Defekt-teknik i kërkoi Besjana Lushajt të përzgjidhte një prej shkrimeve të publikuara në këtë revistë dhe mbi të do të ndërtohej një recensë në formë bisede.
Dhe ajo zgjodhi tregimin “Në kërkim të lexuesit”, të shkrimtarit gjerman Hienrich Böll. Mendimet e saj janë mbresëlënëse. Ajo madje edhe e lexoi tregimin, të cilin ju mund ta dëgjoni këtu:
Besjana Lushaj
Arlinda Guma: Përse zgjodhët këtë tregim?
Besjana Lushaj: Sepse që në titull më bëri të vë buzën në gaz. Böll-in e kam ndër shkrimtarët e mi të preferuar dhe një nga arsyet është kjo; sepse më bën të vë buzën në gaz.
Arlinda Guma: Përveç ndjeshmërisë së lartë, Heinrich Bõll më ka tërhequr gjithmonë edhe për ironinë në stilin e rrëfimit. Është një lloj ironie që nuk bërtet, një lloj ironie disi e maskuar, e hollë, elegante. Ajo dallohet (e s’dallohet) ngado në romanet e tij, por mbi të gjitha në tregime, atje ku duket edhe talenti i vërtetë i një prozatori. Si e mendoni ju këtë? A është kjo ajo që ju ngacmon te ky shkrimtar?
Besjana Lushaj: Tregimi më ngacmoi që në titull, ku hasa një ironi të hollë që të përgatit qysh në fillim për një lexim, në mos ngacmues, argëtues. Titulli është njëkohësisht i drejtpërdrejtë dhe shpotitës. Böll-i e njofton lexuesin qysh në titull se bëhet fjalë për një kërkim të shenjtë për çdo autor, në fund të fundit po kërkohet vetë lexuesi. Lexuesi është grali i shenjtë për çdo shkrimtar, e shkrimtarë dhe autorë anëkënd botës e kërkojnë gralin e tyre të shenjtë në rrugë krejt të ndryshme. Për të shkuar te lexuesi disa marrin rrugë të mundimshme kalorsiake e të tjerë i qasen kërkimit si kalorës të dalë nga Monty Python-i, der diku argëtues por gjithsesi qesharakë dhe pa thelb.
Böll-i tregimtar dhe Böll-i romancier janë në të njëjtën lartësi, gjë e cila nuk haset dhe aq shpesh sa mendohet. Janë më të rrallë ata shkrimtarë që arrijnë të shkruajnë mirë edhe romanin edhe tregimin. Për t’ia arritur kësaj duhet të jësh një shkrimtar i plotësuar, dhe Heinrich Böll- i ishte një i tillë.
Arlinda Guma: Për të vazhduar me ironinë, autori qysh ne fillim të tregimit rrëfen
se miku i tij “guxon dhe e quan veten autor” vetëm sepse ka disa njohuri të caktuara në drejtshkrim. Edhe unë njoh plot të tillë. (Por njoh dhe nga ata që nuk kanë as njohuri në drejtshkrim.)
Besjana Lushaj: Böll-i e kishte luksin ta ironizonte mikun e tij sepse ai e kishte jetuar jetën në plotësi para se t’i përkushtohej seriozisht shkrimit. Shpotia vjen në formën e një sugjerimi se ndoshta shkrimi i një libri të dytë do të mbulonte dështimin e të parit dhe se ndoshta një libër i tretë do ta mbulonte dështimin e të dytit e kështu me radhë, derisa autori, me vullnetin e tij të hekurt dhe me njohuritë e mira në drejtshkrim, do të kishte një “lucky punch”. Veçse Böll-i e di që letërsia e mirë nuk bëhet vetëm me vullnet të hekurt, disiplinë dhe drejtshkrim. Prandaj dhe ai shpotit.
Arlinda Guma: Fabula e këtij tregimi është mjaft interesante, mbi të gjitha për lexuesit-shkrimtarë apo për lexuesit-aspirantë-shkrimtarë. Në të vërtetë këtë tregim e kam përkthyer në kushte mjaft të vështira sepse nuk e kisha librin. M’u desh të fotografoja faqet dhe nga ato foto edhe e përktheva. (Gazetarët e portaleve as nuk do ta përfytyronin diçka të tillë!) Në këtë mënyrë kam përkthyer edhe disa tregime të tjera të tij. Sepse jam admiruese e teknikës së tij. (Dhe nuk di sa ia kam dalë ta përcjell aq të gjallë sa e përjetova kur e lexova.)
Besjana Lushaj: Böll-i ishte bir i maksimës gjermane ‘ ‘kurz und knackig‘ ‘ . Teknika e të shkruarit i mundësoi atij që histori dhe subjekte të gjata t’i trajtonte shkurt, pa i varfëruar ato.
Arlinda Guma: Besoj se për të ndërtuar personazhin e shkrimtarit, Hienrich Böll
duhet të ketë patur material të mjaftueshëm rrotull tij…
Besjana Lushaj: Personazhi vjen shumë i gjallë për të qenë plotësisht i stisur prej autorit. Periudha e pasluftës është një periudhë e ndryshimeve të mëdha në Gjermani, përfshirë dhe botën e letërsisë. Shkrimtarët gjermanë të pasluftës ishin shumë larg gjuhës elegante të përdorur nga shkrimtarët e mëdhenj vendas, si p.sh Thomas Mann-i, duke ndërprerë kështu një traditë të gjatë në letërsinë gjermane. Për Böll-in dhe bashkëkohësit e tij gjuha dhe stili ishin shumë të rëndësishme. Gjuha e vrazhdë dhe shpërfillja e elegancës në të shkruar ishte ajo çka e veçoi këtë brez. Vrazhdësia në gjuhë, e integruar me shumë zgjuarsi nga Böll-i, nuk e prek në vetvete finesën e tij. Ai me shumë zgjuarsi arrin t’i kundërvihet normës.
Arlinda Guma: Nuk duket një personazh tërësisht grotesk. Diku autori duket sikur
e mbledh dorën dhe e bën lexuesin të ndiejë edhe empati për shkrimtarin…
Besjana Lushaj: Përkundrazi, ai vjen si një personazh që është qëndisur me një lloj dashamirësie dhe respekti nga autori. Boll-i ironizon dhe shpotit, por nuk përçmon. Në këtë rast më shumë se vetë Witt-in, ai ironizon krejt atë çka më pas u bë bota e letrave dhe e politikës në Gjermaninë e pasluftës.
Arlinda Guma: Një nga elementet më groteskë të tregimit, i cili përngjet me realitetin aktual letrar në Shqipëri, është edhe shpërndarja e librave për recensa… Numri i madh i librave të dhuruar për recensa dhe numri i vogël i librave të shitur…
Besjana Lushaj: Recensat në Shqipëri i përngjajnë më shumë qokave, vizitave për
Bajram dhe ftesave për dasëm. “Duhet t’u shkojmë sepse na kanë ardhur”, duhet ta bëjmë recensën sepse na e ka bërë. Jep dhe merr, tregu i shkëmbimit të favoreve. Recensat në fakt shërbejnë më shumë për t’i mbajtur lexuesit larg nga leximi i autorëve shqiptarë. Suksesi i radhës i botës intelektule shqiptare është kthimi përmbys i konceptit të recensës. Një ilustrim i shkurtër i disa biçim recensave që kam hasur në rrjet: “Kritiku i shquar Centri Fuga shkruan mbi librin më të fundit të autores së shquar Xixë Llonja”: “Me këtë libër Xixë Llonja arrin dhe një herë tjetër të hedhë një gur kilometrik në letërsinë shqiptare. Personazhi kryesor i librit Val Keqi, pinjoll i një familjeje të përsekutuar të ish-bllokut niset në kërkim të vetes duke hipur mbi gomone. “ Recensa vazhdon duke shpjeguar që sfidat e Valë Keqit janë sfidat e çdo shqiptari dhe se askush nuk ka arritur t‘i përmbledhë kaq mirë vështirësitë dhe dramat shqiptare në një libër të vetëm sa zonja Xixë Llonja. Duhet të mos harrojmë të përmendim se Centri Fuga dhe Xixë Llonja janë kolegë në të njëjtin departament, aderojnë në të njëjtën parti, marrin të njëjtat projekte dhe kandidojnë që të dy për një vend në parlament. Ah, po… janë dhe në të gjitha juritë ku ndahen dhe shklyhen çmime letrare. Pra mund të konkludojmë se me numrin e recensave, të letrës dhe bojës së harxhuar për t’i shkruar ato, do të arrinim ta ndërtonim disa herë Korridorin Tetë të pallavrave.
Arlinda Guma: Dhe pastaj vjen ky fragment: “Ndërkohë ai kishte kaluar në letërsinë historike si “Krijuesi i Standardeve-Witt” dhe një libër që ishte botuar e që fliste për të, ishte shitur më shumë sesa vetë librat e tij.” Këtu kemi “fenomenin” Wit. Jeta letrare e këtij autori varet nga shitjet e librave të tij. Ndërkohë sot jetojmë në kohët e populizmit letrar saqë çdo libër “i shit-shëm” ngre një pikëpyetje të madhe për vetë cilësinë e tij. Në të vërtetë librat e mirë janë jo-komercialë, por nga ana tjetër shkrimtari shkruan për t’u lexuar. Një kontradiktë e vazhdueshme kjo, apo jo?
Besjana Lushaj: Populizmi letrar në vetvete mpleks bashkë logjikën e tregut me një industri (kështu e quajnë një pjesë të paktën) e cila po iu nënshtrua e gjitha ligjeve të tregut, bjerret në vlera dhe kthehet veçse në një operator të tregut. Trajtimi i librit veçse si mall, e kthen atë veçse në një objekt fitimi.
Arlinda Guma: Ky tregim na paraqet një botë jo dhe aq idilike sa ç’mund ta përfytyrojë lexuesi punën e një shkrimtari. Po të mendosh kohën kur autori ka jetuar e shkruar, krahasuar me gjendjen edhe më katastrofike të shkrimtarit në Shqipëri do të dilnim në ca përfundime të hidhura.
Besjana Lushaj: Përfytyrimi se shkrimtarët jetojnë dhe veprojnë në një botë idilike, larg halleve dhe problemeve të përditshmërisë rron akoma në imagjinatën e lexuesit të pavëmendshëm dhe të painvestuar. Për një pjesë leximi i letërsisë është veçse argëtim, shkëputje nga realiteti duke i kaluar faqet e librit me një shpejtësi të caktuar. Dikur si nxënëse më bënte përshtypje se si shkrimtarë si London, Heminguej, Tolstoi, Dostojevski apo Migjeni, kishin jetuar jetë të trazuara, e kjo i dha fund bindjes sime naive se shkrimtarët i kalojnë ditët e tyre veçse duke shkruar në një dhomë plot me dorëshkrime ku asgjë dhe askush nuk ua prish rehatinë. Me kohën kuptova se krijmtaria dhe rehatia nuk shkojnë mirë bashkë. Ndoshta prandaj dhe nuk arrij t’i kuptoj ankesat e vazhdueshme të shkrimtarëve të rinj të cilët pretendojnë që qysh herët në jetën e tyre si autorë të kenë mundësinë të jetojnë vetëm nga shitjet e librave. Por kjo paaftësi imja për të kuptuar ka të bëjë më shumë me mua se me ata. Böll-i vetë jetoi në kohë të vështira për njerëzimin dhe në kohë të arta për krijmtarinë letrare. Mendja e tij e bukur bëri bashkë turpin, dramën, ndëshkimn dhe shpresën për t’i dhënë jetë një kolane e cila u bë panorama më e plotë e Gjermanisë së pas Luftës së Dytë Botërore. Vepra e tij i rezistoi kohës sepse është autentike dhe e pakohë.
Arlinda Guma: Hienrich Böll ka qenë një shkrimtar kundër të gjithë establishmenteve; atyre letrare dhe politike. (Ai madje është quajtur ndërgjegjia e kombit.) Në Shqipëri mungojnë dukshëm shkrimtarë të tillë. Cili është mendimi juaj në lidhje me këtë?
Besjana Lushaj: Böll-i nuk ra asnjëherë dakord me përcaktimin e tij si “ndërgjegjia e kombit” sepse ai besonte se askush nuk mund të bëhet ndërgjegjia e një kombi. Sipas tij çdo gjerman do të duhej të kishte ndërgjegjen e vet, e kështu dhe Gjermania do të kishte një ndërgjegje dhe memorie historike. Ai ishte kundër kultit të individit, duke filluar që nga ai i tij. Heinrich Böll-i ishte i majtë me prirje anarkiste dhe ai e jetoi gjithë jetën e tij si një shkrimtar i angazhuar dhe si aktivist politik deri në ditën e fundit. Ai pagoi një çmim të lartë për bindjet e tij pasi vazhdimisht u përball me sulme të ashpra nga shtypi gjerman konservator i kohës. Ata nuk e kursyen edhe pasi ai mori çmimin Nobel në vitin 1972. Por dhe Böll-i nuk njihej se kursente njeri. Ai ishte dhe mbeti deri në fund një polemizues i përhershëm.
Për t’u rikthyer në Shqiperi ku panorama paraqitet krejt tjetër. Këtu shkrimtarë të njohur dhe të panjohur janë të gjithë të gatshëm të vetësakrifikohen si “ndërgjegjia e kombit“. E kam të pamunduar të imagjinoj se një shkrimtar kandidat për një titull të tillë do të dilte para njerëzve dhe të shprehej: “Bashkëkombas të nderuar, unë tërhiqem nga gara për vendin e Ndërgjegjes së Kombit sepse unë nuk kam ndërgjegje për vete. Gjithsesi faleminderit që më kandiduat.” Sado që përpiqem të imagjinoj diçka të tillë, e kam të pamundur, por gjithsesi kjo ka të bëjë prapë me pamundësinë time.
Arlinda Guma: A u ndjetë e shkurajuar kur e mbaruat së lexuari këtë tregim? (Meqënëse edhe ju e aspironi shkrimin dhe botimin.)
Besjana Lushaj: Po, një shkurajim që e ndiej sa herë lexoj një libër të mirë. Dikur dhe unë, ashtu si shkrimtarët premtues sot, ia lija fajin lodhjes, angazhimeve me studime dhe punë, kapitalizmit apo motit. Por me kalimin e kohës kuptova se nuk shkruaj pasi jam e pavendosur dhe e pasigurt.
Siç thoshte Heinrich Böll-i:
“Librin e kam të gjithin në kokë, vetëm duhet të ulem që ta shkruaj. “
Arlinda Guma: Ju falënderoj që morët pjesë në këtë rubrikë!
Besjana Lushaj: Faleminderit për ftesën dhe vlerësimin. Ishte kënaqësi!
Tregimin e lexoni këtu:
http://defekt-teknik.com/ne-kerkim-te-lexuesit-heinrich-boll/
