Fragment nga libri “Ç’është kinemaja?”-Andre Bazin

Published on May 17, 2021 in Kinema by Admin

ONTOLOGJIA E IMAZHIT FOTOGRAFIK

Andre Bazin

Psikoanaliza e arteve plastike mund ta konsideronte praktikën e balsamimit si një fakt themelues të ngjizjes së këtyre arteve. Në origjinën e pikturës dhe skulpturës do të gjente “kompleksin” e mumies. E drejtuar e tëra kundër vdekjes, feja egjiptiane e vinte mbijetesën nën varësinë e përjetësisë materiale të trupit. Kënaqte kësisoj një nevojë themelore të psikologjisë njerëzore: mbrojtjen prej kohës. Vdekja nuk është gjë tjetër veçse triumfi i kohës. Duke ia fiksuar artificialisht dukjet mishtore, e shkëpuste qenien prej lumit të kohësisë: ia ngjishte jetës. Bëhej e natyrshme t’i shpëtoje këto dukje qoftë dhe tek vetë i vdekuri, në mishin dhe eshtrat e tij. Statuja e parë egjiptiane ishte ajo e njeriut lëkurëregjur dhe ngurtësuar në karbonat natriumi. Por piramida dhe labirintet nuk ishin garanci e mjaftueshme kundër dhunimeve të mundshme të varrit; duhet të merreshin masa të tjera kundër rastësisë, të shumëfishoheshin mundësitë e ruajtjes. Ndaj dhe vendoseshin pranë sarkofagut, bashkë me miellin që do t’i shërbente si ushqim të vdekurit, statuja balte, lloj mumiesh zëvendësuese në rast se trupi shkatërrohej. Kështu zbulohet në vetë origjinat fetare të statujës funksioni i saj fillimor: ta shpëtosh qenien përmes dukjes. Dhe, pa dyshim, mund të merret si aspekt i të njëjtit projekt, sipas modalitetit të tij aktiv, ariu prej argjili i dendur me shigjeta në shpellën parahistorike, zëvendësues magjik i njësuar me bishën e gjallë që i jep mbarësi gjuetisë.
Është e qartë se evolucioni paralel i arteve dhe qytetërimit i çliroi artet plastike prej këtyre funksioneve magjikë (Luigji XIV nuk balsamoset: ai mjaftohet me portretin që i përgatit Lebrun). Por ky evolucion vetëm sublimon në dobi të një mendimi logjik nevojën e pashtershme për ta qëruar kohën. Nuk besohet më në identitetin ontologjik mes modelit dhe portretit, por pranohet që i dyti na ndih të kujtojmë të parin, pra ta shpëtojmë nga një vdekje e dytë shpirtërore. Fabrikimi i imazhit u çlirua edhe nga çdo utilitarizëm antropocentrik. Nuk bëhet më fjalë për mbijetesën e njeriut, por, më përgjithësisht, për krijimin e një universi ideal me imazh realiteti dhe i pajisur me një fat kohor autonom. “Ç’fodullëk është piktura” po nuk shquam nën admirimin tonë absurd nevojën tonë primitive për ta mposhtur kohën përmes jetëgjatësisë së formës! Nëse historia e arteve plastike nuk është vetëm ajo e estetikës së tyre, por së pari ajo e psikologjisë së tyre, atëherë ajo mbetet të jetë thjesht histori e ngjashmërisë, ose po të duam, ajo e realizmit.
…
Të vendosura në këtë perspektivë sociologjike, fotografia dhe kinemaja e shpjegojnë krejt natyrshëm krizën e madhe shpirtërore dhe teknike të pikturës moderne që zë fill në mesin e shekullit XIX. Është e vërtetë se piktura universale realizoi ekuilibra të larmishëm mes simbolizmit dhe realizmit të formave, por në shekullin e XV piktori perëndimor nisi t’i shmangej merakut të vetëm kryesor të realitetit shpirtëror të shprehur me mjete autonome me qëllim që të kombinonte shprehjen me imitimin pak a shumë të plotë të botës së jashtme. Pa dyshim, ngjarja vendimtare qe shpikja e sistemit të parë shkencor dhe, në njëfarë mënyre, tashmë mekanik: perspektiva (dhoma e errët e Da Vinçit parafiguronte atë të Niepces). I lejonte artistit të krijonte iluzionin e një hapësire me tri dimensione ku objektet mund të vendosen tamam si në perceptimin tonë direkt. Këtej e tutje piktura u shkapërda mes dy aspiratash: njëra mirfilli estetike – shprehje e realiteteve shpirtërorë ku modeli gjendet i transhenduar prej simbolizmit të formës –, tjetra që është vetëm dëshirë psikologjike për të zëvendësuar botën e jashtme me kopjen e saj. Kjo nevojë iluzioni, tek rritej me shpejtësi, përpiu pak nga pak artet plastike. Megjithatë, duke qenë se perspektiva zgjidhi vetëm problemin e formës dhe jo atë të lëvizjes, realizmit iu desh të përzgjatej natyrshëm me kërkimin e shprehjes dramatike brenda çastit, soj dimensioni i katërt, i aftë të sugjeronte jetë në palëvizshmërinë e torturuar të artit barok.
Sigurisht që artistët e mëdhenj e realizuan sintezën e këtyre dy prirjeve: i hierarkizuan ato duke dominuar realitetin dhe duke e përthithur në art. Por mbetemi në prani të dy fenomeneve thelbësisht të dallueshëm, të cilët një kritikë objektive di t’i ndajë për të kuptuar evolucionin pikturor. Nevoja e iluzionit nuk resht së punuari pikturën së brendshmi që prej shekullit XVI. Nevojë krejt mendore, në vetvete inestetike, që do t’ia gjenim zanafillën vetëm në mendësinë magjike, por që si nevojë efikase prodhon megjithatë një tërheqje që e çorganizon thellësisht ekuilibrin e arteve plastike.
Konflikti i realizmit në art procedon prej këtij keqkuptimi, prej konfuzionit mes estetikës dhe psikologjisë, mes realizmit të vërtetë, që është nevoja e shprehjes njëherësh konkrete dhe thelbësore e botës, dhe pseudorealizmit të trompe-l’oeil (ose të mashtrimit të shpirtit, trompe-l’esprit) që kënaqet me iluzionin e formave. Ja përse, për shembull, arti mesjetar nuk duket se e përvuan këtë konflikt: njëherësh dhunshëm realist dhe lartësisht shpirtëror, nuk e njeh atë dramë që zbuluan më pas mundësitë teknike. Perspektiva ishte mëkati zanafillor i pikturës perëndimore.
…
Niepce dhe iluministët qenë shëlbyesit. Duke përmbyllur barokun, fotografia çliroi artet plastike prej manisë së tyre për ngjashmëri. Sepse piktura përpiqej në fund të fundit më kot të na jepte iluzion, iluzion që i mjaftonte artit, ndërkohë që fotografia dhe kinemaja janë zbulimet që kënaqin përfundimisht dhe në vetë thelbin e tij maninë e realizmit. Sado i aftë të ishte piktori, vepra e tij mbetej gjithnjë hipotetike nga fakti i një subjektiviteti të pashmangshëm. Për shkak të pranisë së njeriut dyshimi binte mbi imazhin. Ndaj dhe fenomeni thelbësor, në kalimin nga piktura baroke te fotografia, nuk qëndron në përsosjen e thjeshtë materiale (fotografia do të mbetet për shumë kohë e ulët përpara pikturës për sa i përket imitimit të ngjyrave), po në një fakt psikologjik: ngopja e plotë e urisë sonë për iluzion falë riprodhimit mekanik prej të cilit përjashtohet njeriu. Zgjidhja nuk qëndronte tek rezultati, por tek origjina.
Për këtë arsye konflikti i stilit dhe ngjashmërisë është një fenomen relativisht modern, gjurmët e të cilit nuk i gjejmë aspak në shpikjen e pllakës së ndjeshme. Duket qartë se objektiviteti i habitshëm i Chardinit nuk i përket aspak fotografit. Vetëm në shekullin XIX fillon me të vërtetë kriza e realizmit, krizë që ka për mit sot Pikason dhe që do të rihedhë në diskutim njëherazi kushtet e ekzistencës formale të arteve plastike dhe themelet e tyre sociologjikë. I çliruar nga kompleksi i ngjashmërisë, piktori modern ia lë popullit ta njësojë këtej e tutje ngjashmërinë nga njëra anë me fotografinë dhe nga ana tjetër me atë pikturë që vazhdon të merret me ngjashmërinë.
…
Origjinaliteti i fotografisë në lidhje me pikturën qëndron pra në objektivitetin e saj thelbësor. Aq sa grupi i thjerrëzave që përbën syrin fotografik, zëvendësues i syrit njerëzor, merr emrin “objektiv”. Për herë të parë, mes objektit fillestar dhe përfytyrimit të tij, nuk vendoset asgjë tjetër veçse një tjetër objekt. Për herë të parë imazhi i botës së jashtme formohet automatikisht pa ndërhyrjen krijuese të njeriut, por prej një determinizmi të ashpër. Personaliteti i fotografit hyn në lojë vetëm për zgjedhjen, orientimin, pedagogjinë e fenomenit: sado i dukshëm në veprën përfundimtare, ai nuk figuron si personaliteti i piktorit në veprën e pikturës. Të gjithë artet themelohen prej pranisë së njeriut: vetëm te fotografia ne kënaqemi prej mungesës së tij. Kjo mungesë ndjehet prej nesh si një fenomen “natyror”, si lulja apo kristali i borës tek të cilët s’mund të ndash bukurinë prej origjinave vegjetale apo telurike.
Kjo ngjizje automatike e tronditi rrënjësisht psikologjinë e imazhit. Objektiviteti i fotografisë i autorizon një fuqi besueshmërie që i mungon çdo vepre pikturore. Cilatdo qofshin kundërshtitë e shpirtit tonë kritik, jemi të detyruar të besojmë ekzistencën e objektit të paraqitur, efektivisht të para-qitur, domethënë i bërë i pranishëm në kohë dhe hapësirë. Fotografia gëzon transfertën e realitetit nga gjëja te riprodhimi i saj. Vizatimi më besnik mund të na japë më tepër informacione mbi modelin, por nuk do të zotërojë kurrë, megjithë shpirtin tonë kritik, pushtetin irracional të fotografisë që fiton besimin tonë. Pra piktura mbetet kështu vetëm një teknikë inferiore e ngjashmërisë, një ersatz i procedurave të riprodhimit. Vetëm objektivi na jep për objektin një imazh të aftë të “çndrydhë” prej thellësisë së pavetëdijes sonë nevojën për ta zëvendësuar objektin me kalk më të mirë se përafrimi: vetë objektin, por ta çliruar prej kërkesave të kohës. Imazhi mund të jetë i paqartë, i shformuar, i çngjyrosur, pa vlerë dokumentare, por rrjedh sajë vetë ngjizjes së vet nga ontologjia e modelit; ai është modeli. Prej ku dhe joshja e fotografive të albumit. Hije gri ose sepie, fantomatike, pothuaj të palexueshme, nuk janë më portretet familjarë tradicionalë, të jetëve të ndalura në kohësitë e tyre, të çliruar prej fateve të tyre, jo falë prestigjit të artit, por prej virtytit të një mekanike gjakftohtë; sepse fotografia nuk krijon përjetësi si arti, ajo e balsamos kohën, ia heq kohën vetëm shprishjes së saj.
…
Nga kjo perspektivë kinemaja duket si përmbyllja në kohë e objektivitetit fotografik. Filmi nuk mjaftohet më të ruajë objektin e rrëmbyer prej çastit të tij, ashtu siç ruhet trupi në qelibar, i paprekur prej insekteve të një kohe të shkuar. Ai e çliron artin barok prej ngërçit muskulor. Për herë të parë imazhi i gjërave është dhe ai i kohërrjedhjes së gjërave, mumifikim i ndryshimit të tyre.
Kategoritë e ngjashmërisë që specifikojnë imazhin fotografik përcaktojnë gjithashtu dhe estetikën e tij në lidhje me pikturën. Virtualitetet estetikë të fotografisë qëndrojnë në zbulimin e realitetit. Shqimi në stofin e botës së jashtme, i reflektimit në trotuarin e lagur apo i gjestit të fëmijës, nuk vareshin nga unë; vetëm ftohtësia e objektivit, tek e zhvesh objektin nga zakonet dhe paragjykimet, nga gjithë lyra shpirtërore me të cilën pështillej perceptimi im, mund ta kthente objktin të virgjër në vëmendjen time, me këtë rast dhe në dashurinë time. Mbi fotografinë, imazh natyror i një bote që as nuk e dinim dhe as nuk mund ta shihnim, natyra më në fund bën më tepër se imitim arti: ajo imiton artistin.
Madje, mund ta tejkalojë në fuqi krijuese. Universi estetik i piktorit është i tjetër natyre nga ajo e universit që e rrethon. Kuadri mbërthen një mikrokozmos substancialisht dhe thelbësisht të dallueshëm. Përkundrazi, ekzistenca e objektit fotografik merr pjesë në ekzistencën e modelit si gjurmë gishtash. Kështu që ajo i shtohet realisht krijimit natyror në vend që ta zëvendësojë me një tjetër.
Surrealizmi e kishte ndjerë kur kishte nevojë për xhelatinën e pllakës së ndjeshme për të realizuar teratologjinë e tij plastike. Sepse për surrealizmin qëllimi estetik është i pandashëm prej ndikimit mekanik të imazhit mbi shpirtin tonë. Dallimi logjik midis imagjinares dhe reales priret për nga zhdukja. Çdo imazh duhet të ndjehet si objekt dhe çdo objekt duhet të ndihet si imazh. Fotografia përbënte pra një teknikë të privilegjuar të krijimit surrealist sepse realizonte një imazh që merrte pjesë në natyrë: një halucinacion të vërtetë. Përdorimi i trompe-l’oeil dhe saktësia e hollësishme e detajeve në pikturën surrealiste është dhe konfirmim i dytë.
Fotografia shfaqet pra si ngjarja më e rëndësishme e historisë së arteve plastike. Njëherazi çlirim dhe përmbushje, ajo i lejoi pikturës perëndimore të qetohet përfundimisht nga mania realiste dhe të rigjejë autonominë e vet estetike. “Realizmi” impresionist, me alibitë shkencore, shkon në të kundërt të trompe-l’oeil. Ngjyra nuk mund ta përpinte më formën, për sa që kjo e fundit nuk kishte më asnjë rëndësi për imitimin. Dhe kur te Cezanne forma do ta rizotërojë telajon, kjo gjë nuk do të ndodhë më sipas gjeometrisë iluzioniste të perspektivës. Duke iu kundërvënë pikturës me një forcë që kapte, përtej ngjashmërisë baroke, identitetin e modelit, imazhi mekanik e detyronte të kthehej në objekt.
Në fodullëk kthehet këtej e tutje dhe dënimi paskaljan, pasi fotografia na lejon të admirojmë origjinalin në riprodhimin e tij, gjë që sytë tanë s’do të kishin ditur ta dashuronin, dhe të admirojmë tek piktura një objekt të kulluar, të cilit i ka reshtur aftësia për të gjetur arsyen e vet te referenca e natyrës.
…
Nga ana tjetër kinemaja është gjuhë.

Përktheu: Elvis Hoxha

Zenit Editions

Ditën kur robotët do fillojnë të qajnë-Petraq Risto

Published on May 16, 2021 in Letërsi/Tharm by Admin

Ditën kur robotët do fillojnë të qajnë-Petraq Risto

Ditën kur robotët do fillojnë të qajnë, ne do ndihemi të mundur
dhe një Krisht, klonuar nga drita, do na ftojë të pimë në pijetore,
të dehemi me mundjen tonë,
mbi tryezat tërë lyrë, të ngrëna nga bërrylat dhe sherret e baballarëve.
Në mëngjes qielli s’është lule vjollcë, do na thonë robotët
dhe ajri do vërtitet rreth nesh, me gjithfarëlloj pyetjesh të gatshme:
Po ç’është atëherë zhgënjimi nga shpejtësia e dritës?
Ç’është një Shekspir naiv, që kërkon të mbytet
në një lumë, krijuar nga çmenduria e Ofelisë?
Pse ëndrrat janë lënë të shkrumbohen nën Diell
e ne, pse joshemi me kokallat e tyre?…
Ditën kur robotët do fillojnë të qajnë ne do ndihemi të mundur
dhe një Krisht, klonuar nga njolla e gjakut, do na ftojë të pimë në pijetore…

28 Janar, 2007

(Botuar në vëllimin “Hallelulja”, 2007)

Herrizon Bergron-Kurt Vonnegut

Published on May 14, 2021 in A(rt)ktivizëm/Letërsi/Tharm by Admin

Kurt Vonnegut

Ishte viti 2081 dhe më në fund, të gjithë njerëzit ishin krejt të barabartë. Tashmë, nuk ishin të barabartë vetëm para Zotit dhe ligjit. Por ishin të barabartë edhe në çdo aspekt tjetër. S’kishte më njeri që të ishte më i zgjuar se një tjetër. Asnjë nuk ishte më i pashëm se një tjetër. Asnjë nuk ishte më i zgjuar apo më i shpejtë se një tjetër. Gjithë kjo barazi vinte si detyrim i zbatimit të Amendamenteve 211, 212 dhe 213 të Kushtetutës, si dhe të vigjilencës së agjentëve të Departamentit të Përgjithshëm të Handikapit në Shtetet e Bashkuara.

Ama, disa gjëra që kishin të bënin me jetesën nuk ishin rregulluar ende. Prilli, për shembull, vazhdonte t’i çmendte njerëzit, duke e vonuar pranverën. Dhe pikërisht në atë muaj të freskët dhe të lagësht, punonjësit e DPH-së arrestuan Herrizonin, djalin 14 vjeçar të Xhorxhit dhe Hezelit.
Ishte tragjike, vërtet, por Xhorxhi dhe Hezeli s’kishin fuqi të mendonin shumë. Hezeli kishte një inteligjecë tipike mesatare, që do të thotë se nuk mund të mendonte asgjë, përveç se në çaste shumë të shkurtra. Ndërsa Xhorxhi kishte inteligjencë mbi normalen dhe për këtë kishte të instaluar në vesh një radio handikape mendore. Ligji e detyronte që ta mbantë gjithë kohës. Ajo lidhej me një transmetues qendror qeveritar. Çdo 20 sekonda e ca, transmetuesi lëshonte një tingull të mprehtë që të mos e linte Xhorxhin dhe të tjerë si ai që ta shfrytëzonin trurin e tyre.

Xhorxhi dhe Hezeli po shihnin televizor. Lotët filluan të rrjedhin në faqet e Hezelit, por ajo kishte harruar se pse po ndodhte kjo.
Në ekranin e televizorit ishin shfaqur balerinat.
Në kokën e Xhorxhit u lëshua zhurma. Mendimet e tij fluturonin sa andej-këndej, si hajdutët sa bie alarmi kundra vjedhjes.

– Sa kërcim i bukur ishte. Kërcyen bukur, – tha Hezeli.
– Hë? – pyeti Xhorxhi.
– Ai kërcimi, ishte i bukur, – tha Hezeli.
– Ëhë, – tha Xhorxhi.

Xhorxhi u përpoq të mendonte pak për balerinat. Ato nuk ishin as të mira e as më të mira se ndonjë tjetër gjithsesi. U kishin vënë pesha në brez dhe çanta me saçme e në fytyra mbanin maska, sepse, edhe sikur dikush të shihte një gjest lirie, hijeshie apo qoftë edhe një fytyre të bukur, nuk do t’i dukej se thjesht ra nga qielli. Xhorxhi po bluante në mendje faktin se ndoshta kërcimtaret s’duhej të ishin handikape. Por nuk shkoi shumë larg me mendimet, sepse i erdhi menjëherë një sinjal nga radioja në veshin e tij dhe ia shkartisi mendimet.
Xhorxhi u drithërua. Po ashtu edhe tetë balerinat.
Hezeli e pa teksa drithërohej. Duke mos pasur handikap mendor, asaj iu desh të pyeste Xhorxhin për tingullin e fundit.
– Më ngjau sikur dikush përplasi një shishe qumështi me një çekiç, – tha Xhorxhi.
– Mendoj se do ishte shumë interesante të dëgjoje tinguj të ndryshëm, – tha Hezeli gjithë zili. Çfarë s’u shkon ndër mend?!
– Hëm.
– Vetëm se, nëse do isha shefe e departamentit të Handikapit, a e di çfarë do bëja? – tha Hezeli.
Hezeli në fakt kishte shumë ngjashmëri fizike me Drejtoreshën e Departamentit të Handikapit, një grua që quhej Dajana Hënëulësja.
– Të isha në vend të Dajana Hënëulëses, – tha Hezeli, – do lëshoja vetëm tringëllima zilesh të dielën, vetëm tringëllima zilesh. Në njëfarë mënyre, në nder të besimit.
– Po mendoja, sikur të kishte vetëm tringëllima zilesh.
– Do t’i lëshoja me zë të lartë, – tha Hezeli. – Mendoj se do isha një shefe e mirë handikape.
– Po aq e mirë sa të gjithë, – tha Xhorxhi.
– Kush e di më mirë se unë se ç’është normalja? – tha Hezeli.
– Po, – tha Xhorxhi.
Ai filloi të mendonte për djalin e tij anormal, që tashmë ishte në burg… për Herrizonin. Por menjëherë në kokën e tij i erdhi një përshëndetje mitralozi.

– Bobo! – tha Hezeli, – kjo ishte se ç’ishte, apo jo?
Ishte aq e fortë sa Xhorxhi u zbardh në fytyrë dhe po dridhej dhe sytë e tij të kuq u mbushën me lot. Dy nga tetë balerinat ishin rrëzuar në dyshemenë e studios dhe kishin vënë duart në tëmtha.

– Krejt papritur, po më dukesh i lodhur, – tha Hezeli. – Pse nuk shtrihesh pak në divan, zemra ime, që të mund të mbështetësh edhe çantën e handikapit mbi jastëkë?
Ajo e kishte fjalën për një çantë 20 kilogramëshme të mbushur me saçme, që i varej Xhorxhit në qafë. “Shtrihu, pusho pak e ule çantën”, i tha ajo. “S’dua t’ia di nëse nuk je i barabartë me mua vetëm për pak”.
Xhorxhi peshoi çantën në duar.
– S’e kam problem, – tha ai. – S’po e vë re më. Më është bërë pjesë e imja.
– Ke qenë shumë i lodhur kohët e fundit, – tha Hezeli. – Sikur të gjeja një mënyrë që të bënim një vrimë në fund të çantës dhe të hiqnim ca prej atyre topave. Vetëm pak.
– Dy vite në burg dhe 2000 dollarë gjobë për çdo top që heq, – tha Xhorxhi. – S’më duket edhe aq pazar i mirë.
– Po sikur të hiqje vetëm pak, kur të kthehesh në shtëpi nga puna, – tha Hezeli. – Shiko, këtu s’ke pse krahasohesh me njeri tjetër. Vetëm rri ulur.
– Nëse e provoj unë ta heq, atëherë do mundohen edhe të tjerë ta bëjnë këtë dhe shumë shpejt do ktheheshim në epokën e errët, ku të gjithë konkurronin me njeri-tjetrin. S’do të të pëlqente kjo, apo jo?
– Ua, do ta urreja atë gjë. – tha Hezeli.
– Ja pra, – tha Xhorxhi. – E sheh ç’ndodh me shoqërinë kur qytetarët shkelin ligjin?

Nëse Hezeli nuk do të përgjigjej, Xhorxhi nuk do të kishte asnjë mundësi të fliste. Në kokë i ishte lëshuar një sirenë.
– Mendoj se do të shkatërrohej, – tha Hezeli.
– Çfarë? – pyeti Xhorxhi.
– Shoqëria… – tha Hezeli me hezitim. – A nuk e the edhe ti këtë gjë?
– Kush e di? – tha Xhorxhi.

Papritur, programi televiziv u ndërpre për të dhënë lajmet. Në fillim nuk ishte shumë e qartë se përse ishin lajmet, duke qenë se prezantuesi kishte një defekt të madh në të folur. Për rreth gjysmë minuti dhe në gjendje eksitimi, drejtuesi mundohej të thoshte “Zonja e zotërinj”.
Në fund, u dorëzua dhe ia dha lajmet një balerine që t’i lexonte ajo.
– Shumë mirë, – tha Hezeli për prezantuesin, – u përpoq. Kjo është më e rëndësishme. Ai u mundua të bënte aq sa mundej, me çfarë i ka dhënë Zoti. Duhet të përfitojë një rritje rroge për gjithë atë përpjekje.

“Zonja dhe zotërinj”, tha balerina, teksa lexonte lajmet. Duhej të kishte qenë shumë e bukur, sepse maska që kishte vënë ishte e neveritshme. Mund ta dalloje fare lehtë se ishte më e mira dhe më e hijshmja nga gjithë balerinat, sepse çantat e handikapit ishin aq të mëdha, sa ato që mbajnë burrat 100 kilësh.
Iu desh të kërkonte falje për zërin, sepse ishte e padrejtë që një grua të kishte një zë të tillë. Zëri i saj ishte i ngrohtë, i qartë, si një melodi e pakohë. “Më falni”, tha ajo dhe filloi prapë, duke e bërë zërin më pak konkurrues.
“Herrizon Bergeron, 14 vjeç”, – tha ajo tek klithte fort, “sapo është arratisur nga burgu, ku mbahej nën arrest, si i dyshuar për përpjekje për të rrëzuar qeverinë. Ai është shumë i zgjuar dhe atlet, nuk ka handikap dhe duhet të shikohet si shumë i rrezikshëm.”
Një foto që i kishte bërë policia Herrizon Bergeronit dilte në ekran duke u rrotulluar sa lart-poshtë, pastaj anash-poshtë prapë dhe më pas lart. Fotoja e tregonte Herrizonin siç ishte dhe në sfond tregoheshin shkallët e matjes në cm dhe mm. Ai ishte fiks 2 metra i gjatë.
E gjithë pjesa tjetër e pamjes së Herrizonit ishte fiks si për Hallouin, madje edhe me vegla pune. Asnjë njeri s’kishte lindur me handikape aq të mëdha. Ai i kishte kaluar pengesat e vëna aq shpejt, sa nuk ua merrte mendja as atyre tipave të DH-së. Në vend të një radioje në vesh për të krijuar handikapin mendor, ai mbante një palë kufje të tmerrshme dhe syze aq të trasha saqë ngjanin si lente zmadhuese. Syzet si dylbi i ishin vënë me qëllim që jo vetëm të ishte gjysmë i verbër, por edhe t’i krijonin dhimbje koke.
Kudo në trup i varej skrap metalesh. Zakonisht, vihej re njëfarë simetrie, një rregullsi prej ushtaraku që mbyste gjithë handikapet e një njeriu të fortë, por Herrizoni dukej si një vendgrumbullim skrapi. Në ecejakjet e tij të ditës, ai mbante 135 kg mbi shpinë.
Gjithashtu, për ta plotësuar edhe më shumë pamjen e tij të bukur, punonjësit e DH-së e detyronin që të mbante gjithmonë një top të madh të kuq në hundë, të rruante vetullat dhe të mbulonte dhëmbët e tij të bardhë me mbulesa të zeza, madje me dhëmbë të rëna vende-vende.
“Nëse e shihni këtë djalë, – tha balerina, “mos u përpiqni, përsëris, mos u përpiqni të komunikoni me të.”
U dëgjua kërcitja e një dere që ishte shqyer nga varetë.
Nga televizori erdhën britma dhe klithma tmerri. Fotoja e Herrizon Bergeronit hidhej poshtë e përpjetë në ekran, sikur kërcente me ritmin e lëkundjes së një tërmeti.
Xhorxh Bergeroni e dalloi mirë tërmetin dhe me siguri do ta kishte dalluar edhe më parë – shumë veta e dinë se shtëpia e tij kishte kërcyer në të njëjtin ritëm. “O Zot”, tha Xhorxhi, “duhet të jetë Herrizoni”.
Mendimi i iku menjëherë nga mendja nga tingulli i përplasjës së dy makinave që iu përçua në kokë.
Kur Xhorxhi hapi prapë sytë, fotografia e Herrizonit nuk ishte më në televizor. Por një Herrizon i gjallë, që merrte frymë, u shfaq.

Ashtu, tek kërcëlliste, por si një kloun i stërmadh, Herrizoni qëndronte në këmbë, në mes të studios. Në dorë mbante ende dorezën e derës që kishte shqyer. Balerinat, teknikët, muzikantët dhe lajmëtarët u mblodhën kruspull e u ulën në gjunjë para tij e prisnin të vdisnin.
“Unë jam perandori!’, bërtiti Herrizoni. “A më dëgjoni? Unë jam perandori! Duhet të bëni atë që ju them unë, menjëherë!” Ai përplasi këmbën dhe studioja u trondit e tëra.
“Tek qëndroj këtu para jush”, ulëriti ai, “ i gjymtuar, i hidhëruar, i sëmurë, jam sunduesi më i madh që ka jetuar ndonjëherë në histori! Tani shihni se si do bëhem unë!”
Herrizoni shqeu lidhëset e ngarkesës së handikapit të tij, si të ishin facoleta hundësh… Shqeu lidhëset që mbanin 135 kg.
Handikapet prej teneqeje u rrëzuan në dysheme.
Ai futi gishtin e madh nën kapësen që mbante parzmoren e kokës. Ajo ra si të ishte një fletë selinoje. Pastaj, përplasi fort në mur kufjet dhe gjyzlykët.
Tërhoqi me forcë hundën prej gome dhe ja ku doli, një burrë që mrekulloi edhe Thorin, perëndinë e vetëtimave.
“Tani, unë do të zgjedh perëndeshën time!”, – tha ai dhe hodhi vështrimin tek njerëzit e trembur. “Femra e parë që do të ngrihet në këmbë, le të kërkojë vendin e saj pranë partnerit dhe fronit.”
Nuk kaloi shumë dhe një balerinë u ngrit në këmbë, dridhej si thupër shelgu.
Herrizoni ia hoqi handikapin mendor nga veshi, i hoqi edhe handikapet fizike me një delikatesë mbresëlënëse. Dhe në fund, ai i hoqi maskën.
Ajo ishte aq e bukur… të verbonte me bukurinë e saj.
“Tani, – tha Herrizoni dhe i kapi dorën. “A t’ua tregojmë njerëzve kuptimin e fjalës ‘kërcim’? Muzikë!”, bërtiti ai.

Muzikantët u kthyen nxitimthi nëpër karriget e tyre dhe Herrizoni ua hoqi edhe atyre handikapet. “Luani, luani si kurrë më parë”, u tha atyre, “dhe unë do ju bëj baronë, dukë, kontë.”
Filloi muzika. Ishte aq normale në fillim, pak si kot, si false. Por Herrizoni i tërhoqi dy muzikantë zvarrë dhe i tundi e shkundi, si të ishin shkopinj dirigjenti, me notat e muzikës që donte vetë. Pastaj i përplasi prapë në karriget e tyre.
Muzika filloi përsëri dhe ishte më mirë.
Herrizoni dhe perëndesha e tij thjesht dëgjonin muzikën që i përshkonte lehtë në trupat e palëvizur, sikur donin të përshtatnin rrahjet e zemrës me atë muzikë.
E gjithë pesha u arriti te gishtat e këmbëve.
Herrizoni vendosi dorën e tij të madhe në belin e hollë të vajzës, teksa e bënte të ndjente lehtësinë e peshës që do ishte shumë shpejt tërësisht e saja.
Më pas, në ajër shpërtheu kudo gëzimi dhe hijeshia.

Jo vetëm që nuk u respektua asnjë ligj i tokës, por as ligjet e gravitetit apo të fizikës.
Ata silleshin e hidheshin, e spërdridheshin, e kërcenin, e rrotulloheshin…
Kërcenin në ajër si drerët nën dritën e henës.
Tavani i studios ishte 9 metra i lartë dhe sa herë që hidheshin, kërcimtarët i afroheshin gjithmonë e më shumë.
Madje, i vunë qëllim vetes të puthnin tavanin.
Ata e puthën tavanin.
Me pas, duke e lënë gravitetin me gjithë dashurinë dhe vullnetin e tyre të pastër, ata qëndruan të varur në ajër, shumë pak poshtë tavanit dhe u puthën me njeri-tjetrin për një kohë të gjatë, shumë të gjatë.

Në atë çast, Dajana Hënëulësja, Drejtuesja e Handikapëve, hyri në studio me një shotgan dhjetësh me dy tyta. Ajo qëlloi dy herë dhe Perandori e Perandoresha vdiqën, pa rënë në dysheme.
Dajana Hënëulësja e mbushi armën prapë. Ua drejtoi muzikantëve dhe u tha se kishin dhjetë sekonda kohë që të vinin prapë handikapët.

Pikërisht në atë çast, u fik edhe televizori i Bergeronëve.
Hezeli u kthye nga Xhorxhi që të fliste për këtë. Por Xhorxhi kishte shkuar në kuzhinë të merrte një kanaçe birrë.
Xhorxhi u kthye bashkë me birrën, ndaloi pak, pasi e shkundi mirë një sinjal që mori nga handikapi. Më pas u ul prapë.
– Paske qarë, – i tha Hezelit.
– Po, – tha ajo.
– E përse? – e pyeti ai.
– Harrova, – tha ajo, – ishte diçka e trishtë në televizor.
– Çfarë ishte? – pyeti ai.
– Më është bërë lëmsh në kokë, – tha Hezeli.
– Harroji gjërat e trishtueshme, – i tha Xhorxhi.
– Ashtu bëj gjithmonë, – tha Hezeli.
– Ashtu, të lumtë., – tha Xhorxhi. Ai u drithërua. Këtë herë i kishte ardhur si sinjal në kokë një armë që shkrepej.
– O Zot, kjo ishte se ç’ishte, – tha Hezeli.
– Po, ta thuash me plot gojën, – tha Xhorxhi.
– O Zot, – tha Hezeli, – kjo ishte se ç’ishte.

Përktheu: Sidita Hoxhiq

Fotografia e 11 Shatorit-Wislawa Szymborska

Published on May 13, 2021 in Letërsi/Përkthim/Tharm by Admin

Fotografia e 11 Shatorit-Wislawa Szymborska

Ata u hodhën nga katet që shpërthyen flakë
një, dy, ja edhe njëri
sipër tyre, nën ta.

Fotografia i fiksoi të gjallë,
dhe tani i ruan
mbi tokë, drejt tokës.

Secili është ende i gjithi
me fytyrën e vet
dhe gjakun e fshehur mirë.

Ka mjaftueshëm kohë
para se t’i shprishen flokët
dhe nga xhepat t’i bien
monedhat, çelësat.

Qëndrojnë ende në shtjellën e ajrit,
në perimetrin e vendeve
që sapo kanë hapur.

Unë, vetëm dy gjëra mund të bëj për ta;
ta përshkruaj atë fluturim
pa e shtuar fjalinë e fundit.

Përktheu: Arlinda Guma

Bashkë me gjërat e humbura-Eraldo Hatija

Published on May 11, 2021 in Letërsi/Tharm by Admin

Bashkë me gjërat e humbura-Eraldo Hatija

Fund dite:
Shkojmë darkojmë
dhe hamë gjellën,
kafshojmë bukën,
hamë ditët.

E njejtë si në haur
kujtimet nisim ripërtypim.

Fund dite:
Shkojmë të darkojmë
dhe ditët na hanë,
orët, minutat,
kujtimet na bluajnë ngadalë
dhe si mallkim
hirin nga një urnë
nëpër kohë na e shpërndajnë
nëpër hapësirë
ku fantazmagorisht
enden orët, ditët dhe kujtimet.

PSE SHKRUAJ-Julia Gjika

Published on May 10, 2021 in Letërsi/Pse shkruaj? by Admin

Pse shkruani? Revista defekt-teknik ua drejtoi këtë pyetje disa shkrimtarëve dhe poetëve shqiptarë, brenda dhe jashtë vendit.

Përgjigjia e radhës erdhi nga Julia Gjika.

Vijon më poshtë.

Pse shkruaj?-Julia Gjika

Në vjeshtë, qiejt ngarkohen me re të dendura gri dhe shkarkojnë shira, rrebeshe, stuhira. Në pranverë dhe në verë, flladi i lehtë largon retë e bardha dhe kaltërsia përhapet në qiejt e paanë dhe i dërgon tokës gëzimin.

Shpirti i krijuesit ngarkohet herë me gëzimet që përjeton gjatë jetës, herë me dhimbjet që janë bashkëudhetare. Pushtohet nga emocionet, imazhet që kthehen në mendime të pjekura dhe muza e tij e fton të zgjedhë fjalën, për t’i shprehur të gjithë emocionet. Kështu ai është në stinën më të bukur dhe më të vështirë; të shkarkimeve.

Pse shkruaj unë, ti, ai, ajo?

Do të kujtoj një thenie të Tolstoit: “S’ka kënaqësi më të madhe se kënaqësia e krijimit. Qofshin vepra, lapsa, çizme, bukë apo fëmijë, pa krijim s’ka kënaqësi të mirêfilltë, por s’mund të ketë krijim pa ankth, vuajtje, brejtje dhe turp.”

Nëna ime lindi tetë fëmijë, pesê vajza dhe tre djem. Unë isha fëmija e dytë, vajze e parë. Një ditë, motra, fëmijë e katërt, e pyeti nënën: “Kur ke qenë e lumtur ti mama në jetën tënde?”

Ajo duke qeshur, me syte që i shndritën, u përgjigj: “Kur ju kam lindur juve.”

Nêna kishte të drejtë të ishte krenare për sjelljen në jetë të tetë jetëve, të ishte kaq e lumtur sa veç kësaj nuk radhiti ndonjë lumturi më të madhe se kjo. Kjo lumturi kish ardhur përmes dhimbjesh, nëna kish provuar kënaqësinë e krijimit dhe kjo ish e gjitha për të.

Unë shkruaj ato që më thotë shpirti, që i shikon syri dhe që i dëgjon veshi, janë emocionet që përjeton ato që na futin thellë në mendime. Ç’êshtë ajo fuqi shpirtërore që edhe kur mendoj se jam dorëzuar, më bën të ngrihem në mes të natës, të mbyllem në vetmi dhe të vazhdoj? Unë shkruaj në poezinë “KUSH JE TI”:

Nuk u bëra e shquar,
nuk i shtova hartës botërore asnjë vijë lumi,
nuk u bëra asgjë, nuk e trondita botën,
as kur linda fëmijë,
nuk u bëra shembull për asnjeri.

Ngjitur pas lëkurës më rri,
më përmend humbjet, e tejngopur,
kush je ti?”

Nëse në këto vargje, lexuesi, qoftë edhe vetëm një, gjen veten, kjo më bën të shkruaj, është kjo fuqi e brendshme që më bën të vazhdoj.

Rinia më bëri të shkruaj, por ndryshimi që ndodhi duke u larguar nga Atdheu, pra, emigracioni, mê bëri të rikthehem tek shkrimi, poezia. Emigracioni që ndodhi për ne pas viteve 1990, nuk ishte si ai në shekujt e kaluar, që emigrantët nga krahina të ndryshme vinin, rrinin disa vjet, grumbullonin pará sa të mundnin dhe ktheheshin në vendlindje. Ky yni ishte shpërngulës, ne ikëm dhe rallë, shumë rallë, ata si ne mund të jenë kthyer. Kjo shpërngulje mbushi shpirtrat tanë me dhimbje, mall të patreguar dhe shumë krijues thurin poezinë dhe prozën, sepse shpirti ynë ka shumë për të thënë, për këtë shkruaj edhe unë.

Zelda Fitzgerald: Shkrimtarja, puna e së cilës u bë objekt plagjiature prej burrit të saj, F. Scott Fitzgerald/Cati Gaya

Published on May 9, 2021 in A(rt)ktivizëm/Feminizëm/Letërsi by Admin

Në fakt, Z. Fitzgerald duket se beson që plagjiatura fillon në shtëpi-Zelda Fitzgerald

Cati Gaya

Përktheu: Arlinda Guma

Zbuloni historinë e Zelda Fitzgerald-it, “muza” dhe shkrimtarja, puna e së cilës u vodh nga burri i saj i famshëm.

Shumica e njohin thjesht si “gruaja e romancierit të famshëm F. Scott Fitzgerald”, por Zelda Fitzgerald ishte unike në të drejtën e saj. Ikonë e viteve 1920 dhe një nga figurat më të rëndësishme të së ashtuquajturës Epoka Jazz, ajo ishte një nga “flapper”-et e para amerikane.
“Flapper”-et ishin brezi i grave të reja që kundërshtuan normat dhe treguan një shpërfillje të dukshme për atë që konsiderohej “sjellje e pranueshme” në atë kohë. Ato nuk vishnin korse, mbanin funde deri tek gjunjët (një skandal në ato kohë), i prisnin flokët të shkurtra drejt, dëgjonin jazz dhe pinin në publik. Pavarësisht kësaj, mbi gjithçka, Zelda ishte artiste. Ajo ishte valltare, piktore dhe, ç’është më e rëndësishmja; shkrimtare. Çfarë shumë njerëz nuk dinë – ndoshta sepse historia ka shkuar shumë larg për ta fshehur të vërtetën – është fakti se F. Scott Fitzgerald-i i detyrohet shumë Zelda-s për suksesin e tij si shkrimtar. Jo vetëm sepse ai e shfrytëzoi atë si muzën e tij, por edhe sepse vodhi në mënyrë të paskrupullt idetë dhe shkrimet e saj.
Zbuloni historinë e saj:

Përgjithmonë rebele

Gjatë fillimit të shekullit të 20-të, në Amerikën e Jugut pritej që gratë të ishin të urta dhe të bindura. Megjithatë Zelda Sayre, e lindur në Montgomery, Alabama, në vitin 1900, nuk ishte fare kështu. Në vend të kësaj, ajo ishte aktive, rebele dhe provokuese. Ajo vallëzonte, pinte, tymoste duhan dhe kërkonte në mënyrë aktive të sfidonte traditën.
Thuhet se ajo lahej e veshur me rroba banje me ngjyrë mishi për të nxitur thashethemet se ishte lakuriq në publik. Një artikull në lidhje me një nga performancat e saj të kërcimit komentonte se Zelda ishte e interesuar vetëm për “djem dhe not”. S’është për t’u habitur që një i ri si F. Scott Fitzgerald-i, i cili më vonë do të njihej si një nga shkrimtarët më të shkëlqyer të Amerikës, u dashurua marrëzisht me të, në vitin 1918 kur ai ishte vendosur në Alabama gjatë karrierës së tij ushtarake. Ai ishte 22 vjeç. Ajo 18.

Një çift si në filma

Zelda dhe Scott-i që në fillim u intriguan nga njëri-tjetri, të dy tërheqës, inteligjentë, kuriozë për artet dhe zotërues të talentit të lindur. Gjatë viteve fillestare të marrëdhënies së tyre Scott-i po punonte për librin “Kjo anë e parajsës“, të cilin do përfundonte ta rishkruante vetëm që të mund të bazonte një nga personazhet e tij tek Zelda. Ndërsa marrëdhënia përparonte, po kështu edhe roli i Zelda-s në shkrimin e Scott-it: Zelda e lejoi atë të lexonte ditarët e saj, nga të cilët shkrimtari kopjoi fragmente të tërë për t’i përfshirë në librat e tij, pa pranuar autorësinë e saj.
Kur u botua “Kjo anë e parajsës”, suksesi i saj ishte jashtëzakonisht i madh dhe e katapultoi çiftin në qarqet elitare shoqërore. Scott-i e quajti Zelda-n “flapper-en e parë të Amerikës” dhe ajo u bë ikonë. Më vonë, kur Zelda, në jerm, pas lindjes së vajzës së saj të parë, tha: “Shpresoj që ajo të jetë e bukur dhe budallaqe, një budallaqe e vogël dhe e bukur”, Scott-i i shkroi këto fjalë duke i vënë në gojën e personazhit të tij, Daisy-t, në librin e tij “The Great Gatsby” – “Gatsby i madh”.

Vitet e para të martesës së tyre u shenjuan nga tepritë: konkretisht; shumë dëfrime dhe shumë alkool. Lindja e vajzës së tyre nuk u dha fund atyre. Në vend të kësaj, ata punësuan shërbëtorë dhe dado në mënyrë që të kishin mundësi që të vazhdonin ta ruanin stilin e tyre të jetesës të paqëndrueshme.

Muzë për shkrimtarin

Dëfrimet i çuan ata të dy në një periudhë të shenjuar nga tradhtitë, mungesë parash dhe debate, të shkaktuara shpesh nga xhelozia e Scott-it. Kur Scott-i vendosi të botonte “The Beautiful and Damned” dhe “The New York Tribune“, ai i kërkoi Zelda-s që të shkruante një përmbledhje të librit në gazetë. Në artikullin e saj të ashpër, Zelda detajoi për herë të parë se çfarë kishte ndodhur që kur ishin bërë për herë të parë lajm:
“Më duket se në një faqe njoha një pjesë të një ditari tim të vjetër, i cili u zhduk në mënyrë të mistershme menjëherë pas martesës sime, dhe, madje edhe copa letrash, të cilat, megjithëse u redaktuan në mënyrë të konsiderueshme, më duken të paqarta e të njohura. Në fakt, Z. Fitzgerald (besoj se kështu e shqipton ai emrin e tij) duket se beson që plagjiatura fillon në shtëpi.”

Megjithëse komentet e saj ishin të qarta, ato shkaktuan shumë debate. Kur Zelda filloi të merrte kërkesa për të shkruar libra dhe artikuj, Scott-i inatosej gjithmonë e më shumë. Fakti që “muza” e tij po shfrytëzonte mundësitë e saj për të trajtuar tema që ai donte t’i përdorte në romanet e tij bëri që marrëdhënia e tyre të përkeqësohej vazhdimisht.
Kur çifti u transferua në Paris, Scott-i ishte aq i zhytur në përpjekjen për të shkruar “The Great Gatsby” (“Gatsby i madh”) saqë Zelda filloi të takohej dhe të dashurohej me pilotin francez Edouard Jozan. Kur ajo i kërkoi burrit të saj divorcin për të filluar një jetë të re me dashurinë e saj, Scott-i jo vetëm që refuzoi, por e mbylli në shtëpi derisa ajo e tërhoqi kërkesën për divorc. Si rrjedhojë, Zelda tentoi të kryente vetëvrasje për herë të parë.

Rënia e “flapper”- es së parë të botës

Debatet dhe tensionet u përkeqësuan edhe më shumë, ashtu siç u përkeqësua shëndeti mendor i Zelda-s. Në vitet 1920, sjellja e Zelda-s bëhej gjithmonë e më e çrregullt dhe burri i saj, i cili ishte alkoolist, inatosej gjithmonë e më shumë me të. Zelda vendosi të merrej me vallëzim dhe megjithëse arriti të bënte përparime të mëdha në karrierën e saj, mosmiratimi i Scott-it e shkurajoi aq shumë saqë ajo e refuzoi ofertën që mori për t’u regjistruar në shkollën prestigjioze, në Baletin e Operës të San Carlo-s.
Festat e saj, dikur magjepsëse, tani ishin shkatërruese dhe dekadente. Më në fund, në vitin 1930, Zelda u shtrua në një spital psikiatrik në Francë, ku u diagnostikua me skizofreni. Kur ajo u paralajmërua se shëndeti i babait të saj po përkeqësohej, çifti u kthye në qytetin e saj të lindjes Montgomery, ku Scott-i e braktisi dhe shkoi në Hollywood vetëm. Pas vdekjes së babait, shëndeti i saj u përkeqësua edhe më shumë dhe ajo hynte dhe dilte shpesh nga spitalet psikiatrikë.

Megjithatë, këto rrethana nuk ia zbehën entuziazmin për krijimtari. Në vitin 1932, ndërsa ishte në spital, ajo shkroi një roman të plotë gjysmë-autobiografik të quajtur “Save Me the Walsz” (“Ruaje për mua valsin”) dhe ia dërgoi botuesit të Scott-it. Kur Scott-i e lexoi, ai u tërbua dhe i dërgoi asaj letra të shumta duke e qortuar për atë që kishte shkruar.
Reagimi i tij kishte të bënte me faktin se ai kishte planifikuar të përdorte të njëjtin material për librin e tij “E butë është nata“, të cilin nuk do ta përfundonte për dy vjet të tjerë. Në mënyrë që të kishte material të mjaftueshëm për romanin e tij, Scott-i e detyroi Zelda-n ta redaktonte atë që donte të përdorte nga libri i saj. Ky version i redaktuar rëndë u botua pa sukses. Ironikisht, burri i saj u bashkua me kritikat e këqija, duke e quajtur Zelda-n “një shkrimtare të nivelit të tretë” dhe e etiketoi veprën e saj “plagjiaturë”, duke e akuzuar gruan për atë që ai vetë kishte bërë për pjesën më të madhe të martesës së tyre. “Save Me the Walsz” është e vetmja vepër që ajo publikoi gjatë jetës së saj. Zelda ishte shumë e zhgënjyer nga mënyra sesi u prit, gjë që do ta zhyste edhe më shumë.

Trashëgimia e një brezi grash

Vite pas vdekjes së Scott-it, Zelda, edhe një herë në spital, filloi të shkruante një roman tjetër, pavarësisht nga ajo që kaloi me “Save Me the Walsz“. Titulli i romanit të saj të ri ishte “Gjërat e Çezarit”, megjithatë, nuk mundi ta përfundonte. Ajo vdiq kur një zjarr shpërtheu në një dhomë ku ajo ishte mbyllur ndërsa ishte në pritje të terapisë me elektroshok.

Christina Ricci në rolin e Zelda Fitzgerald-it në filmin “Z: fillimi i gjithçkasë.”

Ndërsa jeta e Zelda-s pati një fund aq tragjik, ajo do të përfundonte duke lënë një trashëgimi të madhe. Megjithëse burri i saj, Scott Fitzgerald-i, është ende i njohur si një nga shkrimtarët më të shkëlqyer në historinë e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, shkëlqimi i vetë Zelda-s po zbulohet dhe njihet vazhdimisht falë botimit të biografive të ndryshme për të.
Në biografinë e saj, shkrimtarja Deborah Pike thotë se Zelda ishte një kontribuese e rëndësishme në historinë e artit. Si puna e saj, ashtu edhe vështirësitë me të cilat u përball, ndihmojnë për të nxjerrë në pah perspektivën femërore në artin e kohës. Ashtu si puna e saj e botuar, edhe ajo e pabotuar, paraqesin mendimet e saj për modernizmin, sëmundjen mendore dhe plagjiaturën.
Zelda e Nancy Milford-it,”Një Biografi“, u bë libri më i shitur që e vuri në qendër të vëmendjes Zelda-n, ikonën feministe që i mbijetoi një burri kontrollues, që nuk pranoi ta ndante me të suksesin e tij.

Piktura “Fifth Avenue”, vepër e Zelda Fitzgerald-it.

Falë këtyre shkrimtarëve që kanë amplifikuar zërin e një gruaje pas vitesh heshtjeje, njerëzit në të gjithë botën po e zbulojnë Zelda Fitzgerald-in, jo më si “gruaja e Scott Fitzgerald-it”, por si një grua inteligjente, rebele, e talentuar, e fortë dhe unike, siç ajo ishte.

Rekuiem për një bletë-Petraq Risto

Published on May 8, 2021 in Letërsi/Tharm by Admin

Rekuiem për një bletë-Petraq Risto

E hijshme, e qetë, e shtrirë mbi një fletë: ka vdekur një bletë.
Rrotull vërtitet gjithë fisi i vet: ka vdekur një bletë.
Ca lule përkulen me ritin e thjeshtë plotë dritë e plotë jetë.
Bletët e reja ndajnë mjaltë për meshë: ka vdekur një bletë…

DETEKTIVËT E EGËR: Bota magjike e Bolanjos. Portreti i “një qeni romantik”/KRISTIAN BRITO

Published on May 7, 2021 in Letërsi by Admin

KRISTIAN BRITO

Të flasësh për Bolanjon do të thotë të flasësh për letërsinë, për botën, për idetë. I konsideruar nga shumë kritikë si një prej shkrimtarëve më të shquar të letërsisë hispanoamerikane të kohëve të fundit, gjatë karrierës së tij të shkurtër por të madhe, Bolanjo ka arritur të shkëlqejë si një zë i ri. Bolanjoja paraqiti mundësi zhvillimi të pakufizuara letrare – është quajtur si Kortazari kilian – por fatkeqësisht, në vitin 2003, vdekja ia preu jetën në mes, si pasojë e një patologjie hepatike të lindur.
I lindur në Santiago të Kilit më 1953, Bolanjoja bëri një jetë mjaft endacake. Qysh në moshën pesëmbëdhjetëvjeçare shkon në Meksikë ku filloi të punonte si gazetar dhe ku u bë trockist. Në vitin 1973 kthehet përsëri në Kili dhe përjeton grushtin e shtetit. Mori pjesë në rezistencë dhe përfundoi në burg. Me ndihmën e disa detektivëve, miq të adoleshencës, të cilët e njohën në burg, mundi që pas tetë ditëve të lirohej nga burgu. Ikën në San Salvador, ku njohu poetin Roke Dalton dhe vrasësit e tij. Në vitin 1977 vendoset në Spanjë, ku u detyrua (si edhe në Francë më vonë e në shumë vende të tjera) të bënte punë nga më të ndryshmet: pjatalarës, kamerier, roje nate, pastrues rrugësh, hamall anijesh, vjelës rrushi, etj. Derisa në vitet ’80 arriti ta siguronte jetën duke fituar konkurse të ndryshme letrare.
Në fund të viteve ’90 fati kaloi në anën e tij: “Detektivët e egër” (Anagrama, 1999) arriti të marrë çmimet “Herralde” dhe “Rómulo Gallegos”, ky i fundit konsiderohet si çmimi “Nobel” i Amerikës Latine, çmim që e kanë fituar shkrimtarë të sërës letrare si Garsia Markes apo Vargas Josa.
Sot vepra e tij është përkthyer në një numër të madh gjuhësh dhe trashëgimia e tij letrare është sinonim studimi dhe përkushtimi.
Në këtë parashtrim do të përpiqem të analizoj në mënyrë të përgjithshme “Detektivët e egër”, duke u ndalur në disa pika të ndërtimit narrativ dhe në disa plane që na jep dhe na sugjeron fabula e romanit dhe vetë figura e autorit.

Tipa tregimtarësh
Te “Detektivët e egër” tema kryesore është kërkimi i një poezie të re të poetes Cesarea Tinahero. Por, veç kësaj, autori futet në ndjekje të lirisë dhe të dashurisë.
Nisur nga përcaktimi që i bën tregimit teoricieni francez i letërsisë dhe poetikës Zherar Zhenet (Gérard Gennete) se: “tregimi shënon shtjellimin narrativ, bisedën gojore apo të shkruar, që përfshin rrëfimin e një ngjarjeje ose të një sërë ngjarjesh”, mund të themi se te “Detektivët e egër” ekziston një kërkim i dyfishtë: nga njëra anë gjejmë poetët Ulises Lima dhe Artur Belano pas gjurmëve të Cesarea Tinaheros dhe veprës së saj, ndërsa nga ana tjetër gjejmë një tregimtar anonim e të paemër në kërkim të këtyre dy poetëve të rinj. Kërkimi i Cesarea Tinaheros vendoset vetëm në Meksikë dhe nuk e kapërcen periudhën kohore të pak muajve, nga fundi i nëntorit i vitit 1975 deri në shkurt të vitit 1976, ndërsa kërkimi i Limës dhe i Belanos përfshin njëzet vjet dhe zhvillohet gati në dhjetë vende të ndryshme të botës.
Rrëfyesi i parë që del dhe tregon në mënyrë intradiehetike personifikohet nga i riu Huan Garsia Madero, i cili shkruan pjesën e parë – “Meksikanë të humbur në Meksikë (1975)” – dhe pjesën e tretë – “Shkretëtirat e Sonorës (1976)” – të romanit në formë ditari. Tek pjesa e dytë e romanit – “Detektivët e egër (1976 – 1996)” – kemi një mënyrë rrëfimi ekstradiehetike që u ngarkohet 38 personave të tjerë për ta treguar, në pesëmbëdhjetë qytete dhe tetë vende të ndryshme, të cilët janë thjesht dëshmitarë. Për sa i përket rrëfyesit të paemëruar, anonim, mund të bëjmë hamendësime të ndryshme lidhur me çfarë personifikon ai. Unë them se mund të jetë një gazetar apo detektiv, i cili heton historinë e Belanos dhe të Limës, pa kursyer mjetet për të ditur se cili qe fati që patën këta të dy. Objektiviteti dhe specifika, të parashtruara dhe të paraqitura në rrëfimin e Garsia Maderos, ballafaqohen me mënyrën ekstradiehetike, të shpërndarë te shumë rrëfyes që i gjejmë te pjesa e dytë.
Në pjesën e parë të veprës takohemi me personazhin Huan Garsia Madero, meksikanin 17 vjeçar, i klasës së mesme për nga pasuria, i cili tregon historinë e vet. Ai e ka filluar jetën duke iu përkushtuar poezisë dhe dashurisë. Veç kësaj, ky rrëfimtar na tregon edhe historinë e poetëve real visceralistë, historinë e familjes Fonti dhe atë të prostitutës Laura e të kodoshit të saj, Albertit. Huan Garsia në pjesën e tretë të romanit (vazhdim i ditarit të tij), në shoqëri me Laurën, Belanon dhe Limën vazhdojnë kërkimin e tyre përmes një udhëtimi në shkretëtirat e Sonorës dhe, më në fund, e gjejnë Cesarea Tinaheron. Rrëfimi i Garsia Maderos ecën përmes një realiteti të përshkruar në mënyrë të përsosur, i zotëruar nga një rastësi e qëndrueshme, që vazhdon me zbulimin e poezisë dhe mbaron me përleshjen fatale.
Plani i dytë narrativ – “Detektivët e egër (1976 – 1996)” – është ndërtuar me një seri anekdotash, dëshmish, refleksionesh, takimesh, ngjarjesh historike, personash, udhëtimesh, qytetesh, etj. Në këtë plan dallohet anonimi, i cili vepron si marrës dhe përhapës i bisedave të personazheve të ndryshme, edhe kur Artur Belanoja shfaqet duke e kryer këtë funksion, veçanërisht kur bëhet fjalë për kilianin Andres Ramires në barin Briri i Artë në Barcelonë: “Jeta ime ishte e destinuar të dështonte, Belano, ashtu siç ke dëgjuar. Kam dalë nga Kili një ditë të largët të vitit 1975, më saktë në 5 mars,
në orën tetë të darkës, i fshehur në hambarët e anijes Napoli, domethënë si një laro çfarëdo dhe pa ditur hiç se cili do të ishte destinacioni im përfundimtar” (fq. 383).
Tregimi paraqitet prolepsis dhe analepsis në kërkim të Belanos dhe Limës, duke përftuar rrëfime të pavarura, duke vazhduar një praktikë tashmë të nisur me kreun e fundit të romanit të tij “Letërsia naziste në Amerikë” (Seix Barral, 1996), i cili pak më vonë do ta vazhdojë historinë me romanin tjetër “Yll i largët” (Anagrama, 1996), dhe nga i cili më pas do të nxjerrë një prej rrëfimeve te “Hajmalia” (Anagrama, 1999). Kjo është një karakteristikë e veçantë e stilit të tij narrativ: hypertext që dallon veprat e Roberto Bolanjos.
Pra, kështu mund të arrijmë në përfundimin se romani është kompozuar nga një varg i gjatë rrëfimesh (relativisht) të shkurtra, të vendosura njëri mbi tjetrin, si tjegullat ose në formë dialogu, që mund të kthehen shumë lehtë në një libër të pavarur.
Është e domosdoshme të ndalemi te rrëfimi i Garsia Maderos që shërben si bazament i dy shtyllave të romanit (pjesës së parë dhe të dytë) dhe në qendër (pjesa e dytë), përmes një sërë dëshmitarësh, midis të cilëve është ndërhyrja e Amadeo Salvatierrës, i cili luan një rol tepër të rëndësishëm, sepse është një personazh që Bolanjoja e përdor për të shprehur vizionin e tij për botën dhe mendimet e tij rreth marrëdhënieve ekzistuese të poezisë me ekzistencën personale, marrëdhëniet midis poezisë dhe vetë jetës. Romani ngërthen disa karakteristika që të lejojnë të krijosh lidhje me konceptin e romanit gjithëpërfshirës, ku pjesa e dytë – “Detektivët e egër (1976 – 1996)” – përfshin këtë koncept me karakteristika si zërat e shumëfishtë të rrëfyesve dhe ndryshueshmërinë në kohë, me praninë e përhershme të analepsis-it dhe prolepsis-it. Kësaj pjese, dhe duke vazhduar me hypertext-in e Bolanjos, i referohen seria e tregimeve të përmbledhura te “Telefonatat” (Anagrama, 1997), “Kurvat vrasëse” (Anagrama, 2001), përfshi edhe romanin e tij “Natë kiliane” (Anagrama, 2000).
Në vija të trasha, deri këtu pamë karakteristikat e zërave të ndryshëm tregues që duken në roman dhe vazhdimin e tyre në veprat e tjera të autorit. Tani do të ndalemi në një mundësi tjetër të interpretimit të romanit, siç është tragjedia që na paraqitet në të.
Gjasa tragjike e një epoke
Te “Detektivët e egër”, kërkimi i Cesarea Tinaheros na lejon të shquajmë vagëllimthi kritikën refleksive të Roberto Bolanjos mbi letërsinë. Personazhet Lima dhe Belano ndjekin një nga origjinat e mundshme të poezisë moderne meksikane, atë
që është përfaqësuar me real-visceralizmin, që ndonëse është një sajesë e autorit, ka bazën e vet në poetikën avangardiste meksikane të shekullit XX. Në këtë vështrim figura e Huan Garsia Maderos është vitale, jo vetëm sepse jeton dhe zbulon botën letrare, që është e pranishme në Meksiko në mes të viteve ’70, por edhe sepse është ai që shoqëron Belanon dhe Limën në kërkimin e tyre të Cesarea Tinaheros dhe, veç kësaj, është ai i cili përfundimisht shtie në dorë veprën e pabotuar të poeteshës mitike. Pastaj mësojmë se kërkimi i Belanos dhe i Limës ironikisht përfundon me vdekjen e Tinaheros, gjë që na bën të shohim se hamendësimi i origjinës dhe vazhdimi i trashëgimisë së saj do të mbetet në duart e Huan Garsia Maderos, më i riu ndër ta dhe më i fundit i përfshirë në ndërmarrjen e tyre. Personazhet Belano dhe Lima janë dy subjektet më të spikatura brenda një gjenerate hispanoamerikane që ishte e re kur tashmë kishin ndodhur ngjarje të mëdha në botën e letrave, siç ishte kristalizimi i tipareve letrare avangardiste në veprat e poetëve si Vajeho, Borhes dhe Paz, dhe të prozatorëve si Kortazar, Karpentier, Fuentes dhe Oneti. Në këtë kuptim, Bolanjoja thotë në roman për personazhet të tij: “Belano dhe Lima nuk ishin revolucionarë. Nuk ishin shkrimtarë. Nganjëherë shkruanin poezi, por nuk besoj se qenë poetë. Ishin “shitës droge”, një pohim që të bën të dyshosh shumë, por që shfaq gjithnjë opinionin polemik dhe enigmatik të Bolanjos mbi letërsinë dhe veprën e tij.
Bijtë hispanoamerikanë të viteve pesëdhjetë, sipas vështrimit të Bolanjos, dallohen të gjithë nga fati tragjik i utopive të tradhtuara: “Ishim ende tepër të vegjël kur po përgatiteshin projektet e transformimit rrënjësor të botës, dhe, kur arritëm moshën për të marrë pjesë në botë, kuptuam se duhej të fshiheshim midis gërmadhave dhe kufomave”. E mëparshmja, në një masë të madhe, reflekton projektin letrar të fshehur pas “Detektivëve të egër” dhe mesazhin e opinionin që Bolanjoja ka për realitetin përmes të cilit iu desh të kalonte brezi i tij.
Te “Detektivët e egër”, pyetjet mbi origjinën na drejtojnë në terrenet e tragjedisë, dhe në këtë kuptim, gjetja e Cesarea Tinaheros i vendos personazhet në prag të makthit që përfaqësohet nga vrasja, mërgimi, pakuptimi, tekembramja: nga vetasgjësimi. Megjithatë, fundi i romanit të lë një fill shprese, besimi në imagjinatë, kur Garsia Madero, përpara një katërkëndëshi me vija të ndërprera, pyet veten: “Çfarë ka pas dritares?”. Me veprën aq të kërkuar të Cesarea Tinaheros në dorë, i riu Garsia Madero e ka jetën ende përpara, për të lexuar dhe gjetur përgjigjet. Për fat të keq, me vdekjen e Bolanjos, këto dhe shumë pyetje e përgjigje të tjera, mbetën të varrosura përgjithmonë.

Përktheu: Bajram Karabolli

Një punëtor lexon historinë-Bertolt Brecht

Published on May 6, 2021 in Letërsi/Përkthim/Tharm by Admin

Një punëtor lexon historinë-Bertolt Brecht

Kush i ndërtoi shtatë portat e Tebës?
Librat janë të mbushur me emra mbretërish.
A ishin mbretërit ata që tërhoqën blloqet e ndezur prej guri?
Dhe Babilonia, aq shumë herë e shkatërruar.
Kush e ndërtoi qytetin çdo herë? Në cilën prej shtëpive të Limës?
Ai qytet që shkëlqen me ar, a jetuan ata që e ndërtuan?
Në mbrëmje kur muri kinez mbaroi
Ku shkuan muratorët? Roma perandorake
është plot me harqe triumfi. Kush i rriti? Mbi kë?
A triumfuan Çezarët? Bizanti jeton në këngë.
Ishin të gjithë pallatet e saj të banesave? Dhe, madje, edhe në Atlantis të legjendës.
Natën detet u turrën brenda,
burrat që po mbyteshin, ende bënin thirrje për skllevërit e tyre.

Aleksandri i ri pushtoi Indinë.
Ai i vetëm?
Çezari mundi galët.
As një kuzhinier nuk kishte në ushtrinë e tij?
Filipi i Spanjës qau se flota e tij
ishte fundosur dhe shkatërruar. A nuk kishte lot tjetër?
Frederiku i Madh triumfoi në Luftën Shtatë Vjetore.
Kush triumfoi me të?

Çdo faqe një fitore.
Në kurriz të kujt është topi i fitores?
Çdo dhjetë vjet një njeri i madh.
Kush e pagoi tubacionin?

Kaq shumë të dhëna.
Kaq shumë pyetje.

Përktheu: Irfan Ajvazi

Previous 1 … 58 59 60 61 62 … 161 Next

Fragment nga libri “Ç’është kinemaja?”-Andre Bazin

ONTOLOGJIA E IMAZHIT FOTOGRAFIK

Andre Bazin

Ditën kur robotët do fillojnë të qajnë-Petraq Risto

Ditën kur robotët do fillojnë të qajnë-Petraq Risto

Herrizon Bergron-Kurt Vonnegut

Kurt Vonnegut

Fotografia e 11 Shatorit-Wislawa Szymborska

Fotografia e 11 Shatorit-Wislawa Szymborska

Bashkë me gjërat e humbura-Eraldo Hatija

Bashkë me gjërat e humbura-Eraldo Hatija

PSE SHKRUAJ-Julia Gjika

Pse shkruaj?-Julia Gjika

Zelda Fitzgerald: Shkrimtarja, puna e së cilës u bë objekt plagjiature prej burrit të saj, F. Scott Fitzgerald/Cati Gaya

Në fakt, Z. Fitzgerald duket se beson që plagjiatura fillon në shtëpi-Zelda Fitzgerald

Rekuiem për një bletë-Petraq Risto

Rekuiem për një bletë-Petraq Risto

DETEKTIVËT E EGËR: Bota magjike e Bolanjos. Portreti i “një qeni romantik”/KRISTIAN BRITO

KRISTIAN BRITO

Një punëtor lexon historinë-Bertolt Brecht

Një punëtor lexon historinë-Bertolt Brecht

REVOLUCIONI NUK DO TЁ TRANSMETOHET

Admin - page 60

Admin has 1604 articles published.

Admin - page 60

Admin has 1604 articles published.

ONTOLOGJIA E IMAZHIT FOTOGRAFIK

Andre Bazin

Ditën kur robotët do fillojnë të qajnë-Petraq Risto

You might be interested in

Kurt Vonnegut

You might be interested in

Fotografia e 11 Shatorit-Wislawa Szymborska

You might be interested in

Bashkë me gjërat e humbura-Eraldo Hatija

You might be interested in

Pse shkruaj?-Julia Gjika

You might be interested in

Në fakt, Z. Fitzgerald duket se beson që plagjiatura fillon në shtëpi-Zelda Fitzgerald

You might be interested in

Rekuiem për një bletë-Petraq Risto

You might be interested in

KRISTIAN BRITO

You might be interested in

Një punëtor lexon historinë-Bertolt Brecht

You might be interested in