Herman Çuka
“Unë nuk qava beharë e do qaj babanë“: kjo e thënë e dëgjuar nga nëna ime – “mamka” – siç i thërrisnim ne, e trasmetuar nga një kohë e pasme e largët, e dëgjuar nga nëna e saj, kishte lidhje me një rrëfenjë, të një kohe, kur ishte gati krim të vije në jetë vajzë.
•
[Ishte dimri i vitit 1926…]
Mëngjesi ishte derdhur qëkur mbi Gjol (quajtur kështu qëmoti “liqenin” në gjuhën popullore), e përsëri dita ishte aq e zbehtë si meiti.
Bënte një i ftohtë i hidhur, që të thyente kockat nga spazmat… si ethet e kuqe spanjolle… Kështu ia torturonte asaj atë trup të brishtë, të mbuluar me më shumë rrecka, se ajo vetë. Këtë e shoqëronte edhe krisma e karthjeve (sikur të ishin brinjë, brinjë pemësh, e pemët trupa) dhe silueta e saj që ulej e çohej ritmikisht.
Miria thyente degë e mblidhte karthje të thata për barrën që duhej të çonte çdo mbrëmje, mbas punës rraskapitëse në arë.
Ndali një hop, hodhi vështrimin tej, u fryu duarve të përskuqura e të rrjepura nga morthi prej fortësisë së drurit.
Bukuria mahnitëse e Gjolit nuk i bëri përshtypje me gjithë atë mrekulli blu e pasqyrimin e dritës në mijra vezullime.
Për të ishte një ditë si të tjerat e aq më tepër ishte një ditë dimri, që të kafshonte pa mëshirë, edhe pse sapo kishte hyrë fryma e ftohtë e dhjetorit; “allaturka”, siç e quanin qëmoti gjysmën e parë të dhjetorit, e “allafrënga”, gjysmën e dytë.
Zogj të shumtë, zgalemë, çafka, guza, fluturonin mbi ujë dhe ngriheshin bashkë me gjahun e pasur të Gjolit në sqep.
Një klithmë shtërgu trembi atë idil natyror e më tej u pasua nga një tjetër përplasje flatrash. Ishin një tufë guzash ngjyrë hiri të errët që ikën të trembura krahut të Lenies, e shkuan të fshihen poshtë resjeve, vende-vende në ngjyrë të verdhë të pjekur e kafe dhe ende në të gjelbër deri poshtë ujit në të errët gati të zi.
“Ti qofsh e mallkuar moj ditë që më pate lindur”; foli me zë më tepër pikëllues se të zemëruar, që iu mbyt në grykë, sikur të ishte një hon i nëntokës.
•
Kështu e pat mallkuar ditën (jo atë) edhe e ëma e saj kur e pat lindur një ditë të vështirë në arë, me ndihmën e vjehrrës e anesë, xhaxhovicës, ndërsa i ati e kish sharë keq të ëmën.
“Nuk dite të bësh djalë, këtë kishim mangut, një gojë më tepër për të ngopur”.
Sikur Miria të ishte bagëti e vathës dhe e shoqja, si grua që ishte, nuk pat ditur ta blinte të duhurën (…)!
•
Duart i kishte të mpira, por më tepër nga i ftohti sesa nga lodhja. Kishte filluar të punonte aq herët sa nuk e mbante mend.
I dukej sikur ishte kështu këtu qëkur kishte rënë nga mitra e së ëmës.
Nuk mbante mend asgjë të bukur nga fëminia, edhe pse nuk ishte më tepër se gjashtëmbëdhjetë vjeç (nëse s’do kish vdekur e ëma, do ta kishte martuar qëkur i ati, por shëndeti i keq e kish vënë poshtë, dhe i nevoitej.)
Aq e gjatë i dukej jeta ose më saktë; si e pakohë!
I ati s’ia kish hedhur kurrë sytë. As në bukëvalen e navigjeve, kur gjindja e pakët e fisit e uronin në vend: “të t’rrojë çupa“! E trokisnin filxhanët e baltës me raki të fortë shoqëruar me ngushëllimin barbar;
“e së shpejti me një djalë!
Nëna e saj, kruspull nën peshën e fajit, e shihte me ca sy të zbrazët atë masë; të vocklën mishtore, të mbështjellë në shpërngënj brënda djepit. E dukej sikur i lutej dhe e qortonte bashkë,
“pse nuk vdiqëm të dyja ditën kur linde, pse ky fat?
•
Miria e urreu të atin që ditën kur ai i bërtiti për herë të parë.
Sapo kishte filluar të ecte lirisht, duke rendur drejt tij me gëzimin e pafajësinë dhe të fëmijës për të prekur dashurinë e prindit, dashuri brenda instiktit të njeriut.
Ai e pa egër me sytë si të bishësh, aq sa ajo u këput përtokë pa i arritur fytyrës, flakërima e shpullës…
“Qëroma sysh këtë gjë..”, i ulëriu si bishë së shoqes.
Që nga ajo ditë nuk iu afrua më, me gjithë vitet. U kthye në hije. Edhe pse iu bë krah pune më vonë, e punonte më shumë se kushëriri, djali i xhaxha Hysenit.
Përpjekur me gjithë forcën për të “merituar” sadopak dhe dashurinë e të atit, mbetur e ngurosur diku thellë në shpirtin e tij të ashpër. Por më kot!
Megjithē përpjekjet, ajo mbetej e papërfillshme në vëmëndjen e tij.
Nuk dëgjoi kurrë një fjalë të mirë, ndërsa për ngrohtësi as që mund të bëhej fjalë. Mbase këtë akull rreth tyre e shtonte mungesa e një fëmije tjetër, pa dyshim mashkull.
Por jo vetëm që nuk erdhi djalë, por as një fëmijë i dytë vajzë, të paktën për Mirien do ishte jo vetëm gëzim por dhe ndarje përgjysmë e “fajit” që pat lindur vajzë.
Shpërfillja, e shumëfishuar edhe më tepër pas vdekjes të papritur të nënës së saj, pas një lëngate të pashpresë nga turbekulozi.
Dita kur e ëma dergjej në shtrat atë ditë të fundme, të përzishme, rrethuar nga gratë e fisit të fshatit, kishte lënë shënjë në shpirtin e saj. Ajo, e strukur diku, e harruar nga të gjithë, si një kafshëzë e burgosur. Nuk arrinte të qante me zë, qante nga brenda me një vajtim më tepër mëshire.I lutej nënës së saj me shpirt që ajo ta merrte me vete. E pat shpresuar deri në çastin e fundit që e ëma të çohej e ta thërriste që ta ndiqte pas. Por më kot, asgjë nuk ndodhi përveç ikjes së nënës. Mbështjellë me një mbulesë të bardhë (qefini) në një vig mbi supat e katër burrave… Dhe njerëzia që kur iknin nga shtëpia e tyre, sikur fikeshin me natën që po binte më e errët se kurrë dhe e heshtur si frika, edhe për të atin që u faneps te porta, sikur të ishte prej guri.
•
Tashmë kishte kohë që duhej të kujdesej për të atin, i cili kishte mbi dy muaj që dergjej në shtrat (…)
“Ku je moj gjë e gjallë, hajde se më therrin kockat; i bërtiste ai kur kthehej në darkë nga punët e rënda në arë.
Dhe për më tepër, pa marrë frymë mirë, duhej të kujdesej për atë të uruar, bardhoshe, kështu e quante lopën kur e milte dhe e pastronte tërë dashuri. Sepse ajo jo vetëm që ishte burim ushqimi, por ishte qenia e vetme e dashur mbas qenit,Torit, që e shoqëronte ngado, madje edhe kur flinte, ai shtrihej afër këmbëve të saj. Edhe ai ishte i trishtuar dhe e shihte me ca sy melankolikë sikur ta kuptonte vetminë e saj, ndërsa macet ishin të egra si vetë dreqi.
S’kishin faj. Me shqelmat e ngrëna nga i zoti mirë dhe aq, të paktën këmbë miu nuk dukej në vatër, as në hambarët më shumë bosh se plot…
Kësaj “ferme” i shtoheshin dhe dy pula e një këndez (si një orë e kurdisur mëngjesit pa lindur dielli mbi Mal të Thatë. Si për inat të Miries, edhe ai pat marrë hijen e burrit të shtëpisë).
…
Orët e pakta të dritës, gjatë dimrit mbaronin shpejt, e nata binte herët duke rënduar mbi fshat pa u kthyer mirë nga gjahu peshkatarët e pakët. Kur kishin gjah të bollshëm ata i thërrisnin Miries nga qoshku i shtegut (se edhe Tori, sa u ndjente hapat, atyre dhe kalimtareve të tjerë, kreshpërohej e fillonte e lehte, vetëm zëri i saj e qetësonte). Ajo, rendtte tërë gëzim duke hapur peshtemallin, e aty fluturonin një tufë cironkash o ndonjë mërenkë o skobuz i vogël, se për tjetër s’bëhej fjalë. Por, dhe këto ishin një gosti e shijshme si veçanti, që mundej falë mëshirës së tyre t’ia lejonte vetes dhe qenies tjetër. Kur kishte tepri, gëzonin edhe macet edhe qeni.
Kishte mësuar t’i gatuante mirë nga e ëma, e cila pat qenë një amvisë e veçantë dhe mjaft nikoqire, me gjithë varfërinë e dukshme…
Sëmundja e të atit, po përparonte si një brejtës i padukshëm, për fatin e keq të mungesës së mjekut dhe mjekimeve të duhura, të pamundshme në atë dimër të egër si kurrë më parë.
Gjithashtu edhe i ftohti bëhej mbizotërues në atë shtëpi të vjetër, kur ajo mbyllte portën, e dilte e vihej në punë pa çelur mirë dita.
Ndonjëherë të atit i gjendeshin të afermit. Vëllai më i madh i tij, që i sillte edhe për të ngrënë, edhe e ndihmonte të ndërronte pozicionin, ndryshe mbetej shuk gjithë ditën, se dhe ata kishin punët e hallet e tyre.
“Plaç se më vrave” iu hakërrye Miries, kur kjo po e ndërronte e pastronte sikur të ishte fëmijë.
Miria, krejt pa pritur ndaloi pa e kuptuar as vetë.
E përfshiu të atin me ato krahët e vet gati fëminore, por gati-gati si të një burri.
Puna e rëndë dhe vuajtja e kishin farkëtuar para kohe. Por megjithë frikën që kishte nga ai, e pat dashur me dhemshurinë dhe urrejtjen e fëmijës.
I kapi fytyrën me duar, e pa për herë të parë në jetën e saj, në sy. Në ata sy, që nuk ua pat parë kurrë ngjyrën. Zbrazëti… dhe thellë tyre mbretëronte përçmimi, asgjë tjetër nga ajo që pat dashur dhe imagjinuar netëve, kur mbytej ngashërimeve pa zë, nën mbulesat e pakta të gjumit.
Pat imagjuanuar atë dritë të butë të ngrohtë si në sytë e vetëm të anesë, (e rrallë, sytë e së ëmës që ishin edhe të bukur, por të dëshpëruar) kur mblidheshin rreth oxhakut në netët e pakta, kur ikte fshehtas te shtepia e saj (anesë) e cila u tregonte përrallat, fëmijëve, me trimat e të bukurat e dheut… Ishte një tregimtare e mrekullueshme aneja dhe mjaft e dashur. Në fund iu jepte herë arra, herë gështenja o ndonjë kajkushkë, sipas motit e mundësisë.
Peshtemalli i saj ishte dhe si puna e kanistrës magjike, gëzim i të vegjëlve.
(…)
E shkundi fort të atin, aq sa atij i mbeti fjala në grykë dhe u llahtaris krejt nga ky shpërthim i beftë i “gjësë”, i asaj që pat qënë gjithmonë një shërbëtore e bindur e prindërve të vet!
“Si s’më thirre kurrë në emër, po nëna e di si quhej? Se edhe atë s’e pate thirrur kurrë në emër. Iku nga kjo botë pa emër dhe unë nuk e di si quhej për fajin tend!
Duart po i dridheshin keq, e lëshoi si dëng, e përherë të parë shpërtheu në një ngashërim spazmatik lotësh e ngërçesh.
E më tej qau veten e saj me zë, lindjen e mallkuar dhe vdekjen e së ëmës, për herë të parë, aq fort, më tepër si vajtim i mbledhur brenda. Si një shpërthim përroi.
Oh’ … ndërsa ai heshtte së bashku me muret e vjetra!
•
I ftohti nuk i ndahej kurrë dimrit, në shtëpi në trup, në shpirt…
Urrente dëborën, të bardhën, edhe për faktin se desh pat vdekur njëherë duke u përgjumur, kur ishte më e vogël dhe patën shkuar me nënën të mblidhnin karthje, në grykën e Hotolishtës. I pati zënë papritur furtuna, siç ndodh jo rrallë në ato anë. Kishin gjetur një grykë rrëzë kodrës bashkë me të ëmën, për t’u mbrojtur nga era e fuqishme dhe dëbora, duke pritur që të pushonte.
Nëna e pat shpëtuar me frymën saj duke i fërkuar; fytyrën, duart, krahrorin. I thërriste, fort me sytë me lot…
“Korba se më trembe!” Këto patën qenë fjalët e saj kur çeli sytë, mbas përhumbjes nga gati vdekja, kur të merr “gjumi i bardhë” i dëborës (dhe në ditë me borë kishte ikur edhe nëna e mjerë).
Por ajo ishte ndier e lumtur që gati desh kishte vdekur dhe që e kishte trembur të ëmën. Për faktin që kishte kuptuar se ajo (nëna e saj) thellë-thellë e donte të bijën, pavarësisht asaj sjelljeje të ftohtë, gati indiferente kundrejt saj, pa e shfaqur dashurinë e nënës për fëmijën. Mbase edhe ajo e kishte frikë të shoqin, dhe për këtë shkak, nuk guxonte ta përkëdhelte se mos ai inatosej keq, e kanosej mbi fëmijën.
E kështu, me kalimin e kohës, u bë zakon i pavetëdijshëm indiferenca ndaj së bijës. Por në fshehtësi, përsëri kishte ca çaste që e vështronte me sy fajtorë e përgjërues, dhe madje fshehtas, ose kur mbeteshin të dyja i jepte të hante me tepër asaj se vetes, edhe pse ishte më e vogël…
•
Dimrat mbizotëronin në shtëpinë e saj…
e ajo vijonte të urrente me një ndjesi të pazakontë të fohtin, dëborën, dimrin dhe të atin…
Dengu me karthje sot ishte më i rëndë se kurrë, e seç ndjeu në vetvete kur degjoi zërin e nuses së kushëririt;
“Mirie, o Mirie, po ku je moj korbë se të vdiq yt atë. E gjeti të mbaruar Amiri, të rënë shuk përtokē.”
Drita, më shumë dihaste sesa fliste nga nxitimi dhe meraku sesi do ta priste atë kob Miria.
Nuk nxori asnjë fjalë, ngriti barrën mbi kurriz si gjithmonë dhe mori tatëpjetën për të zbitur në fshat. Nusja e kushëririt e ndiqte nga pas, si e shushatur nga mosreagimi i saj. Vetëm fytyra i ishte zbardhur, edhe pse zakonisht kishte ngjyrë të errët, të pjekur nga dielli si verës dhe dimrit. Edhe sytë i ishin nxirë më tepër, në një ngjyrë arre, të errët si nata, sikur donin t’i fshihnin atë që donte të nxirrte jashtë.
Shpirtin e kishte të trazuar ato çaste, edhe pse ca lotë të rëndë i mbante pa rënë, me gjithë peshën e tyre, të mbushur plot me ndjenja të përziera si erërat e trazuara, Grykës së Lumit që rridhte nga Mali.
Kur hyri në shtëpi e priste një skenë gati si në një botë tjetër.
Në mes të dhomës së miqve, i vdekuri!
Kishte marrë një hije sikur të ishte shte bërë prej plumbi nga i ftohti. Përreth tij hijet e atyre pak plakave të ardhura për të ruajtur meitin (i ngjanin si ca gra legjende të treguara dikur nga aneja, sikur duhej ta ruanin nga ajo të përshpirturin, prej zemërimit të saj….)
Për çudi të vetes, ajo nuk ndiente
asgjë për të.
As urretjen e mbledhur shuk në gjithë ato vite!
Dukej sikur ia pat bërë bohçe të atit, megjithë atë emërimin e saj prej tij, “ajo gjëja“, kur e pyeste në gjallje të shoqen…
Përkundrazi, ndihej e lehtësuar sikur ta kish hequr nga vetja bashkë me të “ℎ𝑢𝑎𝑗𝑖𝑛”..
Nuk nxorri as një pikë lot, si dikur kur ishte fare fëmijë. Kur hante shpullë prej tij, meqë i binte nga dora gjymi i rëndë ndërsa i shtinte ujë të lante duart para se të falej.
Ai ,”besimtar i mirë”!
(…)
Gjatë kthimit nga varrezat edhe ato të moçmet kishin marrë fizionominë e katakombeve të vjetra, të ngrëna nga varfëria, aq sa dhe vdekjes nuk i vihej aty të përtypej. Përveç atje ku dergjeshin ato të “oxhaqeve”, siç quheshin të kamurit buzë Gjolit.
Oh’ atij Gjoli që i gëzohej fshehur, nga frikë e të atit … që dhe këmbët nuk guxonte të fuste as verës së nxehtë kur ishin bashkë.
Seç ndjente një gëzim të egër, që i lëvrinte nëpër trup, me ca mornica jo si puna e të ftohtit gërryes (ndjenjë e panjohur asnjëherë, të cilës nuk dinte t’i jepte shpjegim) për vdekjen e tij, edhe pse kishte mbetur fillikat.
( …)
“Semos nuk ke qenë ndonjëherë fillikat ti!”
I foli vetes me zë, si t’i fliste e ëma që përtej…
Ato pak plaka, që kishin mbetur i përshpëritën njëra -tjerës;
“Si nuk qau fare, si nuk nxori asnjë pikë loti”?!
Miria i dëgjoi megjithë përhumbjen dhe u përgjigj pa asnjë tingull:
“Unë s’qava beharë e ikur, jo për babanë që s’e pata kurrë.”
Plakat, si hijet e natës në legjendat e anesë, shkulën faqet e lëshuan ca britma që ngrinë në brymë si frymë lugati;
“qenka çmendur ngaqë mbeti fillikat korba “
Mirija i dëgjoi përsëri dhe ia shkrepi një të qeshure për herë të parë, me zë të lartë, dhe aq më paturpësisht, e çliruar dhe e gëzuar që do të ishte vetëm…
Të nesërmen, kur u zgjua, doli me vrap e tërhequr nga drita që depërtonte nga plasat e portës.
Aq shumë kishte fjetur, si kurrë më parë!
Jashtë kishte dalë mbi mal të Thatë një diell, sa një saç gjigand (kështu e quante ajo )
Filloi të hapte krahët e hollë si karthjet dhe i zgjaste e i zgjaste që t’i mblidhte për herë të parë në zemër rrezet e ndritura e të ngrohta të diellit të munguar…
