Ajnshtajni kishte atë çfarë mund të quhet një teologji e qiellit të natës, një ndjesi e mahnitjes prej universit, që edhe ateistët dhe materialistët e ndiejnë kur shohin Rrugën e Qumështit.

   Louis Menand

E ashtuquajtura letra për Zotin e Albert Ajnshtajnit doli në dritë për herë të parë në vitin 2008, atëherë kur vlera e saj arriti deri në katërqind e katër mijë dollarë gjatë një shitjeje në një shtëpi britanke ankandesh. Letra u bë lajm kur pronari apo pronarët e saj e nxorrën sërish në ankand, këtë herë te Christie’s në New York, dhe dikush pagoi 2.9 milionë dollarë për të, një shpërblim mjaft i mirë investimi dhe me sa duket një rekord në tregun e letrave të Ajnshtajnit. Më e shitura ishte një kopje e një letre drejtuar Franklin Roosevelt-it në vitin 1939, ku e paralajmëronte se Gjermania mund të zhvillonte një bombë bërthamore. Ajo u shit te Christie’s për 2.1 milionë dollarë, në vitin 2002. Dhe nëse ju keni ndonjë letër tjetër të Ajnshtajnit, kjo mund të jetë një kohë e mirë për ta nxjerrë në ankand.
Megjithëse mban nënshkrimin e tij, në të vërtetë nuk ishte Ajnshtajni ai që e shkroi letrën për bombën. Ajo u shkrua nga fizikanti Leo Szilard, bazuar në një letër që Ajnshtajni i kishte diktuar. Por, nëse çmimi i ankandit është fare relativ ndaj rëndësisë historike, ajo letër duhet të jetë shumë më e vlefshme se letra për Zotin.
Megjithatë, letra për Zotin u tregtua me zgjuarsi. “Letra, jo vetëm që përmban fjalët e një gjeniu të madh, i cili ndoshta po e ndiente fundin që po i afrohej shpejt,” tha Christie’s në faqen e saj të internetit, “Ajo trajton çështjet filozofike dhe fetare me të cilat njerëzimi ka luftuar qysh në zanafillën kohërave: A ka Zot? A kam unë vullnet të lirë?”
Konferenca për shtyp e quajti atë “një nga deklaratat përfundimtare në debatin Feja kundër Shkencës”. Interesi gazetaresk u nxit nga pyetja nëse letra mund të kundërshtojë komentet e tjera që Ajnshtajni ka bërë për Zotin. E gjithë kjo bëri që letra të tingëllonte shumë më e thellë sesa është. Ajnshtajni vërtet kishte pikëpamje për Zotin, por ai ishte fizikant, jo një filozof moral dhe, së bashku me një tendencë për të thënë shprehje gnomike – “Zoti nuk luan zare me universin” është shprehja e tij më e njohur mbi këtë temë – ai duket se ka patur një besim standard për një shkencëtar të brezit të tij. Ai e konsideronte fenë e organizuar si një bestytni, por ai besonte se, me anë të kërkimit shkencor, një person mund të fitonte një pasqyrë racionaliteti të mprehtë të strukturës së botës, dhe ai e quajti këtë përvojë “fe kozmike”. Ishte një zgjedhje mashtruese e fjalëve. “Feja kozmike” nuk ka të bëjë fare me moralin, as me vullnetin e lirë, as me mëkatin dhe shëlbimin. Ajo është thjesht një njohje e mënyrës sesi janë gjërat në fund të fundit, gjë të cilën Ajnshtajni e nënkuptonte si “Zot”. Arsyeja pse Zoti nuk luan me zare në universin e Ajnshtajnit është se ligjet fizike janë të pashmangshme. Dhe pikërisht duke kuptuar se ato janë të paepura, ne përjetojmë këtë ndjesi fetare. Nuk ka entitete të mbinatyrshme për Ajnshtajnin dhe nuk ka asnjë shkak të pashkak. Misteri i vetëm është pse ka diçka kur nuk mund të ketë asgjë.
Në letrën për Zotin, tema nuk është feja kozmike e shkencëtarit. Është feja e organizuar e besimtarit, një temë krejtësisht tjetër.
Ajnshtajni ia shkroi letrën; në vitin 1954, një shkrimtari gjerman emigrant, të quajtur Eric Gutkind, librin e të cilit “Zgjidhni jetën: Thirrja biblike për revoltë” e kishte lexuar me nxitjen e një mikut të tyre të përbashkët dhe që nuk i kishte pëlqyer aq shumë, aq sa u ndje i detyruar ta ndante. mendimin e tij për të me autorin. Një vit më vonë, Ajnshtajni vdiq. Gutkind-i vdiq në vitin 1965; Ishin trashëgimtarët e tij ata që e nxorën letrën në ankand, në vitin 2008.
Letra drejtuar Gutkind-it është dukshëm e shkurtër për metafizikën. Ajo në thelb është një ankesë për judaizmin tradicional. Ajnshtajni thotë se është i lumtur që është hebre, porse nuk sheh asgjë të veçantë në të qenit hebre. Fjala Zot, thotë ai, nuk është “asgjë më shumë se shprehje dhe produkt i dobësisë njerëzore” dhe Bibla hebraike është një koleksion “legjendash të nderuara, por gjithsesi krejtësisht primitive”.
Në disa raportime lajmesh, Ajnshtajni citohet t’i ketë quajtur historitë biblike “megjithatë mjaft fëminore”, por kjo nuk është ajo që thuhet në letrën e tij. Kjo frazë u fut nga një përkthyes me sa duket në kohën e ankandit të parë. Ajnshtajni as nuk e quan judaizmin “mishërimi i bestytnive më fëminore”, gjithashtu një gabim përkthimi. Fjala që ai përdor është “primitive” – ​​domethënë “primitive”, që do të thotë para-shkencore.
Ai thotë se, përpara se njerëzit të zhvillonin shkencën, ata duhej të jepnin llogari për universin në njëfarë mënyre, kështu që shpikën histori të mbinatyrshme. (E tillë është natyra e epokës sonë super-shkencore, megjithatë, nëse kryeni një kërkim për “Zotin fëminor të Ajnshtajnit”, do të duhet të prisni mijëra sulme. Ajnshtajni do të shoqërohet përjetësisht me një karakterizim që ai nuk e bëri kurrë.)
Ajnshtajni kishte atë që mund të quhet teologji e qiellit të natës, një ndjesi mahnitjeje prej universit, që edhe ateistët dhe materialistët e ndiejnë kur shohin Rrugën e Qumështit. A është kjo tepër e mrekullueshme që mendjet njerëzore ta njohin?
Një shkencëtar i një brezi para Ajnshtajnit, William James, mendoi se ndoshta ne nuk mundemi – ndoshta truri ynë është shumë i vogël. Mund të ketë vërtet diçka të ngjashme me Zotin atje; thjesht ne nuk mund ta perceptojmë me radarin që kemi. Në metaforën e bukur të James-it, “Ne mund të jemi në univers ashtu siç janë qentë dhe macet në bibliotekat tona, duke parë librat dhe duke dëgjuar biseda, por duke mos e kuptuar domethënien e gjithë kësaj”.
Gjëja më e mirë në letrën e Ajnshtajnit drejtuar Gutkind-it nuk është hedhja poshtë e teologjisë tradicionale. Është paragrafi mbyllës, ku Ajnshtajni i lë mënjanë të gjitha këto. “Tani që i kam shprehur plotësisht hapur dallimet tona në bindjet intelektuale,” shkruan ai, “është ende e qartë për mua se ne jemi shumë afër njëri-tjetrit në gjërat thelbësore, domethënë në vlerësimet tona për sjelljen njerëzore”. Ai mendon se nëse ai dhe Gutkind-i do të takoheshin dhe të flisnin për “gjëra konkrete”, ata do të shkonin mirë. Ai thotë se nuk ka rëndësi se cilat janë angazhimet tona fetare apo filozofike. E vetmja gjë që ka rëndësi është mënyra sesi ne e trajtojmë njëri-tjetrin. Nuk mendoj se duhej një gjeni për ta kuptuar këtë, por është diçka e mirë që ai e tha.

Përktheu: Arlinda Guma

Marrë nga: The New Yorker