Author

Admin

Admin has 1492 articles published.

Poezi nga Elona Culiq

in Letërsi/Tharm by

Poezi nga Elona Culiq


dështova sot
nuk mujta me kenë versioni ma i mirë i vetes
apo andrra e asaj vajzës 10 vjeçare, foto e së cilës noton dikund në harresë

nuk mujta me kenë perfekte
hero i askujt dhe asgjaje
nuk i dita gjithë përgjigjet e pyetjeve, me dhe pa lidhje
sot as kafja e nadës nuk doli si duhet
dhe gjella e drekës ishte aq e kripun sa deti në thellësi

dështova sot
me kenë perfekte
pa të meta të dukeshme dhe të bujshme
me kenë këtu dhe tani
sot mendja ishte gjëkundi
dhe shpirti në grehinë të egos
kërkonte gjuhën e harrume të andrrave

sot askush nuk dështon
të gjithë shndrijnë dhe nxajnë ekranet
me lumtuninë e tyne

askush nuk asht aq njerëzor
sa me gabu
e me e marrë lehtë e pa trazime
si pjesë e rritjes dhe kërkimit
si copëz e puzzle-it ku formohet
imazhi i vetes
jo asaj perfektes
por i vetes që s’ka frikë me dështu

sot më ka marrë malli me lexu një poezi
për dështimin
por për dreq
të gjithë janë të lumtun andej matanë

2023

Të jesh bashkëshorte poeti është një gjë e jashtëzakonshme. Jeta është më e bukur kur jeton me një poet, sepse një moment i rastit, apo i parëndësishëm, mund të shndërrohet në një moment madhështor/Bisedë me Vjollca Bajrajn

in Biseda by

Vjollca Bajraj është bashkëshortja e poetit Xhevdet Bajraj, i cili u nda nga jeta në mënyrë të papritur vitin e shkuar. Ajo është mjeke në profesion, por gjithashtu ka luajtur në një film kushtuar luftës në Kosovë të regjisores Paula Markovitch, fituese e Ariut të Argjendë dhe e çmimit El premio.
Për të gjitha këto, revista defekt-teknik i drejtoi asaj disa pyetje, dhe disa nga përgjigjet janë mjaft poetike, e të tjera përshkohen nga dhimbja e thellë:

Kemi qenë gjithçka për njëri-tjetrin; kemi ndarë bashkë të mirat e të këqijat, gëzimet e hidhërimet. Ia kemi dhënë dorën njëri-tjetrit sa herë jemi rrëzuar; jemi ngritur bashkë, kemi vrapuar bashkë… e tash unë duhet të rrëzohem e të çohem vetë!

     Bisedoi: Arlinda Guma

Arlinda Guma: Si u njohët me poetin Xhevdet Bajraj?

Vjollca Bajraj: Kam qenë shumë e re kur jam njoftuar me Xhevdetin! Ai atëherë nuk ishte poet i njohur. Në fakt, kishte lindur si poet, por as unë dhe askush tjetër nuk dinim se çfarë kishte brenda një djali që dukej ndryshe nga të tjerët! Ishte rebel i kohës; nuk u përmbahej rregullave të shoqërisë – as me veshje dhe as me botëkuptimet për artin dhe për botën.
Ja si e ka përshkruar Agron Shala, Xhevdetin!
“… rrokeri i hershëm, me flokë të gjatë, që vishte këpucë ushtrie, xhinse dhe vietnamkë, e që me vëllanë e vet, Fadilin, ishte një nga koleksionistët e parë e ndër më të mëdhenjtë shqiptarë – jo vetëm në Kosovë – të disqeve të muzikës rrok. Pra, i theu shabllonet që imponoheshin nga rrethi dhe nga ajo që sistemi komunist kërkonte, duke zgjedhur të jetonte sipas asaj që besonte …”
Një vajzë e re si unë, duhej të ishte shumë e guximshme që ta zgjidhte Xhevdetin për partner. Natyrisht, jeta dikur diktohej nga familja, por dhe nga shabllonet e shoqërisë, që artin nuk e konceptonte si diçka që siguron mirëqenie.
Qysh në takimin e parë me të e kam ndier se ishte i veçantë. Me mënyrën sesi ka folur me mua, menjëherë më ka robëruar dhe nuk kam menduar fare për problemet që kjo lidhje mund të sillte. E kam kaluar një periudhë të vështirë sepse jo vetëm familja, por edhe rrethi, ishin kundër lidhjes sonë! Unë isha ajo vajza e mirë, e urtë dhe dëgjueshme, ndërsa Xhevdeti perceptohej si e kundërta e kësaj. Disa madje e konsideronin si vagabond, por atij nuk ia ndiente dhe as mua. Lidhja jonë ishte e veçantë dhe ka qenë e tillë gjatë gjithë jetës sonë të përbashkët. Edhe një milion herë po të kthehesha prapa në kohë, unë do zgjidhja vetëm Xhevdetin! Një njeri si ai dhuron shumë dashuri, aq shumë sa shumë të tjerë bashkë nuk do të mund ta jepnin për 100 vjet.

Arlinda Guma: Kam patur mundësinë që, dy muaj para se poeti të ndahej nga jeta, të realizoja me të një prej bisedave më të mira në revistën defekt-teknik. Dhe në të gjitha përgjigjet e tij nxirrte kryet një dhimbje e tejskajshme për Kosovën dhe një mall dërrmues për gjithë çfarë kishte lënë pas. A është i saktë ky perceptim?

Vjollca Bajraj: Dashuria e Xhevdetit për Kosovën ka qenë e madhe dhe e sinqertë. Kjo mbase kuptohet edhe me poezinë dhe me intervistat e tij! Ai ka jetuar fizikisht në Meksikë, sepse me zemër e shpirt gjithmonë ka qenë në Kosovë! Kosova ishte dhimbja e pashëruar e Xhevdetit!

Arlinda Guma: Kohët e fundit një artist në Meksikë i kushtoi poetit Xhevdet Bajraj një murale në fasadën e një pallati. Si u ndjetë kur e patë veprën?

Vjollca Bajraj: Të ndiesh se ka njerëz që e duan dhe që e kujtojnë atë që ti ke humbur, kjo të ngushëllon, të forcon që ta përballosh më lehtë dhimbjen! Xhevdetin, kush e ka njohur dhe kush ka pasur rastin të bisedojë me të, e ka çmuar për modestinë dhe për urtësinë! Ndryshe nga Xhevdeti i poezisë, ku ndoshta më shumë e ka reflektuar dhimbjen, në takimet me njerëz ai ka qenë shumë i këndshëm dhe i hareshëm; gjithmonë me batuta. Ishte kënaqësi të ishe në tavolinë me të, sepse të ndreqej disponimi nga të qeshurat. Atë e kanë adhuruar studentët. Kam pasur disa raste kur shumë nga ata kanë kërkuar të kenë diçka nga ai, çfarëdo qoftë, vetëm që të kenë një kujtim nga profesori.
Modestia e tij, nga të gjithë ata që e njohin, merret si shembull. Mënyra e tij e komunikimit ka qenë e ngrohtë, me secilin, pa marrë parasysh se cilës shtrese ekonomike apo profesioni i takonte. Ka qenë në gjendje ta humbte kohën e tij të vlefshme, për secilin që ia kërkonte këtë.
Meksika e ka dashur dhe e do Xhevdetin! Kur vdiq, atë e kanë kujtuar institucionet, jo vetëm ai ku ka punuar; mediat shkruajnë për të; i kushtohet një koncert me muzikë klasike… ndërsa së shpejti do të nisë puna për një dokumentar që i kushtohet jetës së tij.

Arlinda Guma: Mendoni se Kosova i ka kushtuar nderimet e duhura poetit? (Ndonjëherë duket sikur shkrimtarët dhe poetët vlerësohen më shumë jashtë vendit të tyre…)

Vjollca Bajraj: Më dhemb kjo. Xhevdeti është përkthyer në shumë gjuhë të botës; bota atij ia ka dhënë vendin e merituar, por jo Kosova e Shqipëria. Kur vdiq Xhevdeti, ka pasur shumë reagime e postime të individëve në rrjetet sociale. E kanë kujtuar edhe disa institucione kulturore. Por, asnjë fjalë nga Shoqata e Shkrimtarëve të Kosovës. As nga Akademia e Arteve dhe Shkencave. Kohë më parë ishte ditëlindja e Xhevdetit. Në Kosovë, askush asnjë fjalë! Asnjë orë letrare për të! E habitshme dhe e dhimbshme për mua, kur e di se ai shpirtin e zemrën e kishte atje, dhe se poezia e tij merrte shpirt nga atje!
Xhevdeti e ka përfaqësuar më së miri Kosovën, kudo ku ka qenë. Poezia e tij ia ka shtuar vlerën shqiptarëve. Por, fatkeqësisht, ja që disa individë me poste nëpër disa institucione, sikur besojnë se duke e mohuar artin e Xhevdet Bajrajt mund të shtojnë vlerën e vet apo të imponojnë veten si vlerë te të tjerët. Për dallim, poezia e Xhevdetit i ka kaluar kufijtë e Kosovës. Ai sot është poet i botës. Do të doja të kishim më shumë shqiptarë si ai, sepse aq më kreativë do të ishim dhe aq më shumë do t’i çmonim vlerat.
Ndërkohë, duhet të cek se Meksika ende i bën homazh Xhevdetit. Këtu, duke filluar nga 2 prilli, për tri ditë rresht do të lexohet poezia e tij, por do të lexohen edhe poezitë që i kanë kushtuar të tjerët dhe miqtë e studentët do të ndajnë përvojat që kishin me të.

Arlinda Guma: Ju kohët e fundit keni luajtur në një film të titulluar El actor principal (Aktori kryesor) të regjisores Paula Markovitch. Si lindi ky bashkëpunim, duke qenë se ju nuk jeni aktore në profesion por mjeke. Ku pikëtakohen këto të dyja? Do të kishit dêshirë të merrnit pjesë edhe në filma të tjerë?

Vjollca Bajraj: Pjesëmarrja ime në film ka qenë e rastësishme! Regjisorja Paula Markovitch – fituese e Ariut të Argjendtë dhe e Çmimit El Premio – kishte një ide për një film për një grua nga Bosnja. Kërkoi të takohej me ne që të mësonte më shumë për luftrat në Ballkan. U takuam dhe habitesha sesi më vështronte nga shumë kënde. Në fund të bisedës, ajo thotë: ti je personazhi që kërkoj, ti do të jesh Azra (emri i personazhes boshnjake, por që u bë shqiptare që përfaqëson vuajtjet e popullit të Kosovës), ishte befasi e madhe për mua… Kërkova kohë për të menduar. E, siç dihet tashmë, e pranova rolin. Ishte një përvojë e re dhe interesante për mua. Por, edhe stresuese kur i kujton përsëritjet e skenave apo që je e rrethuar nga sa e sa njerëz që krejt shikimin e mendjen e kanë të drejtuar te ti. Mendoj se edhe mjekësia, pra, profesioni im, është një formë arti. Sidomos kirurgjia estetike me të cilën merrem më shumë.

Arlinda Guma: Është i njohur roli i bashkëshorteve të shkrimtarëve nëpër kohëra. Ato kanë qenë daktilografistet e veprave të tyre, kritiket më të kthjellëta dhe shpesh personi i parë të cilit i është besuar leximi i veprës menjëherë pasi ajo ka mbaruar. Në cilën nga këto e gjeni veten ju?

Vjollca Bajraj: Të jesh bashkëshorte e një shkrimtari nuk është gjë e lehtë; të jesh bashkëshorte e një poeti është edhe më e vështirë! Duhet t’u bësh ballë gjithë atyre baticave e zbaticave emocionale që përcjellin artistët e mëdhenj! Duhet të jesh bashkëshorte, por edhe psikologe e tyre; një strehë ku ata mbështeten kur ndihen të trishtuar!
Por, të jesh bashkëshorte poeti është po ashtu një gjë e jashtëzakonshme. Jeta është më e bukur kur jeton me një poet (e kam fjalën për poet të mirëfilltë), sepse një moment i rastit, apo i parëndësishëm, mund të shndërrohet në një moment madhështor. Poetët e kanë këtë dhunti që nuk e kemi në të tjerët.
Kam qenë lexuesja dhe kritikja e parë e poezive të Xhevdetit! Shumë herë kam pasur guximin t’ia propozoj ndërrimin e ndonjë vargu apo t’i jap ndonjë ide për poezinë. Ai gjithmonë ka besuar shumë tek unë. Shpeshherë më thoshte: nëse ti thua se është poezi e mirë, nuk më bën përshtypje se çfarë mund të thonë kritikët! Fatmirësisht, kritikët, njohësit e vërtetë të poezisë, kanë pasur të njëjtin mendim si unë për artin e tij.

Arlinda Guma: Me cilën poezi do të donit të kujtohej poeti pas 100 vjetësh?

Vjollca Bajraj: Xhevdeti ka poezi shumë të bukur, kështu që e kam shumë të vështirë ta veçoj ndonjërën.

Arlinda Guma: Si janë ditë tuaja pa Xhevdetin?

Vjollca Bajraj: Ditët e mia pa Xhevdetin janë shumë të varfra, të trishtuara, të mbushura me mungesën e tij! Më mungon shumë! Kemi qenë shumë te lidhur me njëri-tjetrin, sidomos pas ardhjes ne Meksikë. Largësia nga Kosova, distanca nga shumë anëtarë të familjes së gjerë na ka bashkuar edhe më shumë. Kemi qenë gjithçka për njëri-tjetrin; kemi ndarë bashkë të mirat e të këqijat, gëzimet e hidhërimet. Ia kemi dhënë dorën njëri-tjetrit sa herë jemi rrëzuar; jemi ngritur bashkë, kemi vrapuar bashkë… e tash unë duhet të rrëzohem e të çohem vetë!
Më mungojnë pasditet me të, kur drekonim e pastaj pinim verë dhe shihnim ndonjë film të mirë që Xhevdeti kishte zgjedhur. Me mungojnë shumë të dielat kur tërë ditën e kalonim bashkë jashtë shtëpisë! Tash dal vetëm dhe shkoj në vendet ku kam qëndruar me Xhevdetin dhe paramendoj se edhe fizikisht ai është me mua!
Mendja e njeriut është shumë e fuqishme; imagjinata nganjëherë mund të bëjë mrekulli! Gjithmonë në çantë kam ndonjë libër të tij. Ulem dhe lexoj. Më shoqëron, sepse në poezinë e tij është shpirti dhe qenia e tij!

Arlinda Guma: Si është një ditë e zakonshme në profesionin tuaj?

Vjollca Bajraj: Profesioni i mjekes, sa është i bukur, aq ka edhe stres. Kam përgjegjësi për postin që kam! Të jesh drejtoreshë dhe të menazhosh një klinikë të duhet angazhim i madh!
Kam punuar gjithmonë shumë dhe më dhimbset koha që ia kam vjedhur Xhevdetit, sepse njeriu kurrë nuk e di se sa afër e ka vdekjen dhe se ajo vjen pa paralajmërim. Kur humb diçka të rëndësishme në jetë, kupton se nuk ia vlente sakrifica për punën e përditshme. Më ka ndodhur të punoj gjatë gjithë ditës dhe jam kthyer e lodhur në shtëpi, me mendjen vetëm te gjumi. Tani më duket se kam kohë me tepricë; sepse pa Xhevdetin koha ecën shumë ngadalë.
E kam konsideruar veten të fortë emocionalisht; kam kaluar nëpër shumë sfida, shpresoj ta përballoj edhe këtë. Por, jeta ime asnjëherë nuk do ta ketë bukurinë që kishte atëherë kur Xhevdeti ishte me mua!

Unë e kuptoj politikën si athinasit e shekullit V p.e.s., të cilët mbaronin punët e tyre në ara e punishte dhe pastaj mblidheshin në agora për të diskutuar dhe vendosur mbi çështjet me interes publik/Bisedë me pedagogun dhe aktivistin Arlind Qori

in Biseda by

Bisedë me pedagogun dhe aktivistin Arlind Qori. Ai është kandidati i Lëvizjes BASHKË në zgjedhjet e ardhshme për kryetar bashkie. Por nuk është kjo arsyeja pse revista defekt-teknik zgjodhi t’i drejtojë disa pyetje. Është mënyra sesi ai u ka qëndruar kauzave të tij, pavarësisht pengesave, akuzave dhe sulmeve. Ai thotë midis të tjerash se për të politika nuk është dhe nuk duhet të jetë profesion, aq më pak profesion i privilegjuar. Ndërsa i pyetur në lidhje me jetën kulturore në kryeqytet ai sjell në vëmendje mungesën e biblotekave:

Si mund të përparojë kulturalisht një komunitet ku libri është kaq larg qytetarit, madje edhe kaq i shtrenjtë për lexuesin mesatar pikërisht për shkak të mungesës së politikave publike të mbështetjes së literaturës cilësore?!

    Bisedoi: Arlinda Guma

Arlinda Guma: Kam përshtypjen se shumë prej atyre që ju akuzojnë si komunist, marksist, etj., kujtojnë se Marksi jetoi në shekullin e njëzetë. (Madje në mes të shekullit të njëzetë.) Në kohën e diktaturës në Shqipëri, shumë gjëra u bënë nën emrin e Marksit, të cilat nuk kishin asnjë lidhje me të, ashtu siç kur ajo u rrëzua, shumë gjëra u bënë nën emrin e demokracisë, të cilat nuk kishin asnjë lidhje me demokracinë. Si e shpjegoni ju të gjithë këtë injorancë të disa të djathtëve shqiptarë në lidhje me filozofin më të cituar në botë dhe një prej themeluesve më të rëndësishëm të shkencave moderne sociale? A nuk duhet ta njohësh më parë kundërshtarin përpara se ta sulmosh?

Arlind Qori: Në fakt padituria në lidhje me idetë dhe veprat kryesore të Marksit në Shqipëri nuk lidhet vetëm me ata që e identifikojnë veten djathtas, por me shumëkënd, madje edhe me ata që përpara 1990 i trajtonin mendimet e tij si të ishte profet i një feje të re. Ç’kam kuptuar prej pjesës më të madhe të kritikëve të tij në sferën publike është se ata/ato thjesht nuk kanë lexuar asnjë rresht prej Marksit, madje as edhe ndonjë libër kritik ndaj tij. Janë thjesht paragjykime të ndërtuara mbi bazën e opinioneve të çfarëdoshme.

Marksi është një prej teoricienëve shoqërorë më të rëndësishëm të modernitetit, çka e pohojnë edhe kundërshtarët e tij. Si çdo figurë madhore e shkencave shoqërore, ai na ndihmon të kuptojmë në mënyrë kritike historinë dhe kontradiktat kryesore të epokës sonë. E prapëseprapë, duke mos qenë as profet e as shenjtor, siç e kanë trajtuar gabimisht në të shkuarën, është i kritikueshëm. P.sh., një nga kritikat më frutdhënëse ndaj mendimit të tij politiko-shoqëror është trajtimi i nxituar dhe relativisht i cekët i strukturës dhe funksionit të shtetit, boshllëk konceptual i cili më vonë u përdor nga regjimet staliniste për të ngritur shtete shtypëse e diktatoriale.

Arlinda Guma: Ju njiheni si një pedagog  i pakorruptueshëm. Ndoshta më i pakorruptueshmi. Cilat janë sfidat që hasni në një vend si ky; fund e krye të korruptuar? A ndikon kjo në raportin tuaj njerëzor me studentët? 

Arlind Qori: Ju falënderoj për konsideratën! Unë punën time e bëj me pasion. Madje është veprimtaria më frymëzuese që kam bërë dhe bëj gjatë jetës sime. Në këtë kuptim, e kam thënë edhe më parë, se po të kisha një burim tjetër të ardhurash, punën e pedagogut do ta bëja falas. Kësisoj, as e kam përfytyruar ndonjëherë mundësinë e të qenit i korruptuar jo vetëm për hir të pasionit për mësimdhënien, por edhe se e mendoj një akt të dëmshëm për të tjerët dhe poshtërues për veten. Vetëm njeriu i ndershëm mund të jetë vërtet i lirë dhe mund të kërkojë respektin e të tjerëve.

Për sa u përket marrëdhënieve me studentët, ato i ndërtoj duke u bazuar në parimin se unë (pedagogu) jam aty për ta, jo e anasjella. Pra, universiteti dhe pedagogët ekzistojnë për hir të studentëve, jo studentët për hir të pedagogëve e burokracisë universitare, siç ndodh herë pas here në ato institucione arsimore ku korrupsioni dhe abuzimi janë kryefjalë. Kësisoj, unë i kuptoj problemet, hallet dhe vështirësitë e studentëve. Çka më lejon të jem me ta e për ta në çdo rast, duke i vlerësuar si njerëz që duan të ndriçojnë mendjen e paskëtaj të bëhen ndriçues të mbarë shoqërisë.

Nuk bie dakord me ju se vendi ynë është fund e krye i korruptuar. Institucionet po, sidomos krerët e tyre. Po në shoqëri ka shumë njerëz që në përditshmëri e në kushte anonimati bëjnë punën e tyre të ndershme, ndonëse paguhen keq dhe pakkush i respekton. Pikërisht se besoj te bashkëqytetarët e mi, jam bërë aktivist dhe merrem me politikë.

Arlinda Guma: Ju do të kandidoni në zgjedhjet e ardhshme për kryetar bashkie të Tiranës. Më ka bërë përshtypje diçka në lidhje me një prej rivalëve tuaj të djathtë; gjatë një debati ai deklaroi me krenari se nuk ishte i ardhur në Tiranë. Ç’mendim keni ju për këtë kandidat, i cili kërkon votat e “të ardhurve” në Tiranë duke i përçmuar ata? (Në një kohë kur lideri i tij politik është “i ardhur” për vete?) A nuk duhet të jetë politika; mbi të gjitha emancipuese dhe jo diskriminuese? E çfarëdolloj kahu qoftë ajo…

Arlind Qori: Kjo është një mendësi raciste dhe e papranueshme në politikë. Qytetarë të Tiranës janë të gjithë ata që jetojnë në Tiranë, ata të cilët me mundin, sakrificat, punën, krijimtarinë dhe veprimtarinë e tyre mbajnë në këmbë qytetin. Në këtë kuptim, çdo diferencim i bazuar tek origjina është i poshtër moralisht dhe joproduktiv nga pikëpamja shoqërore. Gjithsesi Belind Këlliçi nuk është i vetmi përhapës i kësaj mendësie përçarëse. Më herët Erion Veliaj ka përdorur termin racist “shpellarë” për qytetarët e Tiranës me origjinë jashtë qytetit të Tiranës, duke aluduar për veriun e Shqipërisë. Në Partinë Socialiste, më gjerësisht, herë pas here vihen re trope me nëntekst nënçmues për qytetarët e vjetër tiranas. Pra nga të gjitha anët, përfaqësuesit e partive të vjetra e të korruptuara, të paafta për të pasur një vizion unifikues dhe përparimtar, u fryjnë paragjykimeve krahinore e raciste me shpresën (iluzionin) se kësisoj do të sigurojnë disa vota më shumë.

Arlinda Guma: Ju shoh në çdo segment të Tiranës, duke folur me njerëzit e thjeshtë. Gjë që nuk e kam parë te kandidatët e tjerë. Dhe keni qenë pranë këtyre njerëzve edhe përpara se të merrnit vendimin të kandidonit. Kujtoj këtu nismën tuaj për minimumin jetik. Dhe sa më efikase rezulton për ju dhe për këta njerëz kjo afri, aq edhe më të ashpra bëhen mënyrat sesi ju sulmojnë. Ju jeni më i sulmuari nga të gjithë kandidatët nëpër studiot televizive. Pengesat që ju krijojnë vazhdimisht janë haluçinante. Ku e gjeni forcën për t’i kapërcyer të gjitha këto? A keni pasur edhe ju çastet tuaja kur i keni thënë vetes “Mjaft!”. A keni menduar ndonjëherë t’i braktisni të gjitha me gjithë këto vështirësi? 

Arlind Qori: Për mua politika nuk është dhe nuk duhet të jetë profesion, aq më pak profesion i privilegjuar. Unë e kuptoj politikën si athinasit e shekullit V p.e.s., të cilët mbaronin punët e tyre në ara e punishte dhe pastaj mblidheshin në agora për të diskutuar dhe vendosur mbi çështjet me interes publik. Kësisoj edhe gjatë veprimtarisë sime si aktivist, madje edhe sot si kandidat, unë jam njëlloj sikur shkoj në punë, dal me shoqërinë apo kaloj kohën me familjen. I njëjti njeri, me të njëjtën veshje, me të njëjtat ide, me të njëjtën qasje respektuese ndaj të tjerëve. Çka ndryshon është thjesht objekti i bisedës dhe i bashkëveprimit me qytetarët, ku në rastin e fushatës do të mbizotërojnë temat politike dhe të administrimit të qytetit.

Për sa u përket sulmeve, tanimë nuk më bëjnë më përshtypje. Hera e fundit kur jam tronditur dhe i kam marrë seriozisht ka qenë gjatë protestave studentore të dhjetorit 2018, ku bataretë e servilëve të të gjitha partive të korruptuara më dhanë mundësinë të isha shënjestra e tyre e preferuar. Ende mbaj mend akuzat më të pabesueshme, sidomos njërën që më bënte ndërtues të një pallati (kur në fakt unë, si atëherë, ashtu edhe tani, jetoj në të njëjtën shtëpi me qira). Po me kalimin e kohës kam kuptuar se kjo lojë e pistë është thjesht arma e vetme që kanë kundërshtarët tanë të korruptuar ndaj njerëzve të ndershëm. Makineria e tyre e shpifjes duhet shpërfillur emocionalisht dhe duhet çmontuar me argumente të plota dhe me të vërtetën. Në fund, çdo qytetar di ta bëjë diferencën.

Nga ana tjetër unë e di se rruga ku kam hyrë me bashkaktivistët e Lëvizjes BASHKË është sa jetike për të ardhmen e Shqipërisë, aq edhe e vështirë kur mendon se ç’përbindësha socialë e politikë kemi përballë. Mirëpo kjo pabarazi në pushtet nuk më tremb, as më shkurajon. Thjesht më bën të kuptoj se sa e rëndësishme është të luftojmë me qëllimet dhe strategjinë e duhur, pa u epur në asnjë çast, pa dyshuar te potencialet e qytetarëve të ndershëm dhe pa të marrë asnjëherë koka erë nga sukseset e përkohshme.

Arlinda Guma: Tirana (dhe e gjithë Shqipëria) ka një jetë kulturore të vdekur. Populli shqiptar çdo natë sheh emisione banale me analistë (me fjalor gjithë-gjithë 50 fjalë), dhe një apo dy ditë në javë, si intermezzo, i përmbytur nga e gjithë kjo thatësirë emocionale, ai turret të shohë Big Brother-in. Kryetari aktual i bashkisë së Tiranës, edhe ai herë-herë organizon evente të shpëlara; koncerte me këngëtarë vulgarë, vetëm për faktin se ata kanë një numër të përbindshëm ndjekësish. (Por siç e dimë, cilësia artistike shkon gjithmonë në përpjesëtim të zhdrejtë me numrat.) Edhe ato shfaqje teatrale që bashkia mbështet janë të gjitha të militantëve të tyre, apo të ndonjë kritiku të qeverisë, të cilit bashkia i hedh karremin ta joshë me grante, në mënyrë që ai të mbyllë gojën, dhe ç’është e vërteta ia del. Këtu kauzat shiten lehtë. Çfarë do të bënit ju ndryshe? Me këtë jetë që ka prekur fundin në çdo drejtim?

Arlind Qori: Jeta kulturore në Tiranë e Shqipëri është e varfër dhe jo rastësisht. Ajo është efekt i degradimit politik, pabarazive të theksuara ekonomike dhe tëhuajësimit shoqëror. Njerëzit e lodhur e të stërmunduar nga puna e varfëria kanë gjithnjë e më pak kohë e nerva për të lexuar apo ndjekur veprimtari kulturore që kërkojnë njëfarë impenjimi. Ndaj kultura televizive e rëndomtë është bërë e vetmja alternativë masive. Faktor shtesë i mbizotërimit të kësaj kulture është degradimi arsimor, që vihet re në faktin se edhe ata që kanë kredenciale të forta intelektuale hera-herës kanë mangësi të forta në drejtshkrimin e shqipes.

Nga ana tjetër institucionet publike deri më tash e kanë parë artin e kulturën në logjikën e qokave, marrëdhënieve klienteliste apo llogarive të rëndomta politike. Çka do të duhej të bënin institucionet, dhe që ne e kemi në programin dhe synimet tona, është që jo vetëm të shtohet financimi shtetëror për kulturën, por edhe të trajtoheshin me përparësi ato shprehje e dimensione të kulturës që nxisin reflektimin, mendimin kritik, ndjenjën e të bukurës, lartësimin e shpirtit, etj. Bie fjala, Bashkia e Tiranës përmban 24 njësi administrative (11 në qytet dhe 13 në fshatra) dhe 3 lagje urbane, por ka vetëm 8 biblioteka lagjeje; edhe ato të varfra në fond librash. Ndërkohë që prej vitesh Biblioteka Kombëtare është thuajse jashtë funksionimit për publikun e gjerë. Si mund të përparojë kulturalisht një komunitet ku libri është kaq larg qytetarit, madje edhe kaq i shtrenjtë për lexuesin mesatar pikërisht për shkak të mungesës së politikave publike të mbështetjes së literaturës cilësore?!

Arlinda Guma: Cili është mendimi juaj në lidhje me qëndrimet e Bashkimit Europian ndaj lëvizjeve të reja, le të themi të ekstremit të majtë, si për shembull Syriza në Greqi. Mënyra sesi u thye kjo lëvizje, për mendimin tim, me një kontribut të konsiderueshëm të Bashkimit Europian, është gati e ngjashme me mënyrën sesi Bashkimi Europian po i imponon Albin Kurtit të pranojë asociacionin e komunave serbe. Duket sikur ka një prirje për të mos i lënë të lulëzojnë këto lëvizje, për t’i shtypur apo për t’i mbajtur nën kontroll këto segmente, të cilat, më duhet të them se janë shumë më pranë njerëzve të thjeshtë dhe halleve të tyre sesa segmente të tjera politike. Cili është mendimi juaj për këtë? (Ndoshta pozita juaj aktuale do të induktonte një përgjigje diplomatike ndaj kësaj pyetjeje, por revista defekt-teknik është jokorrekte politikisht.)

Arlind Qori: Unë nuk mendoj se SYRIZA ka qenë parti e ekstremit të majtë kur erdhi në pushtet; akoma më pak ekstremiste më është dukur Lëvizja Vetëvendosje. Çka i ka bërë të keqperceptohen si ekstreme ka qenë këmbëngulja e tyre programore dhe përkushtimi për të përfaqësuar me dinjitet popujt e tyre. Ne e dimë se qeveria e SYRIZA-s u thye menjëherë pas referendumit për mospranimin e masave të Trojkës, ndërkohë që qeveria e Vetëvendosjes është gjendur nën një trysni të fortë ndërkombëtare për të pranuar njëfarë asosacioni të komunave me shumicë serbe.

Çka duhet të kuptojmë për mënyrën e funksionimit të Bashkimit Evropian është se ky i fundit është një ndërthurje e disa faktorëve kushtetimorë që nis nga vullneti i popujve të Evropës dhe vazhdon me interesat gjeopolitike të vendeve anëtare, ndikimin e faktorëve ekonomikë dhe me rolin e burokracisë së vetë Bashkimit Evropian. Këta faktorë nuk janë gjithmonë në sinkron me njëri-tjetrin. Po unë besoj se faktori i parë, vullneti dhe solidariteti potencial i popujve të Evropës, mund të bëhet elementi përcaktues i zhvillimit demokratik të vetë BE-së.

Për sa i përket Shqipërisë, më duket se situata jonë nuk ka as peshën e rëndë të borxhit të jashtëm që kishte Greqia, as potencialin shpërthyes politik që kanë raportet midis Kosovës dhe Serbisë. Në këtë kuadër, unë do ta shihja me më shumë optimizëm rolin e Bashkimit Evropian dhe në përgjithësi të faktorit ndërkombëtar perëndimor në Shqipëri. 

Arlinda Guma: Në ditët e sotme, shqiptarët mund të kenë diçka më shumë se ç’kanë pasur në diktaturë, por, megjithatë, atyre u mungon një element i rëndësishëm; mungon entuziazmi për jetën, motivimi, edhe nervi… Si një njeri i artit, unë mund ta dëshmoj këtë; pa motivim dhe pa entuziazëm nuk ngjizet as arti (me kusht që ky lloj entuziazmi të mos pasqyrohet në vepër, përndryshe ajo do të rezultonte banale.) Nuk dua t’ju pyes se çfarë do të bënit ju për t’ua kthyer entuziazmin këtyre njerëzve, sepse do të ishte diçka tërësisht e pamundur, absurde, një punë titanësh, por dua t’ju pyes për shkaqet sociale që e krijojnë një gjendje të tillë, përveç atyre ekonomike, e cila sot duket se ka mbërthyer të gjithë botën. 

Arlind Qori: Mbase jam optimist i pandreqshëm, por mua nuk më duket kaq e zymtë situata kur vjen fjala tek entuziazmi i njerëzve. Ndoshta ju jeni më objektive, kurse unë më i anshëm pasi në përditshmërinë time bashkëveproj me njerëz e aktivistë, sidomos të rinj, të cilët kanë një dëshirë të zjarrtë për jetën, guxojnë, luftojnë e punojnë për të përmirësuar fatin e tyre e të mbarë shoqërisë. Diçka të tillë e kam ndeshur edhe javët e fundit mes mijëra bashkëqytetarëve që na kanë dhënë firmën për të kandiduar në zgjedhjet lokale. Nuk po them se shumica e tyre ishin entuziastë, por kishte një numër të konsiderueshëm syresh që kishin besim te vetja dhe te njëri-tjetri dhe e shihnin gjendjen aktuale si pjellore për ndryshim. Ekziston edhe e kundërta në shoqëri, nganjëherë mbizotëruese në dukje: pesimizmi i thellë, madje në prag të dëshpërimit. Çka e bën njeriun të mos besojë as te vetja, as te të tjerët, e aq më pak të motivohet për të krijuar.

Sidoqoftë ne jetojmë në një kohë krize. Kriza është një pikë kthese e cila tregon se gjendja nuk mund të vazhdojë më ashtu siç ka qenë. Përpara shoqërisë janë njëlloj të hapura edhe alternativa e degradimit përfundimtar, edhe mëkëmbja. Kjo kontradiktë prodhon dyzime të forta në shoqëri, edhe në mënyrën se si njerëzit e perceptojnë realitetin dhe potencialet e transformimit të tij. Ndaj në të njëjtin vend bashkëjetojnë optimisti entuziast dhe pesimisti në zgrip të dëshpërimit. Çka unë e ndiej si detyrë, dhe besoj se kjo vlen për të gjithë aktivistët e Lëvizjes BASHKË, është që të luftojmë që të fitojë modeli i parë dhe t’i bindim bashkëqytetarët tanë me argumente se ndryshimi për mirë është i mundshëm.

Arlinda Guma: Cilët janë filozofët që kanë ndikuar në formimin tuaj? Dhe meqenëse kjo është një revistë kryesisht letrare: po shkrimtarët? Nëse do t’i kishit përballë; qoftë të parët, qoftë të dytët, çfarë pyetjesh do t’u bënit?

Arlind Qori: Për filozofinë do të të përgjigjem duke e reduktuar pyetjen në filozofinë politike, meqenëse e kam fushë të studimit. Ndër ta mund të veçoja tre: Benedikt Spinozën për mënyrën autentike e fuqizuese të mbrojtjes së demokracisë si forma më e mirë e qeverisjes; Karl Marksin për kritikën e ekonomisë politike dhe të ideologjisë; Xhon Rollsin për kthimin e mendimit politik në baza normative dhe orvatjen e guximshme për të ndërtuar një sistem politiko-shoqëror që bazohet në ndërthurjen e parimeve të liberalizmit, republikanizmit dhe socializmit.

Nëse do të kisha mundësi t’u drejtoja nga një pyetje, Spinozës do t’i kërkoja të përpunonte më shumë tezat e tij mbi demokracinë, të cilat i la përgjysmë gjatë shkrimit të “Traktatit politik”, libër i pambaruar pikërisht për shkak të vdekjes së autorit. Marksin do ta pyesja për strukturimin e shtetit, mbi të cilin ka pasur në plan të shkruante një libër (siç e dëshmon te Grundrisse-ja), por s’pati kohë as ta niste. Ndërsa Rollsin do ta pyesja për kontekstualizimin e parimeve të drejtësisë në shoqëritë kapitaliste bashkëkohore.

Për sa i përket letërsisë, me thënë të drejtën më ke zënë pak ngushtë pasi as njohuritë për të nuk i kam aq të thella sa për filozofinë politike, as e kam vetë shumë të qartë se cilët shkrimtarë më kanë ndikuar më shumë. Prandaj do të rendis rrëmujshëm një varg shkrimtarësh, i vetëdijshëm se lista nuk është as e plotë, as tërësisht e saktë. Mund ta nisja me Sofokliun, sidomos me tragjedinë “Antigona”, e cila ka edhe një domethënie të fortë politike. Paskëtaj me Dante Aligerin, sidomos me “Ferrin”, të cilit i jam kthyer kohët e fundit sepse më ka tunduar mjaft pjesa e Uliksit që, pasi ka mbërritur në Itakë, i thërret shokët e vet për të ndërmarrë një udhëtim të ri drejt së panjohurës. Do të vazhdoja me Viktor Hygoin që e kam lexuar ethshëm gjatë adoleshencës, sidomos “Vitin ‘93” dhe “Njeriun që qesh”. Gjatë rinisë studentore jam kapur fort pas Dostojevskit, ku dua të veçoj “Djajtë”, një paralajmërim i zymtë për çdo tentativë emancipuese që kalon me fodullëk cakun e të mundshmes historikisht. Nëse do të vinim në bashkëkohësi, do të veçoja një libër që më ka lënë fort mbresa për narrativën, stilin e të shkruarit dhe fuqinë denoncuese të krimeve ndaj punëtoreve, romanin “2666” të Roberto Bolaño-s. Për sa i përket letërsisë shqipe mund të veçoja Migjenin, Ismail Kadarenë dhe Petro Markon.

Sidoqoftë libri që më ka ngazëllyer më shumë, madje të cilin e kam lexuar 5-6 herë, ka qenë “Ushtari i mirë Shvejk” i Jarosllav Hashekut. Për herë të parë kam nisur ta lexoj në vjeshtën e vitit 1996. Isha në vitin e parë gjimnaz dhe kisha gjithë ditën që mësoja për provimin e parë e të frikshëm të fizikës. Zor se kam qenë ndonjëherë më shumë në ankth për një provim. Në fund, afër mesnatës, i lodhur, i mbylla librin e fletoret dhe për t’u shtensionuar pak mora në duar “Shvejkun”. Kam qeshur që në fjalinë e parë dhe faqe pas faqeje e harrova fare provimin e të nesërmes. Për sa u përket autorëve me të cilët do të doja të kuvendoja, po të ishte në dorën time do të zgjidhja pikërisht bohemin Hashek, jeta e të cilit është një aventurë përplot kontradikta në kapërcyellin midis një lufte botërore dhe një revolucioni.

Arlinda Guma: Çfarë libri jeni duke lexuar?

Arlind Qori: Mjerisht kohët e fundit jam duke lexuar shumë pak, madje tejet pak. Angazhimi politik është bërë aq intensiv, sidomos tani në fushatën për zgjedhjet lokale, saqë të gjesh pak kohë për të lexuar është vërtet arritje. Gjithsesi, aq pak sa mundem, jam duke lexuar një vepër për historinë dhe sociologjinë e qyteteve, “Cities in Civilization” të Peter Hall-it, i cili e nis analizën e tij me Athinën e shekullit V p.e.s. dhe e përmbyll me Londrën e dekadave të fundit të shekullit XX.

Arlinda Guma: Logu i Shkëndijës është vendi ku lëvizja juaj mblidhet për aktivitetet e saj. Duke qenë se kundërshtarët tuaj ju akuzojnë për financime të dyshimta, a mund ta sqaroni një herë e përgjithmonë se me ç’fonde mbahet ky mjedis?

Arlind Qori: Mjedisi ynë është tejet modest. Në mos gaboj, ka një qira mujore prej 30.000 lekësh (të reja). Prej shumë vitesh, që kur ishim aktivistë të Organizatës Politike, ne mbledhim kuotizacione mujore prej anëtarëve dhe aktivistëve tanë. Sot në Lëvizjen BASHKË, e cila është shumë më e madhe se ish-Organizata Politike, funksionojmë sipas të njëjtës mënyrë. Unë, për shembull, çdo muaj dorëzoj te financieri i Lëvizjes BASHKË rreth 5-6% të rrogës sime mujore. Anëtarët e tjerë, sipas mundësive ekonomike, bëjnë sakrificën e tyre pikërisht që të mbajmë një mjedis modest për mbledhje dhe aktivitete kulturore dhe të mbulojmë kostot minimale të veprimtarisë politike (p.sh. printim fletushkash, ndonjë banderolë, pankarta, etj.). Përpara fushatave të mëdha, si p.sh. në 2021 kur mbështetëm kandidimin e minatorit Elton Debreshi, përpara fushatës së minimumit jetik dhe, pas pak ditësh, përpara se të fillojë zyrtarisht fushata për zgjedhjet lokale të 14 majit, organizojmë takime publike ku u bëjmë thirrje dashamirësve, mbështetësve dhe qytetarëve që të kontribuojnë me donacionet e tyre. Sigurisht që as presim dhe as pranojmë donacione përmbi një shumë modeste pasi besojmë se mënyra më e mirë e vetëfinancimit është duke bindur shumë njerëz që të kontribuojnë nga pak.

Arlinda Guma: Shumë të njohur të mi artistë i shoh të kenë zënë cepa të rehatshëm duke e prostituar intelektin dhe artin e tyre në këmbim të sigurisë financiare. Në të vërtetë, kështu e shoh një pjesë të madhe të shoqërisë shqiptare. Duket se në këtë vend kjo është e vetmja mundësi për të mbijetuar. A keni shpresë se do të vijë një ditë ku njeriu i ndershëm, ai që nuk e shet veten dhe parimet e tij, do të bëhet shembull frymëzues për brezat që do të vijnë? A keni shpresë se do të vijë një ditë kur të marrë fund njëherë e përgjithmonë përçmimi anadollak, oriental, për njeriun e ndershëm dhe për konceptin e së drejtës? Se shqiptarët më në fund do arrijnë ta ndërtojnë një shtet të drejtë? 

Arlind Qori: Unë mendoj se ata që shesin intelektin apo karakterin e tyre janë shumë të pakët. Mund të jenë njerëz me status të lartë apo me famë në shoqëri, por nuk janë as shumicë, madje as ndonjë pakicë e përfillshme. Shumica e bashkëqytetarëve tanë ngrihen herët në mëngjes, marrin dy autobusë dhe arrijnë në punë pas një ore, për të punuar 8-9 orë në ditë, shpesh herë edhe të shtunën ose të dielën, në këmbim të një page reale që sillet rreth 30.000 lekëve. Këta njerëz janë të ndershëm, mbijetojnë përmes punës së rëndë e të keqpaguar, ndihen të shfrytëzuar e të poshtëruar. Po për shkak se janë të paorganizuar, momentalisht ndihen të pafuqishëm për të ndryshuar gjendjen e tyre. Të tillë, ndonëse mund të paguhen pak më mirë, janë edhe shumë punonjës të ndershëm të klasës së mesme, të cilët e shohin se puna e tyre nuk shpërblehet e vlerësohet siç duhet.

Sigurisht, në kushtet e mjerimit të gjithanshëm, shtegu më i lehtë për të bërë përpara është përmes servilizmit e vetëposhtërimit. Po nga ky shteg mund të kalojnë e të përfitojnë shumë pak vetë, pak a shumë ata që ushtrojnë pushtetin dhe gëzojnë privilegjet. Të tjerët nuk kanë asnjë alternativë tjetër përveçse krahëve dhe mendjes së tyre, frytet e të cilave mund t’i gëzojnë vetëm nëse bashkohen me njëri-tjetrin.

Arlinda Guma: Ju falënderoj! 

Arti si metaforë për kontrollin/Adri Kalaja

in Kinema by

Rasti i Stanley Kubrick-ut

        Adri Kalaja

Kur e pyetën njëherë Stanley Kubrick-un mbi “domethënien”e filmave të tij, ai u përgjigj me një perifrazim të T.S.Eliot-it; mund ta kishte thënë vetëm ashtu, pjesa tjetër është për Interpretim[1]. “Një poemë është gjëja e cila nuk mund të ndodhë në asnjë rrethanë, me përjashtim të mbretërisë së një fantazie djegëse, të cilën mund ta tregojë vetëm nepërmjet gjestit”[2]. Në këtë kuptim, filmi “2001: A Space Odyssey”, në kompozim mbetet të jetë një poemë e kinematografisë. Ashtu si te novela e Bataille-t, “Histori e syrit”, narracioni është minimal, subjekti i ingjarjes filmike paraqitet vetëm nepërmjet dialogut dhe vëmendja ndaj detajit është e jashtëzakonshme. Ajo çfarë e veçanton këtë si vepër arti është shprehja e saj unike e kontrollit autorial.

Këtu duhet bërë kujdes, është terren i rrëshqitshëm në lidhje me termin “kontroll”. Ajo që kihet parasysh është kompozicioni artistik i realitetit virtual. Elementët specifikë janë aty të gjithë për një qëllim final dhe çdo imazh, linjë fjale, tingull, është i mirëmenduar. Asgjë nuk është jashtë vendit të vet. Kompozicioni i nivelit më të lartë e bën një vepër universale në tematikë (çuditërisht, megjithëse jemi në zhanrin e science-fiction-it, nuk ka ndodhur të ketë ndonjëherë rol profetik) dhe në vlerë artistike, sepse është e qëndrueshme dhe përcjell një ndjenjë e cila është e kudogjendur. Përdorimi evokativ i muzikës e bën atë të jetë shprehëse në tematikë dhe ndërton një lidhje të drejtpërdrejtë me shikuesin. Deleuze shprehet se ajo çfarë synon të bëjë një kineast është prodhimi i një blloku “movement-duree”[3]. Lëvizja-kohërrjedhje është në perfeksion te Kubrick-u për sinkronizimin e qartë të mungesës së aksionit dhe imazhit. Vendin e aksionit e zë harmonia muzikale e Strauss-it dhe joharmonia totale e Strauss-it. Në çastet kur aksioni është i pranishëm, ashtu është edhe muzika me kompozime bashkëkohore (Liget). Në hapësirë koha është e çuditshme dhe këtë Kubrick-u përpiqet ta tregojë qartë, është e ngadaltë por momentale, e shpërhapur por e pezullt.

Për të paraqitur këtë vepër arti, që synon të ketë subjekt ekzistencialist; antropologjik; etik, është dashur të përdoret çdo art tjetër në shërbim të kinemasë.[4] Filmat e Kubrick-ut karakterizohen nga një elegancë e kontrollit, por jo e një kontrolli që shtyp; përkundrazi është një kontroll emancipues. Një shtytje mund edhe të ndihmojë për “thyerjen e tavanit”. Përdorimi i muzikës dhe kalimi nga njëri Strauss te tjetri tregon një thyerje të ngjarjes. Nga një shoqëri primitive (nëqoftëse mund të ekzistojë diçka e tillë), te një shoqërie civilizuar. Ndërprerja e imazhit (disa herë shikuesi mezi e pret, pasi notat muzikore janë në tentim të arritjes së kulmit) kur nuk është e pritshme, është një shembull tjetër. Kjo lidhje e muzikës nga njëra te tjetra dhe e imazheve me njëri-tjetrin (kocka-stacion hapësinor) është sigurisht e qëllimshme. Por edhe muzika me imazhin janë në koherencë të plotë. Nepërmjet muzikës së valsit, personazhi që ecën në hapësirë duket sikur vallëzon i pezulluar për një çast nga ngjarja në tërësi.

Imazhi, dialogu dhe historia, janë lustruar në maksimumin e tyre. Primatët që shfaqen në fillim të filmit, mes tyre kanë një nënë dhe këlyshin e saj të frikësuar nga nata. Në stacionin hapësinor, Doktor Floyd-i komunikon me të bijën nepërmjet videofonit për t’i uruar asaj ditëlindjen pa qenë aty. Kjo bëhet sigurisht për të treguar sesi kanë ndryshuar marrëdhëniet njerëzore, jo për ta manipuluar audiencën[5], por për t’i shërbyer kuadrit më të madh të filmit. Tashmë elementi i natës nuk i frikëson më fëmijët në një shoqëri teknikisht të avancuar dhe madje ata duken të painteresuar, në ndryshim nga shoqëria e primatëve.

Tendenca antihollivudiane (antikonsumiste), e cila shihet edhe tek “Lolita”, është karakteristike për Kubrick-un (“Pse je kaq i fshehtë për shkrimet e tua, mos ke frikë se i vjedh Hollivudi dhe i përshtat si skenarë?); është në të njëjtën kohë edhe ironi ndaj shkrimtarëve të shitur) si gjest politik. Por tek “2001: A Space Odyssey”, elementi i përfitimit nuk u humbet marrëdhënieve njerëzore. Në një shoqëri të avancuar, komunikimi teknologjik ende kërkon pará, megjithëse më pak. Kubrick-u nuk është profet (dështimi e IBM-së si firmë) ama të presupozuarën “natyrë njerëzore” (rastësinë e sjelljes së ngjashme në epoka të qënies njerëzore) e njeh mirë. Sigurisht për t’i apeluar masës kemi elementin e “shfaqjes së monolitit”, në një këndvështrim të parë kjo do të ishte një zbritje hyjnore dhe shumica kështu e kupton. Një kuptim më i rafinuar do të ishte një përballje me formën (kuboidale) dhe ngjyrën (e zezë).

Lindja e konceptit të mjetit[6] nënkupton përdorimin; edhe të (sidomos) tjetrit[7]. Gjithashtu subjekti i filmit shprehet në mënyrë diagonale nepërmjet dialogut ose bisedës rrëfimtare të personazheve te njëri-tjetri. Muzika është gjithmonë në sfond dhe kryen një efekt pragmatik te shikuesi për disa fragmente, duke e qetësuar ose irrituar. Imazhi bosh hapësinor zëvendësohet nga ritmi dhe lëvizja shumë shpejt i jep ngjarje minimale kohës në fraksion pushimi. Stjuardesa vallëzuese ka një thyerje të beftë me planin e shikuesit (i ashtuquajturi“mur i katërt”) ndërkohë që flet me dikë në film. Diçka e jashtëzakonshme si efekt paralajmërues, që ka diçka më tepër te ky personazh se thjesht një punonjëse shërbimi. Kjo dukshëm vihet re më pas kur ngritja e ritmit të muzikës përkon me çastet e ngjarjes në film. Stjuardesa i ngjitet lart murit që është rrethor, duke dhënë imazhin e akrepit të orës, i cili, për më tepër kthehet mbrapsht. Kjo përveçse një pezullim i ngjarjes është një simbolikë e kohës. Marrëdhënie e drejtpërdrejtë me shikuesin, i cili për aq kohë që i është marrë, nuk ka “konsumuar” shumë aksion, ngjarje apo dialog. Akrepi kthehet mbrapsht për sa kohë që Danubi rrjedh mbrapsht.

Në hapësirë, në mungesë të tërheqjes, edhe të asaj gravitacionale, gjithçka është harmonike dhe e ngadaltë; madje edhe hapja e një kupole. Inxhinieria mekanike përkundër aspektit të saj përsëritës ka një konsonancë të vetën. Ky është një film-Kubrick dhe “shkeljet e syrit” janë aq konstante sa e shkatërrojnë pothuajse narracionin. Madje edhe tek imazhi i shuttle-it që ulet kemi një fytyrë njerëzore të kompozuar nga hekurishtet. Më pas ngjarja vijon nepërmjet diskutimit konferencial.

Te vetë ngjarja e shprehur nga personazhi, rëndësi merr përmasa politike e pashprehur. Arti, me sa duket, ka një politikë të vetën brenda ngjarjes, për sa kohë që “përçon një mesazh”. Ai është gjithmonë rrugëtimi i një njeriu që fillon; nga premisa shoqërore, për t’u transformuar në kolektive. Fjala është për diskutimin mbi etikën e sekretit që del nga personazhet dhe bëhet e shikuesit. Kemi parasysh se është një film i prodhuar në vitin 1968, në kohën kur studentët çirrnin tavanet për të kontrolluar për përgjues. Sot përgjuesit janë bërë shokë dhome me njeriun dhe askujt nuk i bën përshtypje.

Shfaqja e mirëthënë e objektit misterioz është shoqëruar gjithmonë me një muzikë funebër, ama te personazhet prapë kemi një mosinteres ndaj gjësë. Madje, duket sikur e vetmja herë kur ata janë njerëz normalë është përpara fillimit të ngjarjes. Deri në ato çaste janë të mefshtë dhe të lëkundur, pothuajse automatikë, temë që do të marrë më vonë rëndësi në film.

Kjo është e qëllimshme nga regjisori, si parodi e shkurtër e filmave klishe, ku përbindëshi (jo gjithmonë) afrohet dhe “dame in distress” djersit dhe i zmadhohen bebet e syrit. Njëkohësisht monoliti i shfaqur duket të ketë efekt të ndryshëm përgjatë historisë së njeriut. Me shfaqjen e dytë fillon shkatërrimi i formës ose i dëshirës për t’i menduar gjërat si formësim, rënia nga kulmi i civilizimit. Kubrick-u në kuadër të mendimit si Zot përshkruan progresin dhe rënien; krijon një botë të fantazisë dhe e vë nën diktatin e tij… derisa ajo të jetë e plotë. Deri kur vepra e artit të jetë e vetëmjaftueshme, deri kur çdo element i tablosë të jetë i mbushur nga kompozimi i elementëve për interpretim, sindroma e shkrimtarit vazhdon në filmografë.

Prapëseprapë, tipike për racën është konflikti me të panjohurën (prekja e pllakës monolitike). Edhe racionalitet i një epoke të avancuar shpreh defektin më të madh të arsyes; mungesën e shmangies për hir të tërheqjes që ngelet instiktive, përgjatë kursit të filmit transformohet; (hajde bëjmë një foto te ajo gjëja e çuditshme; min 54). Madje personi vetëm në stacion hapësinor fillon të bëjë të njëjtat lëvizje majmuneske (lëvizje e duarve dhe këmbëve si primatët në fillim të filmit); shfryrje, të cilat janë gjithmonë në kuadër të përgatitjes fizike. Plani horizontal i kamerës tregon më së miri rrethin vicioz të primatit-njeri, i cili sillet e sillet në mënyrë cirkuite rreth një pike, duke ngelur në një fazë përpara natyrës primale e kaotike të filmit (që supozohet të jetë edhe fundi). Madje këtu boshti cilndrik  tregohet si akrep ore nga kamera, e cila sillet, e prapëseprapë mbetet në krah të kundërt.

Tek misioni i Jupiterit, narcizizmi njerëzor sheh veten në televizor teksa ha dhe diskuton mbi sensin e kohës. Hibernizimi tregon humbjen e sensit, pasi një gjumë pa ëndrra vret si jetën ështu edhe sensin e kohës. Është gjendja e Odisesë; njeriut, kur një njeri (personazh tjetër) humbet raportin me “kohën” përkundrejt (simbolikisht) kompjuterit dhe teknologjisë. Përveçse thirrje politike është edhe simbolikë e njeriut të hibernizuar nga teknologjia. Bëhet kështu e papërgjegjshme çështja nëse emocioni është automat dhe i ndërtueshëm.

Shumë thjeshtë subjekti i ngjarjes rrëfehet nga personazhi dhe çështja e inteligjencës artificiale bëhet parësore në film.

Njerëzit e “automatizuar”, tashmë me sa duket komunikojnë me prindërit  vetëm për ditëlindje. E qëllimshme kjo nga Kubrick-u, për të treguar se hiperizimi shihet edhe tek të zgjuarit; madje mundësohet nga kompjuteri Hal, i cili e lëviz në mënyrë automatike drejt ekranit. Loja e shahut përkujton themelimin e Inteligjencës Artificiale, ku përsëritja mund kreativititetin. Astronautët e misiont të dytë më shumë komunikojnë me kompjuterin sesa me njëri-tjetrin në mënyrë automatike dhe e gjitha kjo shoqërohet me tingull frymëmarrjeje në sfond (rregullimi i antenës). Diçka e thjeshtë dhe i apelon masës diçka që i “rekomandohet pa dashur” edhe shikuesit. Kompjuteri po ashtu fillon dhe bëhet më njerëzor. Subjekti vazhdon dhe rrëfehet nepërmjet dialogut kur astronautët komunikojnë.

Kompjuteri, në qoftë se do të kthehet kundër njeriut, arsyeja do të ishte për të ruajtur “jetën” dhe pagabueshmërinë e vet; shmangie nga rreziku misterioz; por shmangie për një përcaktim të probabilitetit të gabimit, arsye virtuale. Por jo një dalje nga arsyeja. HAL 9000 është element i gjithëpranishëm i arsyes dhe omniprezenca e tij, e mposhtur vetëm nga izolimi dhe komunikimi; tendencë që njerëzit kanë ta bëjnë me të tjerët. HAL vëzhgon në sfond njeriun për t’u kthyer kundër “të ngjashmit” apo “mikut”; astronautët mendojnë më të keqen dhe mënyrën për ta hequr qafe kur ende situata nuk është e qartë. Frymëmarrja e rënduar e tregon më së miri ngjarjen që pritet të ndodhë… kompjuteri hakmerret ndaj tradhtisë.

Ashtu si në lojë shahu, Njeriu sakrifikon (harron) tri figura (jetë) për një dhe kompjuteri kryen funksionin e dyfishtë. Një kompjuter i përsosur nuk dështon kurrë “në atentat”. Thjesht mënyrë më e mirë ishte shfrytëzimi i empatisë për kolegun. HAL shpalos njëkohësisht qëllimin dhe i jepet mundësi që t’i vrasë të hibernizuarit. Zhvillon një kompleks Zot, mendon se misioni nuk vazhdon pa të dhe kjo i shërben atij si raison d’etre. Për të hyrë në lojë njeriu duhet të shpikë një mënyrë të re dhe përderisa sakrifikon me vlerë (marrjen frymë) e fik kompjuterin, kompjuteri fillon e reciton klishe si një njeri para vdekjes.

Me vdekjen e artificiales monoliti tregohet një katalizator i jetës dhe muzika funebre është e kudogjendur. Udhëtimi shkaktohet nga “rreshtimi i planetëve” dhe rënia është më iminente duke i dhënë tashmë premisën kaotike universit e duke shkuar drejt origjinës njerëzore kaotike, të parë në këndvështrimin njeriu-imazh i shformësuar.

Universi merr pamjen e diçkaje të induktuar nga LSD-ja dhe sfondi është syri njerëzor (min 208). Të gjithë filmat pas tij e paraqesin si shtypje udhëtimin në hapësirë. Ashtu si Odiseja, Njeriut i shkruhet fati nga shkenca/zotat. Koha kalon më shpejt edhe monoliti është objekt i thjeshtë, të cilit Kubrick-u i jepet përtej botës. Kubrick-u ka prodhuar një kryevepër dhe për kontrollin e çdo elementi, i cili është domethënës, paraqet qëndrim të tijin. Prodhon një efekt te çdo shikues dhe për pasojë është një i ashtuquajtur tipik për regjisorin, ama është vetë një vepër arti. Vepra më e lartë e artit është ajo e kompozuara në perfeksion, që përbën një gjest dhe qëndron më vete, edhe përtej autorit. Parimi niçean i perfeksionit dhe i punës së rëndë në art, tregon nje film-poemë të denjë për interpretim, film, i cili bëhet një metaforë për Kontrollin në art, si shembulli më i qartë i një pune të detajuar. Kushti për një metaforë të re. Një metaforizim i kontrollit.

Tiranë, 2018.

[1] Friedrich Nietzche; “nuk ka fakte, ka vetëm interpretime”

[2] Roland Barthes; Metafora e syrit.

[3] Gilles Deleuze; çfarëështë kinemaja?

[4] Andre Bazin; Ç’është kinemaja?

[5] Michael Haneke; Ese: Katarsisi si manipulim.

[6] Riformulimi i imperativit.

[7] Emmanuel Levinas; “kemi humbur nocionin e tjetrit”

PËRBALLË MEJE-Xhevdet Bajraj

in Letërsi/Tharm by

PËRBALLË MEJE-Xhevdet Bajraj

 

Tërë jetën u përpoqa
ta ndërtoj
një botë për vete
dhe tash kur e përfundova
më lanë këmbët
nuk mund ta bëj
as edhe një hap para.

Përballë meje
një sorrë e zezë
bart aq shumë fije kashte
saqë kam përshtypjen
se është duke ndërtuar
fole mitralozi.

Muzë
mos ke frikë
po vrapoj kah ti
pa këmbë.

Mbase do të vonohem
por gjithsesi do të vij.

 

Nga libri “Unaza e Saturnit”

Metrazh i lajthitur-Herman Çuka

in Letërsi/Tharm by

Metrazh i lajthitur-Herman Çuka

 

Matanë, një grua nudo, në katin e dytë,
ujit lulet
kur ka a s’ka diell,
me ombrellë të mëndafshtë, marrë nga gratë e Monesë.

Një tjetër i ujit e veshur
në kombinezon të kuq, si te Moulin Rouge,
ndërsa jashtë
bie shi.

Nga pallati përballë,
i fotografon ç’do ditë
një artist i dehur, hedhur sipër një frak
të zi, një lule të kuqe
në jakën alla vittoriane.

“O janë të braktisura,
O janë të dashuruara?
Pyet me zë melankolik gruaja
e tij, Maria, pa marrë përgjigje,
duke dalë para aparatit…

I bie pika që (ai) si bën një fotografi!

U deh Maria, u deh keq,
shkoi në kishë me këmishë.

I vetëm, prifti për meshën
mbylli botën
në kuvli,
si sy të keq heretik.

Në qelë, mëngjesit,
në pëqi
të njëri-tjerit,
frati
e Maria
përhumbur prej rrëfimit të ngushllimit.

E përsëri tërë dert Maria;
“O janë të dashuruara
O janë të vetmuara,
kanë humbur mendjen!”

Lutej dhe pyeste priftin:
“Si, s’më bëri dhe mua një fotografi lakuriq!”

Imazhi: Truls Espedal

Një intervistë e poetit Octavio Paz për The Paris Review, viti 1991

in Letërsi by

Intervistuar nga Alfred Mac Adam
 
Edhe pse i vogël në shtat dhe në të shtatëdhjetat, Octavio Paz, me sytë e tij depërtues, të jep përshtypjen se është një burrë shumë më i ri. Në poezinë dhe veprat e tij në prozë, të cilat janë njëkohësisht erudite dhe dendurisht politike, ai vazhdimisht trajton tema të tilla si përvoja e historisë meksikane, në veçanti për mënyrën sesi shihet nga e shkuara e saj indiane, dhe kapërcimi i vetmisë së thellë njerëzore nëpërmjet dashurisë erotike.
Octavio Paz është konsideruar prej kohësh, së bashku me César Vallejo-n dhe Pablo Neruda-n, si një nga poetët e mëdhenj të Amerikës së Jugut të shekullit të njëzetë; tri ditë pas kësaj interviste, e cila u zhvillua në Ditën e Kolombit, 1990, ai iu bashkua Neruda-s në radhët e laureatëve të Çmimit Nobel në letërsi.
Octavio Paz lindi në vitin 1914, në Mexico City, djali i një avokati dhe nipi i një romancieri. Të dyja figurat ishin të rëndësishme për zhvillimin e poetit të ri: ai e mësoi vlerën e kauzave sociale nga babai i tij, i cili shërbeu si këshilltar për revolucionarin meksikan Emiliano Zapata dhe u prezantua në botën e letrave nga gjyshi i tij.
Kur ishte djalë, Octavio Paz u lejua të endej lirshëm nëpër bibliotekën e gjerë të gjyshit të tij, një përvojë që i ofroi një ekspozim të paçmuar ndaj letërsisë spanjolle dhe asaj latino-amerikane. Ai studioi letërsi në Universitetin e Meksikës, por u largua përpara se ta fitonte një diplomë.
Me shpërthimin e Luftës Civile Spanjolle, Octavio Paz u rreshtua menjëherë me kauzën republikane dhe, në vitin 1937, ai u largua për në Spanjë. Pas kthimit të tij në Meksikë, ai ndihmoi në gjetjen e recensioneve letrare Taller (“Workshop”) dhe El Hijo Pródigo (“The Child Prodigy”) nga të cilët doli një brez i ri shkrimtarësh meksikanë. Në vitin 1943 Octavio Paz udhëtoi gjerësisht në Shtetet e Bashkuara, me një bursë Guggenheim, përpara se të hynte në shërbimin diplomatik meksikan në vitin 1945.
Nga viti 1946 deri në vitin 1951, Octavio Paz jetoi në Paris. Shkrimet e Sartre-t, Breton-it, Camus-ë dhe mendimtarëve të tjerë francezë, me të cilët ai u takua në të njëjtën kohë, do të kishin një ndikim të rëndësishëm në punën e tij. Në fillim të viteve 1950, detyrat diplomatike e çuan në Japoni dhe Indi, ku ai ra në kontakt për herë të parë me klasikët budistë dhe taoistë. Ai ka thënë: “Më shumë se dy mijë vjet larg, poezia perëndimore është thelbësore për mësimin budist: se uni është një iluzion, një shumë ndjesish, mendimesh dhe dëshirash.
Në tetor të vitit 1968, Octavio Paz dha dorëheqjen nga posti i tij diplomatik për të protestuar kundër shtypjes së përgjakshme të demonstratave studentore në Mexico City nga qeveria. Libri i tij i parë me poezi, Savage Moon, u shfaq në vitin 1933 kur Paz-i ishte nëntëmbëdhjetë vjeç. Ndër veprat e tij më të vlerësuara janë Labyrinth of Solitud(1950), një studim prozë i karakterit kombëtar meksikan dhe një poemë Sun Stone (1957), e quajtur nga J. M. Cohen-i si “një nga poezitë e fundit të rëndësishme që u botua në botën perëndimore.”
Poema ka pesëqind e tetëdhjetë e katër rreshta, që përfaqësojnë ciklin e pesëqind e tetëdhjetë e katër ditëve të planetit Venus. Vepra të tjera përfshijnë Eagle or Sun? (1950), Alternating Curren (1956), The Bow and the Lyre (1956), Blanco (1967),  The Monkey Grammarian  (1971), A Draft of Shadows (1975) dhe A Tree Within(1957).
Octavio Paz jeton në Mexico City me gruan e tij Marie-José-në, e cila është artiste. Ai ka qenë fitues i çmimeve të shumtë ndërkombëtarë për poezinë, duke përfshirë Çmimin e Madh Ndërkombëtar, Çmimin Jerusalem (1977), Çmimin Neustadt (1982), Çmimin Cervantes (1981) dhe Çmimin Novel.
Gjatë kësaj interviste, e cila u zhvillua para një publiku të shumtë në 92nd Street YM-YWHA në New York, nën kujdesin e Qendrës së Poezisë, Paz-i shfaqi energjinë dhe fuqinë tipike; të tij dhe të poezisë së tij, e cila mbështetet në një misticizëm seksual eklektik për të kapërcyer hendekun midis individit dhe shoqërisë. Në mënyrën e duhur, Paz-i dukej se e mirëpriti këtë mundësi për të komunikuar me audiencën e tij.
 

Octavio, ju keni lindur në vitin 1914, siç ndoshta ju kujtohet…

OCTAVIO PAZ Jo dhe aq mirë!

...pothuajse në mes të Revolucionit Meksikan dhe pikërisht në prag të Luftës së Parë Botërore. Shekulli që keni jetuar ka qenë një nga luftërat pothuajse të përhershme. Keni ndonjë gjë të mirë për të thënë për shekullin e njëzetë?

OCTAVIO PAZ: Hëm, kam mbijetuar dhe mendoj se mjafton. Historia, ju e dini, është një gjë dhe jetët tona janë diçka tjetër. Shekulli ynë ka qenë i tmerrshëm – një nga më të trishtët në historinë universale – por jetët tona kanë qenë gjithmonë pak a shumë të njëjta.
Jetët private nuk janë historike. Gjatë revolucioneve francezë ose amerikanë, ose gjatë luftërave midis persëve dhe grekëve – gjatë çdo ngjarjejeje të madhe, universale – historia ndryshon vazhdimisht. Por njerëzit jetojnë, punojnë, dashurohen, vdesin, sëmuren, kanë miq,kanë çaste ndriçimi apo trishtimi, dhe kjo nuk ka të bëjë fare me historinë. Ose shumë pak ka të bëjë me të.

Pra, ne jemi edhe brenda dhe jashtë historisë?

OCTAVIO PAZ  Po, historia është peizazhi apo mjedisi ynë dhe ne e jetojmë atë. Por drama e vërtetë, komedia e vërtetë gjithashtu, është brenda nesh, dhe unë mendoj se ne mund të themi të njëjtën gjë për dikë të shekullit të pestë apo për dikë të një shekulli të ardhshëm. Jeta nuk është historike, por diçka pak a shumë si natyra.

Te The Privileges of Sight një libër për marrëdhënien tuaj me artet pamore, ju thoni: “As unë dhe asnjë nga miqtë e mi nuk kishim parë ndonjëherë ndonjë punë të Titian-it, Velázquez-it apo Cézanne-t… Megjithatë, ne ishim të rrethuar nga shumë vepra arti.” Ju flisni atje për Mixoac-un, ku keni jetuar në moshën e djalërisë dhe për artin e Meksikës së fillimit të shekullit të njëzetë.

OCTAVIO PAZ:  Mixoac-u tani është një periferi mjaft e shëmtuar e Mexico City-t, por kur unë isha fëmijë ai ishte një fshat i vogël. Një fshat shumë i vjetër, nga koha parakolumbiane. Emri Mixoac-ut vjen nga perëndia Mixcoatl, emri Nahuatl për Rrugën e Qumështit. Do të thotë gjithashtu “gjarpër resh”, sikur Rruga e Qumështit të ishte një gjarpër resh. Ne kishim një piramidë të vogël, një piramidë të vogël, por megjithatë një piramidë.
Kishim edhe një manastir të shekullit të shtatëmbëdhjetë. Lagjjia ime quhej San Juan dhe kisha e famullisë daton nga shekulli i gjashtëmbëdhjetë, një nga më të vjetrat në zonë. Kishte gjithashtu shumë shtëpi të shekullit të tetëmbëdhjetë dhe nëntëmbëdhjetë, disa me kopshte të gjerë, sepse në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë, Mixoac-u ishte një vendpushim veror për borgjezinë meksikane. Familja ime, në fakt, kishte një shtëpi verore atje. Kështu që, kur erdhi revolucioni, ne ishim të detyruar, për fat të mirë mendoj, që të shkonim atje. Ne ishim të rrethuar nga kujtimet e vogla të dy të shkuarave që mbetën shumë të gjalla, ajo parakolumbiane dhe ajo koloniale.

Ju flisni te The Privileges of Sight për fishekzjarrët e Mixoac-ut.

OCTAVIO PAZ: Unë jam shumë i dhënë pas fishekzjarreve. Ata ishin pjesë e fëmijërisë sime. Ishte një pjesë e qytetit ku artizanët ishin të gjithë mjeshtër të artit të madh të fishekzjarreve. Ata ishin të famshëm në të gjithë Meksikën. Për të festuar festën e Virgjëreshës së Guadalupe-s, festa të tjera fetare dhe për Vitin e Ri, ata bënin fishekzjarre për qytetin.
Më kujtohet sesi e bënë fasadën e kishës si një ujëvarë të zjarrtë. Ishte e mrekullueshme. Mixoac-u ishte i gjallë, me një lloj jete që nuk ekziston më në qytetet e mëdha

Dukeni nostalgjik për Mixoac-un, por jeni një nga të paktët shkrimtarë meksikanë që jetoni pikërisht në qendër të Mexico City-t. Së shpejti ai do të jetë qyteti më i madh në botë, një qytet dinamik, por për sa i përket ndotjes, mbipopullimit dhe varfërisë, një makth. A është frymëzim apo pengesë të jetuarit atje?

OCTAVIO PAZ: Të jetosh në zemër të Mexico City-t nuk është as frymëzim dhe as pengesë. Është një sfidë. Dhe e vetmja mënyrë për t’ua dalë sfidave është përballja me to. Unë kam jetuar në qytete të tjerë në Meksikë, por pavarësisht se sa të këndshëm janë, ata duken disi jorealë. Në një pikë, unë dhe gruaja ime vendosëm të transferoheshim në apartamentin ku jetojmë tani. Nëse jeton në Meksikë, duhet të jetosh në Mexico City.

Mund të na thoni diçka për familjen Paz?

OCTACIO PAZ:  Babai im ishte meksikan, nëna ime spanjolle. Një hallë jetonte me ne – mjaft ekscentrike, siç supozohet të jenë hallat, dhe poetike në mënyrën e saj absurde. Gjyshi im ishte avokat dhe shkrimtar, romancier popullor. Në fakt, gjatë një periudhe ne jetuam me shitjet e një prej librave të tij, një best-seller. Shtëpia Mixoac ishte vepër e tij.

Vazhdon…

Përktheu: Arlinda Guma

Marrë nga The Paris Review

NUK DUA TË BIND ASKËND PËR ASGJË-JAIME SABINES

in Letërsi by

JAIME SABINES

Nuk dua të bind askënd për asgjë. Të përpiqesh të bindësh dikë tjetër është e padenjë, do të thotë të veprosh kundër lirisë së tij që të mendojë, të besojë apo të veprojë siç ia ka ënda. Unë dua vetëm të mësoj, të shfaq, të tregoj, jo të vërtetoj. Secili le të mbërrijë tek e vërteta me këmbët e tij, dhe askush të mos e quajë të gabuar apo të mangët. (E kush na qenka ai që na thënka: “kjo është kështu”, kur historia e njerëzimit nuk është gjë tjetër veçse një histori mospërputhjesh, hamendësimesh dhe kërkimesh?)
Nëse një ditë do të duhet të bind dikë, ky dikush duhet të jem unë vetë. Të bindem se nuk ia vlen të qash, as të brengosesh e as të mendosh për vdekjen. “Plakja, sëmundja dhe vdekja”, e Budës, nuk janë gjë tjetër veçse vdekja, dhe vdekja është e pashmangshme. Aq e pashmangshme sa edhe lindja.
E bukura është të jetosh në mënyrën më të mirë të mundshme. Duke luftuar, duke u lënduar, duke ledhatuar, duke ëndërruar. (Por gjithmonë të jetohet në mënyrën më të mirë të mundshme!)
Për sa kohë unë s’mund të marr frymë nën ujë, apo të fluturoj (ama të fluturoj vërtet, unë vetë, me krahët e mi), duhet të më pëlqejë të ec mbi tokë, dhe të jem njeri, as peshk e as shpend.
Nuk kam hiç dëshirë të më thonë se hëna është ndryshe nga ajo e ëndrrave të mia.

Shënim i përkthyesit: Jaime Sabines (Haime Sabines), një nga poetët më të rëndësishëm të shekullit që sapo iku, jo vetëm të letërsisë hispanike, po edhe asaj botërore.
Studiuesi meksikan Efrain Bartolome te Poeti dhe Muza thotë: «Muza, nga vetë natyra e saj, është e pakapshme. Atë nuk e zotëron dot askush, përkundrazi, është vetë Ajo që e pushton dhe e bën të vetin shpirtin e poetit. Nganjëherë, mishërohet si femër, me mish dhe me kocka, dhe krijon uragane në jetën e poetit fillestar. Kur ndodh kjo, nga shpirti lind poezia, e cila është e aftë të prekë shpirtrat e tjerë.
Një poet i vërtetë, zakonisht sillet kështu: i dashuruar, shkruan atë që i dikton Muza dhe këtë e bën përherë me sytë e mbërthyer tek Ajo, jo te kritika, as tek akademia apo te publiku.»
Sabines mund të jetë një rast i rrallë për nga Muza që i frymëzoi pjesën më të mirë të krijimtarisë së tij poetike. Tempulli kryesor i frymëzimit për të ishte një grua: Hosefa Rodriges (Josefa Rodriguez) ose, siç ka ngelur në kujtesën e poetit, po edhe të lexuesit, Çepita. Çepita ishte gruaja e poetit dhe, njëherazi, e dashura e tij e përjetshme. Ata u njohën e u dashuruan fare të rinj, qysh në kolegj, dhe u martuan në vitin 1953. Pra, ajo u bë gruaja e tij, por, siç mund të ndodhë rrallëherë, mbeti e dashura e tij, derisa ai vdiq.
Sabines, poezinë e parë Hosefa si emri yt, si imi…, e shkroi për Çepitën. Por ai kurrë nuk reshti së shkruari letra dashurie dhe poezi për të, deri në fund të jetës.
Deri tani thashë se ç’ishte Çepita për burrin dhe poetin Haime Sabines. Po për Çepitën, ç’ishte Haime Sabines? Duke shpresuar që një ditë t’i jap lexuesit shqiptar diçka më shumë nga krijimtaria poetike e këtij poeti interesant, këtu po ju jap disa nga mbresat e Çepitës për poetin, të dashurin dhe burrin e saj.

Ja ç’kujton ajo:

«Më 3 prill 1949, Haime dhe im vëlla Jorge më përcollën deri në aeroportin e Meksikos; po kthehesha në shtëpi, në Tuxtla Gutierres, sepse isha e sëmurë. Atë pasdite Haime shkroi poezitë “Dita” dhe “Në çdo orë»:

DITA

 

U gdhi pa atë.
Mezi lëviz.
Kujton.

(Sytë e mi, më të dobët,
e ëndërrojnë.)

Sa e lehtë qenka mungesa!

Në fletët e kohës
ajo pikë e ditës
rrëshqet, dridhet.

 

NË ÇDO ORË

 

Deti matet nga dallgët,
qielli nga flatrat,
ne nga lotët.

Ajri prehet në gjethe,
uji në sy,
ne në asgjë.

Duket se kripëra dhe diej,
Ne dhe asgjë…

 

«Kur ishim të dashur, na u desh që të ndaheshim disa herë. Pikërisht atëherë Haime më ka shkruar shumë letra dhe në ndonjë prej tyre duken fraza, të cilat, më vonë, u kthyen në poezi, si “Nuk është se po vdes nga dashuria, po vdes për ty…”, “Ja, edhe ti je vetëm…”, “E kuptoj se më mungon…”, etj.»

 

E KUPTOJ SE MË MUNGON

 

E kuptoj se më mungon
dhe se të kërkoj mes njerëzve, mes zhurmës,
por gjithçka është e kotë.
Kur ngelem vetëm
ngelem më i vetmuar
gjithandej i vetëm, tek ty, tek unë.
Thjesht pres.
Pres gjithë ditën gjer kur ti s’mbërrin.
Gjer sa më zë gjumi
dhe ti s’je, nuk ke ardhur
dhe më zë gjumi
tmerrësisht i dërrmuar
plot pyetje.
Përditë e dashur.
Këtu krahë meje, pranë meje, duhet të jesh.
Mund të nisësh ta lexosh këtë
dhe kur të mbërrish këtu, të fillosh sërish,
si një rreth mbylli këto fjalë
e si një unazë, vëri zjarrin, shtyje në rrotullim.
Këto gjëra rreth meje njësoj si mizat vijnë,
si miza brenda një vazoje në fytin tim.
Tanimë jam i rrënuar.
Në eshtra jam i rrënuar,
gjithçka është pikëllim.

«Në “Modelo”, lokali ku jetuam dhe patëm tre fëmijët tanë, Haime shkroi edhe poezinë “Të dua në dhjetë të mëngjesit…”. Një ditë erdhi në kuzhinë, ku unë po përgatisja drekën, në një stufë me vajguri. Pasi biseduam një çast, ai më puthi, pastaj u nis për në lokal, por u ndal te dera e kuzhinës e më tha: “Kurrë mos harro se të dua”.»

Përktheu: Bajram Karabolli

Pak nga dita e sotme dhe e nesërme-Sueton Zhugri

in Letërsi/Tharm by

Pak nga dita e sotme dhe e nesërme-Sueton Zhugri

Jetë biçikletash braktisur oborrit të shkollës,
perimetra të lagur gome të zezë, tangjenciale mbi asfalt prehet heshtja.
Gishtërinjtë e pudrosur të mësueses zbardhin.
Një shkumës përgjysmon i trishtuar tryezën.
Bishtundësja këlthet dhe ndërton folenë në një cep avllie
Ajër i ngopur me shi dhe sy
Kështu drita dhe stinët vijnë dhe ikin me përplasje dhe krisje mureve
Lëvizin pambarim koridoreve hijet e buzëqeshjeve
Në hyrje këpucët e zbathura janë njomur prej kohësh melankolie.
Mësuesja merr shkopin tregues dhe e mbështet në tabelë.
– Po të dashur fëmijë, kjo është e njëjta dritë si dhe dje, të njëjtët damarë, e njëjta ngjyrë; – kush na kujton një këngë nga dita…dita e nesërme?
Frymëmarrjet e tyre përsëriten. Së shpejti bishtundësja do të lëshojë vezët, zërat e natës do të afrohen.
Këpucët dhe biçikletat plot kujë do të largohen e një perëndim i vjetër sa bota
ka qenë, është dhe do të ulet
mbi çatitë e ftohta të shtëpive veriore.

17.3.2016

Imazhi: Pawel Kuczynsky

Revista Time për Ahmet Zogun

in Kronikë nga Dogville by

Shqipëria
Zogu, jo Skënderbeu

Zog i ngordhur
Hekurudhat, rrugët, anijet me avull dhe kanalizimet janë shenja qytetërimi, por kushtojnë para. Javën e kaluar, Ahmet Bej Zog Mati, Mbreti i Shqipërisë, bëri një gjest efektiv por jo të kushtueshëm drejt perëndimizimit të mbretërisë së tij të trazuar, duke dekretuar që në të ardhmen të gjithë nënshtetasit e tij duhet të heqin dorë nga zakoni i vjetër muhamedan për marrjen e emrit të qytetit ose fshatit në të cilin ata jetojnë dhe të marrin emra të mirë evropianë. Duke krijuar modën, Mbreti i Shqipërisë hoqi emrin e fshatit, Mati, hoqi u-në nga Zogu (në shqip do të thotë “zog”) dhe miratoi titullin e thjeshtë e kumbues të Mbretit Zog.

Mansion Passion
Ndonëse Shqipërisë mund t’i mungojnë rrugët, asaj nuk duhet t’i mungojnë kurrë pallatet mbretërore. Javën e kaluar punëtorët dhe inxhinierët italianë, të dërguar nga mbrojtësi dhe pronari i Mbretit Zog, diktatori Musolini, hodhën themelet e një pallati të ri mbretëror, i pesti i Zogut, jashtë kryeqytetit të vjetër të zymtë të Tiranës. Ndërtesa do të kushtojë më shumë se një milion dollarë. Pasioni i tij për pallate eshte ende i pashuar, Mbreti Zog planifikoi edhe një pallat të gjashtë në qytetin antik të Krujës, shtëpia e shekullit të 15-të të Shqipërisë, kujtoi se në kohën e kurorëzimit të Mbretit Zog vitin e kaluar, vetëm qëllimi i shprehur i pasardhësve të vërtetë të Skënderbeut për të ndërprerë mbretërinë e Zogut, e pengoi Mbretin e ri të merrte titullin Skënderbeu II. Një tjetër fron për ndërtuesin e guximshëm të pallateve mbërriti javën e kaluar nga Mbreti Vitorio Emanuele III i Italisë. Ky fron, prej arre të fortë, është i praruar, me shije, i zbukuruar, me kolona porfiri me ngjyrë mëlçie dhe figura alegorike të Drejtësisë dhe Pushtetit që mbajnë një kurorë të madhe të praruar. Mbreti Zog do të ulet në fronin e ri në Pallatin e ri Veror mbi Gjirin e Durazzo-s.

Kolegji Metodist
Me mirënjohje, Mbreti Zog i bëri dhuratë 380 hektarë tokë javën e kaluar Dr. Samuel Wesley-t, drejtor i misionit Metodist në Itali. Në këtë tokë metodisti Uesli kishte ofruar të ndërtonte një kolegj modern për të trajnuar mësuesit shqiptarë në metodat metodiste amerikane të mësimdhënies. Fondet për fakultetin e kolegjit të ri do të vijnë nga Universiteti i famshëm Duke (Bull Durham), Karolina e Veriut.
Një tjetër institucion amerikan në Shqipëri është shkolla industriale e Tiranës e sponsorizuar nga Kryqi i Kuq Amerikan Junior. Për të ndihmuar këtë shkollë, mirënjohësi Mbreti Zog javën e kaluar i dhuroi 650 hektarë tokë ministrit të SHBA Charles Calmer Hart-it.
Por, sado e shkurter që është jeta, ajo është gjithashtu një jetë e zënë. Ngrihet ne oren 6, Mbreti Zog pi një kafe të nxehtë turke, thith një cigare turke dhe fillon punën e ditës së tij. Që atëherë, përveç ushtrimeve; dhjetë minuta çdo dy orë, ai është në tryezën e tij në një nga pallatet, deri në mesnatë. Diversioni i tij kryesor është dëgjimi i disqeve fonografi amerikane, luajtja në një fonograf amerikan.

Përgatiti: Aleksandër Cangonja

1 2 3 150
Go to Top