Shkrimtarit Petro Marko

  Lazër Stani

Jeta e shkrimtarit është një libër i mbyllur. Një libër i mbyllur, i pahapur dhe i palexuar kurrë, qe edhe jeta e shkrimtarit Petro Marko, më shkrimtari nga të gjithë shkrimtarët që pata fatin të njoh në rininë time. E kisha parë disa herë pasditeve vonë tek shëtiste i vetëm në bulevard, të shumtën e herëve me një cigare në gojë, me trupin e drejtë e kryet lart, sikur e tërhiqte qielli sipër nesh dhe me atë pallton e gjatë e të zezë, që më duket se i arrinte deri poshtë kërcinjve, afër nyjeve të këmbëve. Lëvizte ngadalë, i përhumbur në mendimet e tij, as i kënaqur, as i dëshpëruar, pothuajse mospërfillës për gjithçka ndodhte. Nganjëherë ndalej e përshëndetej me ndonjë të njohur, shkrimtar apo lexues, shkëmbente disa fjalë shkurt dhe prapë largohej, vazhdonte ecjen e tij, i vetëmjaftueshëm në vetminë që e rrethonte. E ndiqja me sy lëvizjen e tij të ngadaltë, si të një njeriu që do të bëjë të pandjeshme kohën, ndërsa pret të ndodhë diçka e rëndësishme: një takim me gruan e dashur a një grusht shteti në Pallatin Qeveritar. Petro, me siguri nuk priste as njërin e as tjetrin dhe unë vrisja mendjen se çfarë bluante me vete në ato shëtitje pragmbrëmjeve, ndërsa muzgu përpëlitej rrugicave anësore të ndriçuara keq. Veçse kryet hijshëm ia rrethonte një aureolë trishtimi, si ato aureolat që rrethojnë fytyrat e shenjtorëve nëpër afresket e Mesjetës. Një kurorë trishtimi, që mua nganjëherë më dukej si kurorë gjembash. Edhe mua në atë moshë të re, siç ngjet me shumë prej lexuesve, më mundonte misteri i autorit që qëndron pas librave të dashur.
Ndodhte që pasditeve të shkoja në Kafenenë e Gazetarëve që gjendej në katin përdhes të ndërtesës së gazetës “Bashkimi”, një godinë e vjetër në shëtitoren me emër përbindëshi, që tani quhet bulevardi “Zogu i Parë”. Gjithmonë aty rreth orës shtatë pasdite këmbët më shpinin vetvetiu te kjo kafene ku takohesha me të njohurit, ose ndodhte që edhe merrja një kafe vetëm e ulesha diku në një qoshe, pasi shkëmbeja disa fjalë e ndonjë buzëqeshje me banakieren simpatike, gjithmonë duke piketuar në mendje ngjashmëritë e tmerrshme të kësaj kafeneje me kafenenë “Fitorja” të përshkruar nga George Orwell, në romanin e tij të famshëm “Viti 1984”. Aty shpesh shikoja edhe Petro Markon, të ulur vetëm, me filxhanin me kafe të zezë përpara, por asnjëherë nuk kisha guxuar t’i flisja. Unë, atëherë isha një djalë i ri, i diplomuar para pak vitesh: shkruaja artikuj në gazeta, përktheja ndonjë gjë nga letërsia e huaj, po kurrë nuk kisha botuar një krijim timin dhe as që mendoja se do të botoja ndonjë ditë. Tregimet e mi më dukeshin të pabotueshëm dhe unë as që bëja përpjekje të bëhesha shkrimtar i botueshëm. Shkruaja thjesht për vete. Një miku im shkrimtar, autor i disa librave, që kishte lexuar disa prej tregimeve të mi, ma kishte thënë troç, edhe pse gjysmë me shaka: “Nuk do të bëhesh kurrë shkrimtar, sepse nuk do të botosh kurrë.” Kështu që me gjithë dëshirën, pothuajse e kisha të pamundur të njihesha me Petro Markon, shkrimtarin e madh, “Hasta la vista”–n e të cilit e kisha lexuar në rininë e hershme dhe më kishte magjepsur, me atë rrëfim dhe histori të jashtëzakonshme.
Një të shtunë tetori, pasi u ktheva me trenin e mëngjesit nga Shkodra, ndalova në kafenë time “Fitorja”, që të merrja një kafe e të çlirohesha nga përgjumja dhe plogështia e udhëtimit. Kafeneja ishte pothuajse e zbrazët, sepse në atë orë gazetarët gjendeshin në mbledhjet e redaksive, që zgjatnin të paktën dy orë. Vajza pas banakut më priti me një buzëqeshje që i çeli fytyrën dhe shprehu habinë e saj që unë gjendesha aty në atë orë.
“Tashti u ktheva nga Shkodra”, i thashë dhe porosita kafenë, duke pritur në këmbë pranë banakut. Sapo mora kafenë i hodha një sy kafenesë, si për të zgjedhur tryezën ku do të ulesha. Petro kishte ngritur kryet dhe po më vështronte me dashamirësi. Buzëqeshi dhe më ftoi të ulesha në tryezën e tij. Ai më foli me emër dhe kjo më befasoi. Nuk e dija se më njihte.
Shkova i ndruajtur drejt tij dhe, pasi vura kafen në tryezë, i zgjata dorën që më dridhej.
“Kam vënë re se vajzës i ndritin sytë sa herë ti hyn këtu”, tha dhe buzëqeshi. Dhe Tolstoi më duket e ka thënë se “femrat kanë një nuhatje për njeriun e mirë, si të qenit”.
Unë buzëqesha dhe nuk dija ç’t’i thosha. Po ai zuri të fliste me mua si me një mik të vjetër, sikur njiheshim prej vitesh. Unë i tregova anekdotën e fundit që kisha dëgjuar në Shkodër për një gjahtar gënjeshtar dhe ai qeshi me shpirt. Pastaj ai më tregoi për rrënjët e tij të lashta, që duhej të ishin diku nga Veriu. Nga një fis i Arbërit me siguri, se prej andej janë rrënjët ilire të shqiptarëve. “Dhe shtatin e lartë e sytë blu prej andej i kam,” tha me shpoti.
Qëndruam pothuajse një orë duke biseduar, por letërsinë, të shkruarit, nuk e zumë me gojë. Ai më tregoi një anekdotë të vjetër, që e kishte lexuar diku në një revistë franceze të viteve ’30, por që kurrë nuk kishte mundur ta harronte.
Një amerikan, atëherë djalë i ri, po udhëtonte me tren diku në një provincë jugore të Francës. Kur po kalonin pranë një fshati përmes kodrave, shikon nga dritarja një vajzë bythëjashtë që po urinonte pas një ferre. Amerikani shtyp sinjalin e alarmit, ndalon trenin, paguan gjobën dhe zbret, gjen vajzën dhe martohet me të. Pas njëzet vitesh amerikani me të shoqen, vendosin të bëjnë të njejtin udhëtim. Kur mbërrijnë te vendi ku ishin njohur perdet e trenit mbyllen menjëherë dhe konduktorët urdhërojnë që askush të mos i hapë perdet.
I çuditur amerikani pyet se përse i mbyllën perdet. Eshtë histori e gjatë i thotë njëri nga udhëtarët e vjetër që e bënte shpesh atë rrugë.
Këtu e njëzet vjet më parë kaloi këndej pari një amerikan budalla, pa një vajzë bythëjashtë që urinonte pas një ferre, ndaloi trenin, zbriti dhe u martua me të. Që prej asaj kohe nja treqind vajza nga fshatrat rreth e rrotull presin bythëjashtë pas ferrave në po këtë vend se mos kalon ndonjë amerikan tjetër.
Nuk e mbajta dot të qeshurën. I përfytyroja vajzat e shkreta të fshatit, me fytyra të fshehura pas shkurreve dhe me bythët përjashta, me shpresë se mos ndonjë amerikan tjetër i pikaste nga dritarja e trenit, dhe e qeshura nuk më ndalej. U ndamë me Petron aty rreth orës dhjetë. Ai humbi në rrugicën e ngushtë dhe të zbrazët duke tërhequr mbrapa hijen e errët të teshave të tij.
Unë u ktheva në redaksinë e gazetës ku punoja, po mendjen e kisha gjithnjë te Petroja, te shkrimtari Petro Marko. Përtej bisedave të gjalla dhe pothuajse të gëzueshme, përtej humorit dhe dritës vezulluese që i buronte prej syve, fshihej një errësirë dhe një mister i parrokshëm, ndihej një brengë dhe një vuajte pothuajse tragjike, sikur ngrihej e dilte në sipërfaqe nga fundi i dheut. Në portretin e tij shpërfillës, si të gdhendur nga një gjeni i lashtë, ndiheshin në të njejtën kohë rrënimi dhe sfida, mospërfillja dhe dhembja, kryelartësia dhe ligështimi, prania dhe ikja. Një mijë pyetje pa përgjigje më vinin në mendje, por më kryesorja, më ngulmuesja dhe më tunduesja, që nuk më shqitej nga mendja, formulohej me fjalë të thjeshta, gati naive: cili është libri i mbyllur i shkrimtarit Petro Marko? Ai libër që nuk gjendej i shkruar në romanet e tij, të cilët i kisha lexuar, ai libër që nuk rrëfehej në biseda, në shkrime, në intervista? Ajo që është e pamundur ta shkulësh nga vetja nëpërmjet fjalëve, ta shprehësh nëpërmjet tingujve apo ngjyrave. Nuk e di shkakun, po pikërisht praninë e këtij libri të mbyllur ndjeva në takimin tim të parë me Petro Markon, prani që nuk e kisha ndjerë në takimet me shkrimtarët e tjerë, edhe pse, i njihja pothuajse të gjithë emrat e njohur të letërsisë shqipe.
Ndoshta ishte kjo arsyeja, që për një javë të tërë, nuk shkela më në kafenenë “Fitorja” ose Kafeneja e Gazetarëve, siç njihej në zhargonin e asaj kohe. Por pas një jave a dhjetë ditësh, një pasdite me shi, këmbët më çuan vetvetiu te dera e kafenesë, shkunda shiun, duke përplasur shojet e këpucëve te pragu dhe shtyva derën, duke u ndalur para banakut, ku si gjithnjë vajza më priti e buzëqeshur dhe me një vështrim pyetës që sikur më thoshte: “Ku dreqin ke qenë gjithë këto ditë?”
Te tryeza në qoshen gjysmë të errët më zunë sytë Petron që po rrëmonte në xhepin anësorë të palltos së vjetër prej ku nxorri një kartmonedhë të zhubrosur një lekëshe, që të paguante kafenë, tashmë të pirë.
Ngriti kryet dhe vështrimet tona u kryqëzuan. Shkova drejt tij pa pritur të merrja kafenë që po më përgatiste vajza.
“S’ke dalë“, tha pikëllueshëm duke më zgjatur dorën dhe më bëri shenjë të ulesha. Vajza erdhi e më solli kafen, ndërsa Petroja po më qortonte.
“Duhet të dalësh më shpesh, tha. Ti më sjell gaz, më bën të qeshur”.
Dhe si u mendua një grimë shtoi, sikur fliste me veten, jo me mua:
“Është sevap ti bësh pleqtë të qeshin.”
“Ti nuk je plak, nuk do të jesh kurrë plak”, thashë unë i zënë ngushtë.
“Ah, tha, tashmë jam më shumë andej se këtej. Po shkoj dhe nuk mund të bëj asgjë që ta ndal.”
Fliste ngadalë, përhumbshëm, por edhe me një farë lehtësimi të brendshëm, sikur nuk fliste për jetën e tij, po të ndonjërit prej personazhëve të krijuar po prej tij. Aty për aty m’u kujtua një varg i Pablo Nerudës, që e kisha lexuar së fundmi “Sonte mund të shkruaj vargje të trishtuar”.
“Ah, këta janë terroristë, tha, ruaje veten”.
Më tregoi për burgosjet e tij, për burgosjen në Korçë, pas një urdhri të ardhur telegrafisht nga Tirana.
“Më arrestuan në kinema “Majestik”. Dy xhandarë më hodhën prangat e më çuan te prefekti. Prefekti më tha se nuk do të më çonte postë më postë të lidhur po të shoqëruar nga korrieri, një civil. U nisa nga Korça duke u paraqitur nga një postë xhandarmërie të tjetra dhe pas dy javësh mbërrita në Tiranë. Kur mbërrita në Tiranë më thanë se më kërkonte mbreti. “Kësaj radhe e pësova”, thashë me vete i trembur. Por mbreti më priti me buzëqeshje. Më tha: “Ti Petro je djalë i ri, i talentuar, i mençur dhe mbi të gjitha je shqiptar, e do Shqipërinë. Por ka edhe njerëz që duke e dashur i bëjnë keq vendit të vet. Atdheu është si gruaja: duhet të dish ta duash”. Heshti një grimë herë, pastaj sikur u kujtua për diçka të gëzueshme, tha me të qeshur. “Po a sulmohet mbreti mor Petro?! Sikur kemi shumë. Një kemi”. U ndjeva ngushtë dhe nuk po dija si t’i përgjigjesha. E dija se në ligjin e shtypit shkruhej se “nuk përmendet për keq Mbreti, familja mbretnore”. Nuk përmendi as pse më kishin arrestuar dhe as nëse më priste ndonjë ndëshkim. Tha diçka për punët e rënda të shtetit dhe vështirësitë e paimagjinueshme të mëkëmbjes së Shqipërisë, pas asaj lëngate të gjatë shekullore. “Ti je i ri, tha, po më vonë do ta kuptosh se çfarë barre e rëndë është ta kthesh në binarë këtë vend”.
U ngrit në këmbë dhe tha: “Je i lirë të shkruash çka të duash”.
Më përcolli deri te dera dhe më porositi që për çfarëdo problemi që të kisha mund të shkoja e ta takoja. Nuk e takova më kurrë.
Kur dola po mendoja se isha i lirë të shkruaja ç’të doja e për gjithkënd me përjashtim të mbretit. E provova lirinë time ato ditë me një shkrim kundër kryeministrit, por askush nuk më shqetësoi. Ishim të lirë atëherë, jo si tani.”
Heshti një copë herë dhe pastaj, si të ishte zgjuar nga një ëndërr e keqe më përsëriti: “Ruaje veten! Të gjithë janë spiunë, edhe ata që të shtiren si miqtë më të ngushtë”.
Unë i tregova se sapo kisha lexuar romanin e Xhorxh Oruellit “1984” të përkthyer nga Ramiz Kelmendi dhe të botuar në Prishtinë. Ai roman sikur është shkruar për Shqipërinë e sotme. Edhe pse është botuar pothuajse 40 vjet më parë, ai parashikoi se si do të ishte Shqipëria. Dhe kjo kafe ku po rrimë, është njëlloj si kafe “Fitorja”, që përshkruhet në roman, dhe udhëheqësi, dhe rinia që ishte përfshirë në lëvizjen antiseks.
Më dëgjonte me vëmendje, por nuk më pyeti se nga e kisha gjetur romanin që kisha lexuar. Veç shtoi mendueshëm se anglosaksonët bëjnë letërsi të zgjuar. Pastaj folëm për librat që kisha lexuar së fundmi dhe unë ndër të tjera i tregova se rusët kishin botuar së fundmi “Kështjellën” e Kafkës në “Inostrannaya Literatura”, me vazhdime. Folëm pastaj diçka për autorët modernë të cilët Shqipëria i kishte futur në rreth të kuq.
“Ah, këta!” psherëtiu.
E dija se me “këta” kishte parasysh njerëzit e pushtetit.
“Ma pati thënë mirë Sejfulla Malëshova: Kjo është parti e krijuar nga dy serbë dhe është parti terroristësh. Ashtu mbeti, parti terroristësh.”
U përhumb disa çaste midis kujtimeve të tij të largëta dhe të trishtuara, sikur kërkonte në një sënduk të vjetër një testament të humbur.
E di, kur punoja si kryeredaktor në gazetën “Bashkimi”, një natë vjen vëllai për vizitë në shtëpi. Unë isha në një mbrëmje të organizuar në hotel “Dajti” me të mëdhenjtë e vendit dhe miqtë tanë të asaj kohe. Kur u ktheva në mesnatë në shtëpi e gjeta vëllain të shtrirë në dysheme mbi gunën e tij, pranë shtratit ku i kishte shtruar ime shoqe.
Ngrihu e fli në shtrat, i thashë, ç’bën në dërrasa?!
Petro, tha, për këtë luftuat ju komunistët, që të zdërhalleni me pije, ballo e kurva deri pas mesnate, ndërsa nga ne njerëzit po vdesin për bukë. Nuk e dua as shtratin as bukën tende.
“Nuk jam ndjerë kurrë më ngushtë”, tha pikëllueshëm, sikur të ishte rrëfyer për një ngjarje të sapondodhur.
Dolëm nga kafeneja dhe u ndamë në mbrëmje vonë. Asokohe e dija se Petroja ishte arrestuar tri herë, në të trija regjimet që kishin sunduar mbi Shqipëri, por nuk i dija vuajtjet e tij të pafundme. Rebel, i panënshtruar, i lirë në shpirt dhe i shkatërruar, ëndërrkëputur, si gjithë njerëzit e lirë që ende kishin mbetur gjallë në Shqipëri. Ky ishte Petroja. Fati trillan dhe rastësia, e kishin ndihmuar të mbetej gjallë që të shihte me sytë e vet shkatërrimin një mbas një të të gjitha ëndrrave, të të gjitha iluzioneve si dhe shkatërrimin e Shqipërisë dhe të shqiptarëve gjithashtu. Ndërsa po kthehesha në qoshkun tim ku flija, një dhomë në konviktin e pedagogëve në qytetin “Studenti”, mendova se të gjitha ligjet që prej Dhjetë Urdhërimeve, ishin bërë për ta frenuar të keqen brenda njeriut dhe për të mbrojtur të mirën. E liga te njeriu, e keqja, nuk ka nevojë të mbështetet. Ajo rritet e shtohet vetë brenda njeriut, nëse nuk ekziston frika e ligjit dhe frika e Zotit. Kishte të drejtë Dostojevski kur shkruante: “Nëse Zoti nuk ekziston, atëherë gjithçka është e lejuar”. Ne e kishim tejkaluar çdo parashikim: E keqja jo vetëm ishte e lejuar, por ishte shndërruar në sistem sundues. Ajo ishte energjia e pashterrshme që mbante në këmbë regjimin, lubrifikanti që vajiste ingranazhet e ndryshkur të makinës shtypëse.
Dy ose tre javë nuk e takova më Petron edhe pse dilja pothuajse çdo mbrëmje nga Kafeneja e Gazetarëve. Nuk e pashë as në bulevard ku bënte shëtitjen e tij të zakonshme. Mendova i shqetësuar se mos ishte i sëmurë, por aty për aty e ngushëllova veten: ndoshta është ulur e po shkruan, mendova. Kur e pashë një të shtunë në bulevard, më mbetën sytë te kaçurrelat e thinjur e të pakrehur. Palltoja që mbante veshur m’u duk më e vjetër se kurrë. I lodhur, i drobitur, hapat i hidhte ngadalë, po trupin e mbante drejtë dhe nuk shihte as majtas as djathtas. Nuk pata guxim t’i flisja. M’u duk sikur do t’ia prishja atë udhëtim të vetmuar drejt askundit. Shkova dhe u ula në kafene, duke pritur se mos kthehej aty dhe ai me të vërtetë u kthye. U ngrita në këmbë sapo u fut në kafe dhe e përshëndeta. Erdhi drejt meje dhe më përqafoi si një bir të humbur. U ul në kolltukun e vjetër, ndërsa unë i bëra shenjë vajzës që t’i sillte kafenë.
“Lazër, nuk e marr vesh njeriun,” më tha. Humbi në mendime, pastaj nxorri paketën dhe ndezi një cigare. Unë në atë kohë nuk e pija duhanin. Ndiqja me sy currilin e hollë të tymit që dilte nga cigarja, bënte disa spërdredhje të mundimshme në ajrin e ndenjur dhe humbiste në asgjë. “Si jetët tona,” mendova.
“Dua të shkruaj një roman, më tha. Retë dhe Gurët. Gurët nuk lëvizin, qëndrojnë aty ku ishin përjetësisht, ndërsa retë vijnë dhe shkojnë, ikin dhe kthehen, duke derdhur lotët e të ikurve në gjollat e gurëve…”
Kapi mjekrën me dorën e majtë dhe e shtrëngoi mes gishtërinjve.
“Ja, tha, ta zëmë se janë dy vëllezër: njëri sa rritet merr rrugët e botës, ia mbath nga sytë këmbët, u bjen kryq e tërthor shteteve, shkollohet, dashuron, harbon, kurse vëllai tjetër, nuk shkulet nga fshati, kullot bagëtitë në mal, punon tokën, mban nënën dhe familjen. Po çdo mëngjes dhe çdo mbrëmje, sytë i shkojnë nga deti, sheh renë që vjen prej andej, sjell shiun që derdhet mbi gurë. Atij ky shi i ngjan me lotët e dhimbjes së vëllait mërgimtar. Po jeta e cilit vëlla ka më kuptim? Nuk e marr vesh. Gjithmonë, edhe kam dashur edhe të ik, edhe të rri…”
U kthye nga unë dhe më pyeti se a shkruaja.
“Shkruaj, i thashë, po nuk kam botuar asnjë gjë. Dhe nuk besoj se do m’i botojnë ndonjëherë”.
“Shkruaj, tha, shkruaj sa të mundesh. Unë nuk kam shkruar as pesë përqind të atyre që kam menduar”. I shqiptoi këto fjalë me një zë të shuar, të pikëlluar, të pashpresë, sikur pas këtyre fjalëve pritej shkatërrimi, rrënimi, asgjëja.
“Na thuaj ndonjë gjë për të qeshur, m’u drejtua papritmas. Dhe unë i tregova historinë e sekretarit të parë dhe të kurvës që kërkonte shtëpi, që e kisha dëgjuar ato ditë. Qeshëm të dy, por Petro më fort. “I zgjuar kopili”, tha dhe vazhdonte të qeshte.
Pasi u ndamë, unë mendjen e kisha te librat e tij të pashkruar, librat që do të mbeteshin përjetësisht të mbyllur në kafkën e tij. I imagjinoja në radhë njëri pas tjetrit, të vendosur në bibliotekën time; të rinj, të sapodalë nga shtypi, me kundërmimin e fortë të letrës. A do t’i shkruante ndonjëherë ata libra, a do t’i lexoja unë ndonjëherë?! E dija se, në atë moshë që ishte, nuk do t’ia dilte kurrë t’i shkruante, por të paktën atë romanin “Retë dhe Gurët”, kisha përshtypjen se do ta lexoja ndonjë ditë. Ai me siguri po shkruante këtë roman, mendoja. Aty për aty u kujtova për të gjithë librat e mi që kisha në kokë dhe me marrëzinë e një të riu, mendova i ngazëllyer se kisha gjithë kohën e botës për t’i shkruar. Atëkohë nuk e dija se shkrimtari nuk arrin ta shkruajë kurrë librin e tij më të mirë dhe ai, libri më i mirë, si një vrimë e zezë gëlltit edhe shumë libra të tjerë rreth vetes. Librat më të mirë të shkrimtarit mbeten gjithmonë të pashkruar, misteret më të thella të pashprehura, ndjenjat më intime të ngujuara.
Kur u botuan kujtimet e Petros, pas vdekjes, nxitova të shkoj në librari e ta blej, sepse mbi kopertinë ishte dhe titulli i romanit të munguar “Retë dhe Gurët”. Ishte një intervistë e gjatë, me vetveten, një rrëfim për të trija kohët e jetës së tij, por jo libri i pashkruar i Petro Markos. Shkrimtari librin më të mirë të tij, atë të pashkruarin e kishte marrë me vete, si një libër të mbyllur që ne nuk do ta lexonim kurrë.