KUR VDES NJË POET- JOSÉ PÉREZ AMÉZQUITA (Porto Riko)

Published on October 1, 2019 in Letërsi/Përkthim/Tharm by Admin

KUR VDES NJË POET- JOSÉ PÉREZ AMÉZQUITA (Porto Riko)

Kur vdes një poet, poezia vejushë mbetet

dhe frymëzimi qan e pas hënës fshihet;

tashmë muza jetime në trishtimin tretet,

vargjet ngecin dhe zëri i saj më nuk ndihet.

Fjalët e çoroditura udhën e humbur kërkojnë,

as rimën e ëmbël e as kadencën s’e gjejnë dot,

poetin me mendjen e ftohtë drejt varrit e çojnë,

dhe strofat që lindte me ngashërim qajnë sot.

Ikja e poetit ka lënduar natyrën mbarë,

parfumi i lirikës së tij dashurinë trishton,

malin, blerimin dhe detin malli do t’i marrë,

edhe pse përherë çdo varg poetin ua kujton.

Buzëmbrëmjet me flladin e tyre të butë

do të presin që nata dritën e hënës t’u zbulojë,

dhe me nurin e saj liriku grushtet plot t’i mbushë,

të dashuruarve t’ua hedhë e ëndrrat t’u hijeshojë.

Të gjithëve u dhemb shpirti nga ikja e një poeti,

i vogli që e përkundin gugatjet befas ndërpret,

turtulleshës gushëshkruar kënga i ngelet tek sqepi,

kurse bardi duke thurur vargje dhimbjen vret.

Përktheu: Bajram Karabolli

Eleni Bukura, piktorja arvanitase, një nga feministet e para të Greqisë-Luan Rama

Published on October 1, 2019 in A(rt)ktivizëm/Feminizëm/Pikturë by Admin

Eleni Bukura dhe ndëshkimi i fatit

Luan Rama

Në Specaj të Greqisë, krahas shtëpisë së heroinës se famshme Bubulina, është dhe një shtëpi tjetër që mban një emër të njohur, por që nuk i ngjan muzeut patriotik të saj. Ёshtë një shtëpi tipike speciote, të cilën kanë dëshirë ta shohin më shumë njerëzit e artit dhe adhuruesit e pikturës e të feminizmit, pasi atje, në shekullin e XIX ka jetuar një nga feministet e para të Greqisë, një arvanitase me një emër mjaft simbolik: Eleni Bukura. Vallë vërtet ishte kaq e bukur sa ç’kishte dhe mbiemrin e familjes së saj dhe që tradicionalisht do të mbetej i shkruar kështu me drejtshkrimin e gjuhës shqipe: Bukura? Sidoqoftë ajo kishte qenë për Greqinë ashtu siç kishte qenë për Francën një feministe si George Sand, pasi dhe Eleni Bukura u shfaq e veshur me pantallona si burrë ashtu si shkrimtarja Sand, e cila vishej si burrë dhe shkonte në mbledhjet e asamblesë së Francës për të shkruar e botuar korrespondencat e saj mbi ngjarjet politike që kalonte Franca monarkiste në luftë me atë republikane, meqë për femrat gazetaria ishte e ndaluar.

Eleni Bukura ishte vajza e arvanitasit Jani Bukura dhe mbesa e Gjergji Bukura, një kapedani speciot dhe kryeplak i fshatit, i cili në vitin 1820 ishte kthyer nga Barcelona, ku merrej me tregti si gjithë kapedanët e këtij ishulli si dhe të Hidrës, të cilët i gjeje në të gjithë Mesdheun. Dhe ai ishte nga ata që kishte nisur luftën që në orët e para të Revolucionit Grek kundër pushtuesit osman bashkë me Panajot Bukura dhe të tjerë.

Eleni lindi në vitin 1821, pikërisht kur shpërtheu dhe Revolucioni. Vitet e para të jetës së saj ishin vite të sprovës së madhe, me babain në luftë.

Zonja Korina Miller, e cila ka shkruar një libër për jetën dhe veprën e kësaj piktoreje, “Jeta e jashtëzakonshme e një piktoreje – Eeni Bukura”, tregon për historinë tragjike të kësaj gruaje, e cila në rininë e saj, me një dashuri të madhe për pikturën, ishte nisur të kryente studimet artistike në Romë në vitin 1848, ku dhe ra në dashuri me një garibaldist të quajtur Francesco Saverio Altamura. Edhe ai ishte një piktor i ri, nëna e të cilit ishte me origjinë nga Korfuzi. Padyshim, kjo lidhje dukej si një subjekt romancash për atë kohë. Që të shkoje të studioje pikturën dhe të ishe para modeleve nudo ishte diçka e guximshme për një grua, pasi atëherë, arti i pikturës konsiderohej si një art monopol për burrat dhe jo për gratë. Kështu, Eleni ishte detyruar të priste flokët dhe të vishej si burrë për të mundur të futej në shkollën e artit. Në shekulllin e XIX ishin të rralla gratë që visheshin si burra. Në Greqi kjo ishte e pamundur, por në botën italiane vetëm një femër si ajo mund ta bënte këtë. Shprehje e një karakteri të veçantë ku spikaste gjithnjë ndjesia e lirisë. Një fotografi e mëvonshme e ka fiksuar portretin e saj, ashtu, në trajtën e një burri, ndërkohë që dhe i dashuri, burri i saj i ardhshëm, ka pikturur një portret të saj, por ky portret na ngjason jo pak me portretin e shkrimtares franceze George Sand, të dashurën e pianistit të famshëm Chopin. Edhe ajo u vesh si burrë, që si gazetare të mund të hynte në Parlament dhe të përcillte kronikat e ditës. Sidoqoftë, Francesco ishte një revolucionar i vërtetë dhe i angazhuar në luftën kundër austriakëve, për çka e dënuan dhe me vdekje, por ai mundi të arratisej.

Kur Eleni mbaroi studimet, çifti vazhdoi jetën e tyre në Napoli e Firenze ku lindi djali i saj Jani e më pas vajza, Sofia. Ata u martuan në vitin 1852, por pesë vjet më vonë kjo dashuri mori fund. I dashuruar me një piktore angleze, Altamura u largua. Kur biri i saj Jani ishte shtatë vjeçar, Eleni u detyrua të kthehet me fëmijët e saj në Specaj e pastaj në Athinë. Nga dy fëmijët e saj, Sofia i vdiq mjaft e re, në moshën adoleshente. Kjo ishte goditja e parë e madhe për Eleni Bukura, e cila në atë kohë jetonte në Athinë dhe ishte në rrethin e intelektualëve të kohës dhe e afërt me oborrin mbretëror, çka tregojnë dhe disa portrete të saj kushtuar mbretëreshës Ollga, gruaja e Gjeorgjiut, etj.

Në Athinë, pranë Manastiraqit, Jani Bukura, ndërtoi madje dhe një teatër, i cili do të quhej “Teatri Bukura”, duke mbajtur kështu emrin e tij. Ishte i ati që e kishte ndihmuar që t’i kushtohej pikturës. Ai kishte thirrur piktorin italian Raffaelo Cekoli që t’i jepte mësimet e para.

Vite më vonë, pas studimeve në Shkollën e Arteve të Bukura në Athinë dhe punës në atelierin e piktorit portretist grek; Niqifor Litras, djali i Elenit, Jani, u dërgua të thellonte studimet e tij pikturale pranë piktorit danez Carl Frederik Sorensen, kohë dhe kur krijoi mjaft peizazhe nga porti i Kopenhagës apo fregatat e anijet daneze (Fregata Sjelland, etj). Kur Jani u kthye në Athinë, tablotë e tij u bënë mjaft të njohura, veçanërisht peizazhet detare apo tablotë me bojë vaji si Anija e kapiten Miaulis, (paraqitur në Ekspozitën Internacionale të Parisit) Thyerja e flotës turke (duke iu referuar betejës së famshme detare), etj, tablo këto të një realizmi akademik, ku jo rrallë ndjen dhe frymën impresioniste të kohës kur sapo kishte lindur impresionizmi.

Piktura e Eleni Bukuras ishte një pikturë kavaleti, figurative, ku përgjithësisht mbizotëron portreti. Por ndryshe nga piktura e saj, ajo e të birit Jani Altamura, ishte një dashuri e madhe deti, ishin anijet në rendjen e tyre drejt furtunash, e herë në perëndime të përflakura me një peizazh ngazëllues. Jani Altamara kishte padyshim një të ardhme të jashtëzakonshme, pasi talenti i tij premtonte shfaqjen e një piktori me emër në spektrin e pikturës europiane të shekullit XIX. Por jeta e tij u ndërpre, s’dihet nga ç’dorë fati. I sëmurë rëndë nga tuberkulozi ai vdiq në moshë të re. Dhe kjo ishte plaga e dytë për Eleni Bukuran. Dy vdekje dhe bota e humbur e saj. Kështu ajo e la pikturën, kavaletin, penelat dhe vajti dhe u mbyll në shtëpinë e saj në Specaj, mes bashkëpatriotëve të saj arvanitas. I mbylli kanatet e dritareve, portën e shtëpisë dhe u zhyt në terrin e dhembjes dhe të vetmisë, duke i djegur madje shumë nga veprat e saj që kishte përreth. Kështu, bashkë me fëmijët e saj, vdiste tashmë dhe arti i saj, krijesat e saj në ngjyra. Jeta s’kishte më kuptim për të. E vështirë të imagjinosh këtë artiste pas kanateve të dritares, në vetmi të plotë, duke parë horizontin detar, që artin tashmë e shikonte si një mallkim nga fati. Pothuaj e harruar, ajo u shua atje, mes atij salloni ku kishte pikturuar vajzë e re dhe kishte hedhur penelin e parë mbi telajon e bardhë. Vdiq me sytë e humbur s’dihet ku në ç’tabllo, në 19 Mars të vitit 1900, në fillim të një shekulli të ri.

Eleni Bukura, nga një personazh aventure e kurajoje të jashtëzakonshme, u kthye në prehë e depresionit dhe në një personazh tragjik si në tragjeditë e antikitetit grek. Ndryshe nga vepra e saj, shumë tablo të Jani Altamura-s janë në “Galerinë Kombëtare” të Greqisë dhe në muzeume të tjera. Por në historinë e artit, për Greqinë, Eleni Bukura do të mbetet si piktorja e parë e Greqisë, një speciote me origjinë arvanitase…

Reportazh nga ferri-Pagesa e marrëzisë/Taulant Kopliku

Published on September 30, 2019 in Në kohërat e kolerës by Admin

Po na vrasin. Këtu po ndodhin gjëra të përbindshme. Askush nuk po ndërhyn. Çdo natë digjen çadra, qëllohen gratë me thika apo me leva hekuri. Ka një grup të madh ekstremist që po zhduk secilën nga ne që shfaqet e penduar. Nëse një femër kërkon të heqë këtë veshje të mallkuar, është e vdekur. Nëse një femër kërkon të kthehet në vendin e saj, është e vdekur. Nëse një femër jep një intervistë, është e vdekur. Për këtë, ne të gjitha jemi të tmerruara për jetë tona dhe të fëmijëve. E di që kemi gabuar dhe po paguajmë për këtë, por ideja jonë për shtetin islamik ishte krejt tjetër kur erdhëm këtu”. Ndërsa flet me ne, shpërthen në lotë.

Taulant Kopliku-Autor në emisionin “Le Iene”, Italia Uno

Një ish-luftetare e YPJ kurde na pret e buzëqeshur në hyrje teë kampit. Është larg imazhit të vajzave bukuroshe me veshje militare dhe kallashnikov të fotove që publikojnë mediat, por shihet qartë se kemi të bëjmë me një person të rëndësishëm atje.
Pas një udhëtimi prej më shumë se dy orësh nga Al-Qamishli, kryeqendra e Rozhavas kurde, kemi mbërritur në Al – Hol, kampin famëkeq të grave dhe fëmijëve të ISIS-it.

Përmbi 40 mijë persona të kapur nga forcat kurde në qytetet e çliruara nga kalifati janë atje, të rrethuar me tela me gjemba në mes të shkretetirës siriane. Shumica fëmijë.
Udhëtimi ynë drejt territoreve ku deri më Mars të këtij viti ngrihej flamuri i shtetit islamik, nis nga Erbil, qyteti me rreth 1,3 milion banorë, i cili nuk u pushtua asnjëherë nga kalifati. Aktualisht zona kontrollohet nga “peshmerget”, ushtria e rregullt e kurdistanit iraken, e cila luajti një rol thelbësor në fitoren ndaj ISIS-it. Nga dalja e qytetit e deri në kufirin me Sirinë, nisin një pas një postoblloqet e ushtrisë. Një në çdo 20 a 30 km. Pas më shumë se 300 km kemi mbërritur në kufi. Lumi Tigri ndan në mes dy shtetet e vetëdeklaruara kurde. Nga njëra anë Kurdistani Iraken i peshmergëve, nga ana tjetër Kurdistani sirian që kontrollohet nga forca e armatosura e PKK (Partia e Punëtorëve të Kurdistanit), e cila pas marrjes se kontrollit në zonë, ka marrë emrin (SDF) Syrian Democratic Forces. Edhe kjo forcë ka mbajtur një peshë të rëndësishme në luftën ndaj kalifatit islamik. Qëndresa e djemve dhe vajzave kurde në Kobane është kthyer në simbol të luftës ndaj ISIS-it. Ndërsa hyjmë në territorin sirian, përballemi me ushtaret femra të SDF-së. Janë me dhjetëra në pikën e kalimit kufitar dhe kontrollojnë çdo lëvizje. Në zyrat e shtetit të ri, janë vendosur portretet e Abdullah Oçalan-it, liderit të PKK-së që vuan dënimin me burgim të përjetshëm në Turqi. Për kurdët është një hero kombëtar e lider shpirtëror.
Për të hyrë në Kurdistanin sirian, duhet një procedurë e cila zgjat plot 4 orë mes kalimit nga një zyrë në tjetrën, fotove, shenjave të gishtave, deklarimit një për një të materialeve, deklarimit të qëllimit që kemi si dhe pajisjes me dokumente shoqëruese në arabisht. Pasi mbaron e gjitha kjo, duhet pritur përgjigjia përfundimtare e shërbimit inteligjent kurd, një strukturë e sapoformuar, e cila ushtron ndikim në të gjithë territorin. Përgjatë gjithë kohës së pritjes, njerëz të armatosur lëvizin rreth e rrotull duke na bërë vazhdimisht të ditur se nuk duhet të shkrepim qoftë edhe një foto të vetme. Përkthyesi që na shoqëron shpjegon se nëse bëhet një tentativë e tillë është mjaft e rrezikshme për të gjithë trupën tonë.
Pas katër orësh, më në fund lejohemi të hyjmë në Siri. Rruga nga kufiri drejt Qamishlit është thuajse e shkretuar. Të vetmit që lëvizin përgjatë saj janë autobotet e naftës dhe luftetarët kurdë në postoblloqet e shpeshta në të gjithë gjatësinë e saj. Ne të dy anët ka një pafundësi pusesh nafte. “Janë më shumë se 250 dhe tashmë janë pronë e qeverisë së re kurde” – na shpjegon përkthyesi vendas.
Në qytet mbërrijmë në mbrëmje, pas më shumë se tre orëve rrugë.
Në Qamishli janë vendosur disa nga zyrat kryesore të qeverisë së re kurde, edhe pse më shumë probleme për shkak të pranisë atje të një numri të konsiderueshëm banorësh sirianë, përkrahës të presidentit Asad. Për këtë arsye, qyteti me rreth 80 mijë banorë, është i ndarë me distrikte mes milicive vullnetare të armatosura me kallashnikovë. Përkthyesi na porosit më shumë se njëherë që mos të dalim nga hoteli të pashoqëruar. “Vetëm 150 metër larg, është postoblloku i parë i përkrahësve të Basharit. Nëse do afroheni atje, do keni shumë probleme. Mundet edhe t’ju qëllojnë”.
Vërtet në qytet ka një Status Quo, përsa kohë armiku i përbashkët jane ISIS-I, ende i paasgjesuar, dhe Turqia, e cila po ndjek zhvillimet, e gatshme për të ndërhyrë. Sidoqoftë kjo marrëveshje është shumë e brishtë dhe përplasjet mes milicive qytetase nuk mungojnë.
Për të patur lejen e hyrjes në kamp, duhet t‘i drejtohemi sërish një zyre të shërbimit sekret. Pas procedurave të përsëritura, foto, dokumente, deklarim të qëllimit të vizitës, më në fund kemi lejen e shumëpritur. Do udhetojmë drejt Al Hol -it.
Një tjetër udhëtim i gjatë në shkretëtirën siriane, përmes postoblloqeve dhe qytezave fantazma me ndërtime blloqesh e balte. Shenjat e një lufte të përgjakshme janë kudo evidente.
Në hyrje të kampit gjejmë një numër shumë të madh personash të moshuar që janë rreshtuar përballë portës kryesore. Mësojmë se jane familjarët e grave të kampit. Kryesisht sirianë dhe irakenë. Sjellin ushqime dhe veshje. Qëndrojnë për orë e orë aty, megjithëse temperatura shënon 42 grade. Kapërcejmë portën kryesore, të ndjekur nga vëzhgimi i rreptë i rojeve që na bëjnë me shenjë të mos prekim celularë apo kamera pa urdhrin e tyre. Në total kampi ka përmbi 80 mijë persona dhe është i ndarë në dy pjesë. Nga njëra anë janë refugjatët e luftës nga Siria dhe Iraku. Rreth 40 mijë frymë, të cilët kanë të drejtë të hyjnë dhe dalin nga territori i rrethuar me tela me gjemba. Nga ana tjetër janë familjet e terroristëve të ISIS-it. Të mbyllura brenda rrethimit dhe rreptësisht të kontrolluara për të mos dalë nga kampi. Kuptohet që mes dy grupeve ka një tjetër rrethim të brendshëm për të evituar çdo perplasje.
Pasi jemi vendosur për rreth 30 minuta në një konteiner veçmas rrugës kryesore që të çon drejt tendave të kampit, forcat e sigurisë na japin lejen të hyjmë. Do jemi të shoqëruar hap pas hapi nga 3 prej tyre. Kjo bëhet për sigurinë tonë pasi kemi të bëjmë me persona tepër të rrezikshëm që edhe pse gra, janë të gatshme të vetësakrifikohen duke bërë sa më shumë dëm.
Pasi kemi bërë një xhiro përmes çadrave, të ndjekur nga reagime agresive dhe thirrjet në gjuhën arabe të grave të mbuluara këmbë e kokë me niqab, një luftëtare kurde na sjell një xhihadiste belge dhe djalin e saj, jo më shumë se tre vjeç.
“Po na vrasin. Këtu po ndodhin gjëra të përbindshme. Askush nuk po ndërhyn. Çdo natë digjen çadra, qëllohen gratë me thika apo me leva hekuri. Ka një grup të madh ekstremist që po zhduk secilën nga ne që shfaqet e penduar. Nëse një femër kërkon të heqë këtë veshje të mallkuar, është e vdekur. Nëse një femër kërkon të kthehet në vendin e saj, është e vdekur. Nëse një femër jep një intervistë, është e vdekur. Për këtë, ne të gjitha jemi të tmerruara për jetet tona dhe të fëmijëve. E di që kemi gabuar dhe po paguajmë për këtë, por ideja jonë për shtetin islamik ishte krejt tjetër kur erdhëm këtu”. Ndërsa flet me ne, shpërthen në lotë.
Largohet si hije sapo thote ato pak fjalë, duke mbajtur në krahë një fëmijë të bukur me flokët ngjyrë gruri.

Shoqëruesi na sqaron se pak net më parë kanë vrarë dy gra. Të tjera janë vrarë gjatë këtij muaji. Njëra shtatzënë. Janë gra që vrasin gra. Ekstremistë të shtetit islamik, të cilat kanë bërë pjese në policinë e sheriatit në Daesh, kryesisht nga Iraku, Tunizia, Somalia, çeçenia. Disa herë në kamp, dita ështëe gdhirë me flamujt e ISIS-it të shpalosur në hapësirat mes çadrave, një shenjë e qartë kjo se vetëm për pendesë nuk flitet nga gratë e shtetit islamik. Sipas shoqëruesve tanë, situata është duke u përshkallëzuar dita-ditës dhe duket qartë se gratë terroriste po riorganizohen në territorin e kampit. Vetëm një javë më parë, nga Al Hol, tre prej tyre kanë regjistruar dhe shpërndarë një video propagandistike. Me një flamur të ISIS-it pas shpine, ato deklarojnë: “Mendoni se na keni burgosur në kampin tuaj të ndyrë, por ne jemi një bombë e kurdisur. Prisni dhe do ta shikoni”.
Në xhiro përmes çadrave ka një numër shumë të madh fëmijësh. Na ndjekin nga pas duke kërkuar lëmoshë. Shoqëruesit na thonë se megjithë përpjekjet e organizatave humanitare për t’i bindur nënat e tyre që fëmijët të frekuentojnë shkollën, askush deri tani nuk ka pranuar. Ndërkohë brenda çadrave qarkullojnë në fshehtësi libra e fletushka të propagandës së ISIS-it të futura ilegalisht nga të afërmit e grave xhihadiste.

Përfaqesuesit e sigurisë në kamp na bëjnë nje pohim shokues. Për ta çdonjëri nga 40 mijë personat e kampit, në dokumenta është i klasifikuar si terrorist. Kjo është një lloj damke që i jepet në dosjen shoqëruese secilit prej individëve të kampit, nëse një ditë do të kthehet në vendin e origjinës. Këtu nuk ben përjashtim as një fëmijë i sapolindur. Sipas tyre Al Hol është një bombë në pritje për të shpërthyer dhe prania e 400 rojeve për 40 mijë vetë, është e pamjaftueshme.

Në një moment kur jemi thuajse në përfundim të qëndrimit tonë në kamp, kërkoj disa informacione për gra dhe fëmijë shqiptarë. I shpjegoj se të paktën në një rast kemi të bëjmë me një histori njerëzore kur një gjyshe hyn në mes të luftës në territorin e kontrolluar nga ISIS-i, vetëm për t‘u gjendur pranë nipit dhe mbesës së mitur. I jap emrat e Eva dhe Endri Dumanit, që së bashku me gjyshen mbahen në Al Hol edhe pse nuk kanë asnjë lloj lidhjeje me ISIS-in e as me ndonjë organizatë tjetër terroriste. Nuk kemi se si t‘i klasifikojmë si pjesë e kësaj organizate. Si këta janë me dhjetëra njerëz pa faj, që kanë përfunduar atje jashtë dëshirës së tyre. Njëri nga shoqëruesit më sheh dukshëm me përçmim dhe sqaron se shqiptarët dhe kosovarët janë ndër terroristët më të përgjakshëm që ka parë lufta e Sirisë. Kanë bërë krime dhe kanë paguar. Sa për rastin e fëmijëve me gjyshen, unë se njoh, por nëse shteti shqiptar bën kërkesën, askush s’i mban këtu. Është përgjegjësi e shtetit shqiptar e jo e jona. Për sa kohë që qëndrojnë në kamp, ata janë terroristë si gjithë të tjerët, – e mbyll krejt ftohtë diskutimin.
Në realitet duket se kurdëve u ka mbetur topi në fushën e tyre. Shumë nga gratë, janë të gatshme të shkojnë në burg në vendin e tyre të origjinës, vetëm që të largojnë fëmijët nga ky ferr. Problemi është se asnjë shtet nuk ka marrë përsipër një aksion të tillë përveç Kosovës që ka tërhequr nga kampet 110 gra e fëmijë. Thuajse të njëjtin numër ka edhe Shqipëria, por deri tani askush nga gratë dhe fëmijët shqiptarë nuk kanë mundur të kthehen në vendin e tyre. Burime diplomatike bëjnë të ditur se po bëhen bisedime intensive për të gjetur një zgjidhje të shpejtë, por ky operacion kërkon kohë. E ndërsa muajt kalojnë, fëmijët shqiptarë detyrohen të jetojnë në këtë mizerje, në mes të shkretetirës siriane, duke vuajtur papërgjegjshmërinë e prindërve të tyre.

Njërin nga këta arrijmë ta takojmë në sektorin e fëmijëve jetimë të kampit. Një 11 vjeçar, i cili ka mbetur i plagosur në këmbë gjatë bombardimeve rusë në Baghouz, fortesa e fundit e ISIS-it. Vogëlushi për 5 vite ka jetuar në Siri, bashkë me nënën dhe burrin e saj, një xhihadist shqiptar nga Maqedonia, tashmë të dy të vrarë gjatë bombardimeve. I larguar nga shtëpia në moshën 6 vjeçare, ai ka harruar thuajse krejtësisht shqipen dhe flet vetëm arabisht. Me vështirësi tregon se si për disa javë pas rënies se Baghouz, ka lëvizur me këmbën plagë sa në një fshat në tjetrin bashkë me tre gra Kosovare, derisa janë kapur nga luftetarët kurdë.

I vogli nuk mundet të qëndrojë më shumë me ne, dhe kërkesa e tij e sinqertë: “Tani do vij me ju”, nuk merr asnjë përgjigje, por vetëm lotë dhe revoltë nga secili prej nesh.

Ndërsa jemi në dalje, këmbehemi me një varg makinash të Kryqit të Kuq. Ka një prezencë aktive të organizatave më të njohura të globit që asistojnë me bazë materiale dhe me burime njerëzore. I japin ndihmë njëlloj edhe atyre që në rastin më të parë, do kërkojnë t’i masakrojnë si “kufare”. E mendoj me njëfarë revolte këtë.
Po bie mbrëmja ne Al Hol. Gratë e mbuluara me të zeza, vazhdojnë ecejaket nëpër rrugët gjithë pluhur. Nuk dihet çfarë kanë në mendje. Nuk dihet sa prej tyre kanë në mendje t‘i rikthehen një jete normale, ashtu siç e kishin përpara marrëzisë kolektive për të krijuar një shtet në një tokë që nuk ishte e tyre. Nuk dihet sa prej tyre në rastin më të parë do të rrokin armët kundër çdokujt që është kundër ISIS-it. Për sa kohë të jenë këta dilema, fatkeqësisht këto gra janë kërcënim për këdo. Deradikalizimi i tyre dhe mbajtja nën kontroll të rreptë, ndoshta do të ishte një rrugë e drejtë, por cili shtet e merr përsipër një risk të tillë?

Al – Hol (Siri)-Shtator. 2019

Porta e fshehtë e Lordit Bajron-Luan Rama

Published on September 27, 2019 in Në kohërat e kolerës by Admin

Luan Rama

Lord Bajroni e kishte lënë Prevezën i shoqëruar nga 40-50 shqiptarë, kishte kapërcyer Akarninë dhe Etolinë dhe ishte nisur bashkë me mikun e tij drejt Moresë, duke ndaluar në Utraqi. “Në mbrëmje, – tregonte më pas ai, – meqë portat e fshatarëve ishin të mbyllura, bëmë përgatitjet të hanim darkën jashtë bashkë me shqiptarët tanë. Një dhi u pre dhe u poq e tëra në zjarr. Katër zjarre u ndezën dhe rreth tyre u ulën shqiptarët. Pasi hëngrën e pinë, ata u mblodhën rreth zjarrit më të madh, ku ne, më të vjetrit, qëndronim të ulur në tokë. Ndërkohë që qëndronim ashtu, ata i dhanë duart njëri-tjetrit dhe kërcyen rreth zjarrit me britmat e këngëve të tyre dhe me një energji të habitshme. (Subjekti i këngëve ishin gjithnjë bëmat e kleftëve, që këtu u thonë kaçakëve, hajdutëve, që në këtë kohë në Shqipëri e Greqi e kishin për nder. Po kështu quheshin edhe ata që kishin marrë malet e fshiheshin duke luftuar kundër tiranisë së Turqisë). Njëra nga ato këngë zgjati një orë. Ajo fillonte kështu: ”Të gjithë kleftë nga Parga, ne ishim gjashtëdhjetë“… dhe pastaj vinte refreni: ”Të gjithë kleftë nga Parga”…

Kur buçiste kjo strofë me gjithë forcën e mushkrive, ata ktheheshin me vrull rreth zjarrit dhe binin në gjunjë, duke përsëritur refrenin. Zhurma e dallgëve mbi gurët e vegjël të bregut ku ishim ulur mbushte intervalet e këngës me një muzikë më të butë, por jo aq monotone. Nata ishte e errët, por nga dritat që hidhte zjarri shikoje drurët, shkëmbenjtë dhe pamjen e atyre valltarëve, çka i jepte atij vendi një pamje të habitshme dhe misterioze…”[1]

Kur kishin mbërritur në Athinë, dy anglezët, kishin qëndruar tre muaj në shtëpinë e vejushës Theodhora Makri, gruas së zëvendës-konsullit anglez, e cila priste e përcillte anglezët që kalonin andej. Ishte Theodhora me tri vajzat e bukura të saj; Katinka, Marjana dhe Tereza, ku më e bukura ishte e vogla me leshra të lëshuara. ”Tereza, Katinka e Marjana, – shkruante Bajroni në kujtimet e tij, – kishin shtat mesatar dhe mbanin në kokë nga një kapuç të kuq shqiptar me një xhufkë blu, si dhe shami me ngjyra mbi kokë, kapur në tëmthat e tyre”.

Ёshtë një e papritur e bukur kur gjendesh para atij hoteli të vjetër në Athinë, i lënë ashtu, siç ka qenë më shumë se dy shekuj më parë, kur gjatë vizitës në Greqi, pasi kishin zbritur nga Janina, Lord Byron (Bajron) dhe miku i tij Hobhouse, kishin qëndruar atje tre muaj. Portokallet për të cilat shkruante dikur Hobhouse në kujtimet e tij nuk ishin më aty, përveç atyre gurëve antikë në oborr dhe një obelisku që tregonte për qëndrimin e Bajronit. Dritaret dhe gjithçka përreth të fusnin menjëherë në mjediset e asaj shtëpie të dikurshme të vejushës Makri me tri vajzat e bukura të saj apo “tri hiret“ siç i quante Bajroni, ku më e bukura ishte Tereza, e vogla, me flokët e saj të lëshuara që i derdheshin gjer ne bel. Në atë kohë, Bajroni shkruante këngët e para të poemës së gjatë “Childe Harold”, të cilën, siç do të shkruante ai, e nisi ”në Janinë, Shqipëri, të filluar në 31 Tetor, 1809“. Në kujtimet e Bajronit ”Memoires de Byron“, botuar nga miku i tij i afërt Thomas Moore, përshkruhet dhe gjithë udhëtimi i tij drejt Athinës. Në Athinë, Bajroni dhe miku i tij kishin vizituar Akropolin që nderej mbi kokat e tyre. Madje Bajroni kishte shkuar dhe në Sunio, gjithnjë i shoqëruar nga shqiptarët e tij. Në kujtimet e tij ai shkruante sesi “në Sunio, desh e kishin rrëmbyer ca kaçakë maniotë nga Mani i Peloponezit, por kur kishin parë dy shqiptarët pranë tij, ata kishin menduar se të tjerë shqiptarë vinin pas tyre dhe ishin larguar me shpejtësi, pasi me shqiptarët ishte e vêshtirë të ndesheshin…”

Para se të largohej nga Athina për në Pire, për të marrë një anije angleze që shkonte në Smirnë, siç shkruante Thomas Moore, ai i ishte drejtuar vajzës së Theodhorës, duke i thënë: ”O virgjëreshë e Athinës! Para se të ndahemi kthema zemrën time!…”

Duke përsëritur këto vargje, m‘u shfaq gjithashtu dhe portreti i asaj vajze në tablonë e bukur të piktorit francez André Chalon, një francez i rritur në Londër, meqë ati i tij kishte mërguar atje. Ishte një piktor i njohur në rrethet aristokratike dhe i parapëlqyer i mbretëreshës Victoria, të cilës i kishte bërë disa portrete. Portreti i kësaj vajze adoleshente u pikturua dhe nga shumê autorë tê tjerê, veçanêrisht anglezë.

Ishte kjo ditë plot diell rrëzë Akropolit në Athinë, që më solli në mendje Bajronin e madh dhe piktakimin e tij me shqiptarët. Vite më parë, në librin “Në udhëkryqet e kohës“ (Korrespondenca Paris-Tiranë), për Bajronin kisha shkruar një kapitull, që padyshim, duhej të vazhdonte…

Adoleshenca jonë është përkundur me këngët e Çajld Haroldit, çka nuk ndodh tani. Ne ishim krenarë për vargjet e poetit anglez për Shqipërinë dhe shqiptarët, të cilët i shihte si një popull i virtytshëm dhe i veçantë nga të tjerët. Sigurisht ishte ndjenja jonë patriotike në një vend totalitar, ku s’i kishte mbetur gjë tjetër ku të kapej, veç disa adhuruesve të së kaluarës, si Xhorxh Gordon Bajron. A nuk shkruante ai në letrat dërguar mikut të tij John Moore se «I dua shumë shqiptarët… Arnautët ose shqiptarët, më kanë habitur me ngjashmërinë që kanë me skocezët e Hightlands… malet e tyre kanë një pamje si të Kaledonisë, me një klimë të këndshme. Edhe pse veshja e tyre ishte e bardhë, silueta e hollë dhe e shkathët, dialekti i tyre disi celtik në veshin tonë dhe jeta e tyre e ashpër, gjithçka më çonte në Morven»…

Kur isha kineast i ri dhe për herë të parë shkelja në kështjellën e Ali Pashë Tepelenës, imagjinoja çastin kur Bajroni kishte pikëtakuar me këto peizazhe të thyera, me kështjellën dhe zotin e asaj fortesë mitike, pashain që në atë kohë ishte një personazh nga më të pushtetshmit dhe më të dyshimtit jo vetëm për sulltanin, por dhe për kancelaritë e Europës. Për Bajronin do të mendoja dhe kur shkova në Delf, në Akropolin e Athinës dhe Maratonë, për të cilat ai kishte shkruar. Po kështu dhe kur shkova në Argos e Tripolica, ku ai takoi Veli Pashën, birin e Aliut, por dhe kur iu ngjita luginave të Kalamas e Çamërisë, atje ku Bajroni kishte shkruar se s’kishte parë vend më magjepës në jetën e tij, përveç Cintra-s së Portugalisë. Pra, si të thuash kisha ecur në gjurmë të jetës së Bajronit, jo thjesht për nostalgji të adoleshencës sime dhe dashurisë sublime që ai deklaronte për shqiptarët, por sepse ky njeri, ky bard i një epike moderne të asaj kohe, i cili adhuronte shkrimtarin Walter Scot, kërkoi të udhëhiqte botëra të tjera drejt lirisë. Në këtë kuptim, Bajroni iu përkushtua Revolucionit Grek, jo për eksibicionizëm, por se ai donte të përçonte dritën e lirisë në popujt e robëruar, edhe kur ai e parandjente se ndoshta nuk do të kthehej më dhe se do të shuhej përgjithnjë. Ishte një lloj flake që jetonte brenda shpirtit të këtij bohemi që nuk mund të jetonte në dhomën e lordëve, kur ndërkohë Revolucioni e thërriste gjetkë.

Ky ishte imazhi që kishim krijuar dhe që ka mbetur ende ndër shqiptarët, gjer në tekstet e historisë. Por Bajroni ishte poet dhe artist, ishte njeri ku sensibiliteti i tejkalonte caqet e marrëdhënieve të zakonshme të një burri, duke kapërcyer shpesh në anën tjetër, atë të homoseksualitetit. Madje dashuritë e tij kryqëzoheshin pa bërë dallimin e seksit para njeriut që ai adhuronte. Në Shqipëri duket ndoshta si një lloj tabuje të paraqesësh «portretin në hije» apo «portën e fshehtë» të Bajronit, atë që flitet në librat e kritikëve dhe biografëve dhe jo për publikun e gjerë, atë që një sy i vëmendshëm e lexon në rreshtat e letrave të tij dërguar miqve të tij Hobhouse, Moore, etj. A duhej prezantuar ky «portret-hije» i Xhorxh Gordon Byron-it? Pse jo?! Homoseksualiteti nuk i ul asnjë vlerë as veprës dhe as figurës së tij, njëlloj si dhe bashkëpatriotit të tij anglez Oskar Uaild, vite më vonë, e shumë të tjerë. Siç shkruante dhe një biograf i tij, Lesli A. Marchand, në librin “Bajroni, portreti i një njeriu të lirë”: “Në Janar të vitit 1824 Bajroni kujtonte shpesh të kaluarën e tij dhe mikun e tij të vjetër të shkollës së Kembrixhit, koristin Edleston, i cili kishte vdekur në lulen e rinisë. Edleston-i ishte një nga dashuritë e tij perfekte, më shumë dhe se asnjë femër tjetër që ai kishte njohur”. Duke shkruar për dëshpërimin e Bajronit përballë djaloshit që ai mbante me vete në Misolongj, Lukas Kalandrikanis, biografi Marchand shkruante: “Vallë a kishte gjetur ai tek Lukas diçka nga Edlestoni-i?… Por kësaj radhe ndjesitë e tij komplikoheshin me një zhgënjim të ri: indiferenca e djaloshit të ri për dashurinë e tij. Ishte një dështim i hidhur që provonte tek ai se tani ishte “plakur në këtë botë vuajtjesh”… Të njëjtën gjë shkruante dhe kritiku Doris Langley Moore në librin “The late Lord Byron”: “Ai kujtonte se në moshën 36 vjeçare dhe me një shëndet të keq, me shqetësimet dhe zhgënjimet e tij, ai duhej t’i dukej atij pesëmbëdhjetëvjeçari si një njeri i mbaruar; ai që kaq shumë njerëz e kishin dashur, në sytë e Lukas-it kishte vetëm një cilësi: që të mund të luftonte nën urdhërat e tij, me kostumin e praruar dhe xhepat plot pará”. Pikërisht në këtë kohë Bajroni shkroi dhe një poezi, ku ndër të tjera shkruante:

“Ёshtë koha që kjo zemër të pushojë së djeguri / sepse ajo s’mund të trondisë më një tjetër”.

Biografët duket se janë në një mendje: Dashuria për Lukas Kalandrianos e frymëzoi për poemën e fundit të shkruar nga dora e tij:

“Kur afrohej armiku dhe përgjoja mbi ty / Isha gati të qëlloja, të vriteshim të dy,

Pa mundur të shpëtonim dhe të ndanim së bashku / Veç dashuri dhe liri…”

Edhe për shoqëruesin e tij Nicolo Argyri, që do ta angazhonte si drogman, ai do të shkruante mbi ndjenjat që kishte për të, siç lexojmë dhe në një nga letrat e shumta që i ka dërguar mikut të tij Hobhouse: “Me Nicolo-n, që është dhe profesori im i italishtes, ne jemi si filozofë. Unë jam “padroni” i tij, “miku” i tij dhe një Zot e di se çfarë. Dy orë pasi më kishte thënë se donte të më ndiqte gjer në fund të botës, për ta mbyllur, më tha se do të ishte mirë që ne, jo vetëm të jetonim bashkë, por dhe “morire insieme” (“të vdesim bashkë”).

Në Dhjetor të vitit 1824, të gjithë në Misolongj prisnin Bajronin. Koloneli Stanhope i shkruante mikut të tij Bowring se «Të gjithë këtu e presin Lord Bajronin si të ishte Mesia vetë». Dikush tjetër ka shkruar se ai u prit si një «Engjëll i shenjtë çlirues». Më 31 Dhjetor, jo larg Misolongjit, i ndjekur nga anijet turke, Bajroni u detyrua të zbarkonte në breg. Po atë natë ai dërgoi drejt Anglisë një letër ku kishte shkruar: «Jam i shqetësuar, jo për vete, por për këtë djalosh të ri që kam me vete. Do të preferoja ta bëja copa-copa atë dhe veten time, se sa të binim në duart e barbarëve». Ai ushqente një dashuri të jashtëzakonshme për të, ashtu siç kishte dashur dhjetë vjet më parë drogmanin që e shoqëronte ngado, Nicolo. Edhe ky e shoqëroi nëpër Greqi, Athinë, brigjet e Qefalonisë apo Moresë, në Patra e gjetkë.

Por le të kthehemi në piktakimin e tij me bukurinë mashkullore shqiptare. Në udhëtimin e tij të parë në Greqi e Shqipëri në vitet 1809-1810, me mikun e tij Hobhouse nga Preveza, në Misolongj e Janinë, ku takoi dhe kapitenin anglez Martin Leake, ai u habit me bukurinë dhe madhështinë e kostumeve shqiptare. Në Janinë, kur shkoi në hamamin e qytetit, ai nuk harroi të kujtojë në shkrimet e tij dhe ata «belli giovanni» (“djem të bukur”), të cilët i kishte parë me admirim. Në letrat e tij, Bajroni vë shpesh në dukje dashurinë e tij për shqiptarët. Ai i sheh ata pikësëpari si figura epike. Madje, pikërisht në Janinë ai filloi vargjet e para të asaj që më vonë do të ishte Çajld Harold. Në letrat dërguar nënës së tij Katerina Gordon Bajron (12 Nëntor 1809, Prevezë), ai i shkruan se më 11 shtator ka lënë Maltën dhe bashkë me Hobhouse janë në Prevezë tek konsulli anglez Strané. Pashai i ka dhënë një letër rekomandimi për djalin e tij të madh, Veliun, “që sundon në Moré, i cili ka influencë në Egjipt dhe që është një nga njerëzit më të fuqishëm të perandorisë osmane”. Pas 3 ditësh ai arriti në Janinë, ku mësoi se Ali Pasha ishte në Berat, ku kishte rrethuar Ibrahim Pashën e Beratit. Ali Pashës i kishin thënë se një anglez udhëtonte në trojet e tij dhe ai kishte urdhëruar komandantin e Janinës që t’i vinin në dispozicion një shtëpi me të gjitha komoditetet dhe gjithçka të ishte falas. Për nëntë ditë rresht ai udhëtoi me kuajt e pashait drejt Janinës, në një rrugë të vështirë plot përrenj e shkëmbenj që binin rrugës. “S’do ta harroj kurrë spektaklin e Tepelenës, – i shkruante ai nënës së tij. – Ishte ora pesë e mbrëmjes dhe dielli po perëdonte. Ky imazh më kujtoi përshkrimin që Skot i bënte kështjellës Bransksome me hiret e saj të Mesjetës. Shqiptarët ishin veshur me kostumin e tyre, që ishte më i bukuri në botë: fustanellë e bardhë, xhaketë e jelek veluri të praruar, pisqolla dhe kama të zbukuruara në argjend”…

Për të takuar Aliun, Bajroni kishte veshur kostumin e tij ushtarak, me shpatën ngjeshur. Djaloshi i ri ishte vërtet i bukur, dhe pashai, në sallën e madhe të veshur me pllaka mermeri, siç e përshkruante Bajroni, duke e pritur në këmbë, (çka tregonte shprehje respekti të veçantë), do të tërhiqej nga kjo bukuri gati femërore. “Një ditë më vonë takova Aliun, – vazhdonte Bajroni në letrën e gjatë të tij. – Ai më uli në të djathtë të tij dhe kishte si “drogman” një të quajtur Seculario, që dinte latinisht dhe përkthente krahas përkthyesit tim në greqisht. Aliu më tha se kapiteni Leake i kishte treguar se zbrisja nga një familje e madhe fisnike. Më përcolli nderimet për ty dhe më tha se e kishte dalluar se isha nga një derë e fisme, pasi kisha veshë të vegjël dhe flokë me bukla, dhe duart e vogla e të bardha. Veshja ime i pëlqeu. Më kërkoi që ta shikoja si një At dhe se ai më konsideronte si birin e tij… Në fakt, ai më konsideroi si një fëmijë. Njëzet herë në ditë më dërgonte bajame, ëmbëlsira, fruta dhe më thërriste të shkoja e të rrija me të, veçanërisht në mbrëmje kur ishte pak më i zënë. Aliu ishte rreth 60 vjeç, shumë i shëndoshë, jo i gjatë, por me tipare të bukura dhe sy blu të çelët dhe mjekër të bardhë. Fytyra nuk korrespondon me tipin e tij, sepse në fakt, ai është një tiran i pamëshirshëm. Por është dhe shumë trim. Dy herë Napoleoni i ka propozuar të bëhet mbret i Epirit, por ai parapëlqen më shumë aleancën me anglezët. Bonaparti i ka dërguar madje dhe një kuti “tabakoje” me portretin e tij. Por ai do më shumë origjinalin se sa kopjen e tij… Në fakt ai ishte një At për mua. Më dha letra rekomandimi, një eskortë dhe të gjitha lehtësirat që mund të imagjinohen. Bisedat tona të fundit ishin për luftërat, udhëtimet, politikën, Anglinë. Ai thirri luftëtarin e tij Vasilin dhe e ngarkoi të më mbronte nga çdo rrezik. Si të gjithë shqiptarët, ai është trim dhe tepër i ndershëm… Raca e tyre është ndoshta me tiparet më të mira të njerëzve në këtë botë….”

Por dhe shqiptarët e deshën dhe e çmuan Bajronin, pasi ndryshe nga personazhet që vinin nga Perëndimi, Bajroni ishte ndryshe nga ata. Ai dinte ta falte menjëherë dashurinë dhe miqësinë e vërtetë. Interesant është fakti kur gjatë një udhëtimi, kur ai ishte në ishujt e Salaminës, Bajroni u sëmur, madje ethet e tij ishin të tmerrshme në Olimp. Ai donte të shkonte drejt Misolongjit, por gjendja e tij u rëndua aq shumë sa që dy shqiptarët që e shoqëronin, Vasili dhe çami Dervish Tahiri, u frikësuan për rrezikun e vdekjes së tij dhe i vunë koburen doktorit italian që po e mjekonte: ose ta shëronte, ose ndryshe do ta vrisnin. Në një nga letrat e botuara në librin për lordin anglez «Bajroni, portreti i njeriut të lirë», shkruhej se “Pesë ditë ai vuajti në shtrat nga ethet. Më vonë ai do të thoshte se po mos të ishin dy shqiptarët që e kërcënuan për vdekje doktorin, ai do të kishte vdekur”. Më së fundi, më 2 Tetor të atij viti, Bajroni shkruante se “Natyra e Jupiterit fitoi mbi doktor Romanelli-n”. Për dy shqiptarët, Bajroni ishte miku i shenjtë apo miku i Zotit, dhe ata ishin betuar se do ta mbronin atë me jetën e tyre.

Biografët e Bajronit sjellin dhe një fakt tjetër interesant, kur Bajroni me dy shqiptarët bridhte nëpër Athinë, ngjitej në Akropol, shkonte gjer në Maratonë dhe më pas rikthehej të takonte miqtë e tij në Athinë. Një grup grekësh e kishin pikasur dhe ata e dinin se ai kishte pará, me të cilat ndihmonte kryengritësit, por siç shkruan autori :“Kur panë dy shqiptarët e tmerrshëm, ata hoqën dorë nga plani grabitjes”. Ndeshja me shqiptarët do të kthehej padyshim në një gjakderdhje të tmerrshme. Në një rast tjetër, ai i shkruante mikut të tij, konsullit anglez në Patras, zotit Strané: “I dua shqiptarët… Para një jave, një shqiptar na ndihmoi të shpëtonim nga mbytja e anijes turke, pasi na ushqeu dhe na strehoi në breg (bashkë me Hobhouse, Fletcher, dy shqiptarët e tjerë, një grek dhe një prift që kishim në anije). Kur u ndamë, donim t’i jepnim ca pará, por ai nuk i pranoi kursesi. U mjaftua vetëm me një fjalë se “ishim pritur mirë nga ai”, dhe se “është dashuria juaj që dua dhe jo paratë tuaja”. Këto ishin fjalët e tij”.

Por ngjarje më tronditëse do të ishte ajo e ndarjes me dy shqiptarët e tij, para se ai të merrte anijen Hydra në Piré për t’u nisur drejt Londrës, nga ku do të rikthehej dhjetë vjet më vonë në Misollongj, kur ishte vrarë Marko Boçari, për çlirimin e qytetit. Më keq e përjetoi këtë ndarje çami Dervish Tahiri. Kur Bajroni i zgjati tufën e parave për ta shpërblyer për gjithë atë rrugëtim të lodhshëm në mbrojtje të tij, shqiptari ia kishte kthyer. Pastaj ai kishte kapur ballin me të dy duart dhe kishte filluar të qante me zë. Qante dhe klithte duke thënë në greqisht: “Më braktisi!”… Bajroni dhe ata që ishin përreth u përpoqën ta qetësonin shqiptarin e mjerë, duke mos e kuptuar këtë dënesë të tmerrshme të tij. Sigurisht, një skenë e tillë duhej të ishte si në skenat homerike, pasi ndarja me njeriun e dashur përjetohej si tragjedi, në një atmosferë të ndarjes së përjetshme, si një gjamë, kësaj radhe e jugut të Shqipërisë, jo për një të vdekur, por për atë që nisej në botën e largët për mos u kthyer më.

Ndryshe nga shqiptarët, greko-francezi Nicolo Argyri do t’i shkruante Bajronit letra të përlotura dashurie, ku i deklaronte se e dashuronte “fino alla morte” (“gjer në vdekje”). Dy dhembje të ndryshme, por që dallonin krejtësisht nga njëra-tjetra: në të parën, ndarja nga miku i shenjtëruar në lartësinë e Zotit; në të dytën, dashuria fizike e shpirtërore siç e gjejmë në të gjitha dashuritë midis dy sekseve.

Edhe Veli Pasha kishte qenë një personazh i çuditshëm në sytë e Bajronit, por dhe qejfli për meshkujt. Ja si i shkruante Bajroni më 16 Gusht të vitit 1810, mikut të tij Hobhouse (Lettres Intimes, Albin Michel, Paris): “Veli Pasha donte që të gjithë të moshuarit të shkonin andej nga i ati i tij dhe të rinjtë të shkonin me të, sipas shprehjes së tij “vechio con vechio, giovanne con giovanne” (“plaku me plakun, i riu me të riun”. Sigurisht kjo është gjë e mirë, por megjithatë, mënyra se si ai të përfshinte për beli dhe të shtrëngonte dorën në publik, ishte ngacmuese për “një të ri të dlirët” (pra për Bajronin, L.R.). Ai kishte një mjekër që i zbriste gjer në brez dhe më pyeti nëse nuk e çmoja dhe unë kështu këtë lloj rinie, duke shtuar dhe gjëra të tjera dhe duke i shqyer sytë nga Strané, aq sa më hutoi në përgjigjet e mia”.

Bajroni dhe konsulli anglez Strané, e dinin se pederastia në oborret e pashallarëve ishte normale dhe ata mbanin djem të rinj si “dylberë”. Nga Tripolica, në një letër drejtuar mikut të tij John Cam Hobhouse, më 11 Gusht të vitit 1810, ai i kishte shkruar për takimin me djalin e Ali Pashës : “Veli Pasha më priti akoma më mirë se i ati. Më bëri dhuratë një kalë shumë të bukur dhe më nxiti me këmbëngulje që të takoheshim përsëri në Larisa. Kur mori vesh që s’do të shkoja në Larisa, por në thellësi të tokave shqiptare, ai më tha: “Jo, mos e merr atë rrugë. Eja më mirë në Larisa, ku do të ndalem për pak kohë. Do hamë e do pimë mirë dhe do të shkojmë bashkë për gjueti. Ai më nderoi duke më quajtur “mik” dhe “vëlla”, duke shpresuar që të ishim miq, jo vetëm për disa kohë, por për gjithë jetën. Herën e parë që e pashë, ai më tha: “Djalosh trim dhe i bukur!”… Ai u tregua përbuzës ndaj shoqëruesve të mi, shqiptarëve Andrea dhe Vasili, dhe tha se do t’u priste kokat po të silleshin keq me mua”.

Në vitin e fundit të jetës së tij, ose më mirë në gjashtë muajt e fundit, pas ardhjes së tij nga Italia e Veriut, nga Gjenova dhe Venecia, Bajroni donte t’i jepte fund dashurisë së tij homoseksuale. Madje, siç i shkruante në një letër dhe mikut të tij Hodgson : “ai do t’i braktiste veset e këqija të kësaj jete, do braktiste verën dhe kënaqësitë fizike, për t’u hedhur në jetën politike dhe për të vepruar për të mirën”. Ndoshta dashuria që kishte ndier me Firencen, pas ndarjes me gruan e tij, dhe jeta aventureske që kishte kaluar më parë, e kishin bindur të fillonte një jetë të re. Udhëtimin e tij drejt Misolongjit ai e parandjente si një etapë të fundit të jetës së tij revolucionare. Por mjerisht, djaloshin Lukas nuk do mund ta harronte. Madje dhe në çastet e fundit, kur do të linte dëshirat e tij, ai kërkoi që paratë që i kishin mbetur t’ia linin djaloshit Lukas.

Javët e fundit të Bajronit midis suljotëve që e shoqëronin ishin të dhimbshme. Patras kishte rënë në duart e turqve. Anijet turke patrullonin në det. Bajroni në atë kohë ishte vënë në krye të 500 suljotëve që ishin larguar nga «trojet e tyre shqiptare», siç shkruante ai. Për të suljotët ishin shqiptarë dhe jo grekë, edhe pse ishin ortodoksë dhe të një feje me grekët. Madje, siç do të shkruante ai për Vasilin: «Ai ishte një ortodoks i bindur. Sa herë do të kalonte para ndonjë vendi të shenjtë apo kishe, ai do të bënte kryqin, por në fakt, priftërinjtë i konsideronte gjithnjë si batakçinj dhe hajdutë». Sidoqoftë, ideja e tij ishte të bashkonte prijësat e përçarë të këtij Revolucioni. Kur u sëmur në Misolongjin e lirë, Bajronin erdhi ta shikonte dhe Lukas Vaja, doktori i Ali Pashës, të cilin e kishte njohur dikur në oborrin e pashait të Janinës. Bajroni ishte në delir dhe herë pas here fjalët i thoshte disa në anglisht e disa të tjera në italisht. Pastaj bërtiste fort sikur të hidhej në luftë, duke thënë: «Përpara, kurajo!… Ndiqmëni pas! Mos kini frikë!… Bajronit i dukej se kishte filluar lufta dhe ai u printe suljotëve të tij trima. Më 19 Prill të vitit 1824, zemra e tij pushoi. Atij i bënë homazhet ushtarake, siç i kishin bërë më parë dhe Marko Boçarit. Madje e vendosën në të njëjtën kishë ku kishin vendosur Boçarin. Pastaj trupin e tij e futën në një çisternë të mbushur me 800 litra alkool dhe më pas e nisën për në Angli me anijen Florida. Koloneli Stanhope, miku i tij, e shoqëronte drejt Zantes për të mbërritur pastaj në brigjet e lumit Tamise. Pikërisht pse njihej si njeri libertin, kisha nuk pranoi, që ashtu siç i takonte, si lord që ishte, të varrosej në Westminster Abbey. Kështu ai u varros në varrezat e të parëve të tij, në kishën Hucknall.

Vdekja e Bajronit gjeti një jehonë të jashtëzakonshme në Europë. Ajo frymëzoi me dhjetëra e qindra artistë francezë, gjermanë, italianë, anglezë, etj, duke filluar me të madhin Viktor Hygo, i cili u kushtoi poema të mrekullueshme suljotëve trima, Marko Boçarit dhe Karaiskaqit, duke vazhduar me Delacroix dhe tablotë e tij mbi Markon dhe suljotët që hidheshin si luanë në beteja. Lord Bajroni mund të kishte zgjedhur një jetë të paqtë, midis familjes së tij dhe Dhomës së Lordëve, por ai zgjodhi malet dhe stuhitë, trojet e revolucionit, me heronjtë grekë e shqiptarë, që ai i përjetësoi në vargjet e tij. E në këto stuhi të lirisë së popujve, homoseksualiteti i tij ishte si ajo porta e fshehtë, që hapej veçse natën dhe ku përtej gjeje një tjetër Bajron, atë të dhembjeve dhe të dashurive të mëdha që siç thoshte ai, vazhdonte “fino alla morte”.

_______

[1] Mémoires de Lord Byron, Thomas Moore, Ed. Alexandre, Paris, Imprimerie de Gaultier-Laguione, 1830.

Mai Ling-Gerhard Plotz

Published on September 26, 2019 in Letërsi/Përkthim/Tharm by Admin

Shkruar nga Gerhard Poltz, lindur më 1942, Mynih, Gjermani

Botuar në vitin 1984

Përkthyer nga Ardian Klosi

Zoti Grundwirmer dhe Mai Ling janë ulur në një qoshk me kanape të firmës Kruger.

Grundwirmer: – Pa thuaj pak mirëdita, Mai Ling. Mirë dita. Hë bravo. Tri javë kam që e kam marrë. E quajnë Mai Ling me letra, në të vërtetë tani e quajnë Grundwirmer, ka marrë mbiemrin tim. Domethënë Mai Grundwirmer, mbiemri i vajzërisë Ling. E bleva per 2758 marka, vura edhe diçka sipër për rrugën nga aeroporti i Bankokut deri këtu. Ma sollën deri tek shtëpia. Në fakt është me leverdi kur e di që vjen nga provinca. Se në Bankok sot nuk blen dot më, as amerikanët nuk blejnë. Është kthyer e gjitha në tregëti, nuk gjen pa sëmundje. Po të shtoja edhe 500 marka e kisha marrë vietnameze, nga ato që vijnë më të forta në trup, nuk di, kështu thonë të paktën, ca kështu – ca ashtu. Po shikojeni vetë, nuk është keq, pse jo ? Jam shumë i kënaqur. Është e pastër xixë, nuk fëlliq, në të vërtetë aziatiket në përgjithësi janë të pastra, nuk fëlliqin. – Apo jo, Mai, si thua ti, jemi të kënaqur hë ? Hahaha… Kuptohet në fillim sa të mësohej kishte ca vështirësi. Po të flasim si kuzhinë, unë kinezët nuk i dua, se ne hamë ndryshe, me lugë, pirunj e thika. Ia thash qysh në fillim. Mail Ling kishte shkopinjtë, nuk dua t’i shoh më, i mblodha tufë dhe i hodha në zjarr. Lashë nja dy copë sa për të luajtur “Mikado”. Ajo lojë më pëlqen. Po kjo që thoni ju lakohet, përshtatet, të vjen sipas qejfit. Mmm, në krevat lëre, e dini vetë ju si janë aziatiket, me nam. Pa po pastër, llamburit, pasqyrë dhoma. Nuk ndihet fare, kur dëgjon ndonjë zhurmë thua; miu, se nuk i dëgjohet as këmba kur ecën, a thua se fluturon mbi dysheme. Kur erdhi ishte ca e verdhë në çehre, po kështu janë në përgjithësi aziatiket; të verdha. Ia bëra të gjitha vaksinat. Se e dini si është me sendet e importuara, janë shumë të rreptë sot. Para se ta sillnin më thanë se është 1 metër e 49 e gjatë. Por kur erdhi na doli 3 centimetra më shumë. Se kujtoja se mund të na ndihmonte një kushërira ime, Ani, ajo ka një krevat fëmijësh mirëpo s’qe gjë, na duhej shtrat për të. Ja që ka njeriu shpenzime të tilla në këto raste, jo po taksia nga aeroporti në shtëpi, jo po zyra e gjendjes civile, jo çertifikatat shëndetësore, jo po taksat e pasaportizimit, se pastaj do marrë edhe nënshtetësinë gjermane. Të gjitha futen në llogari. Po e them këtu që ta dëgjojnë të gjithë të interesuarit, të mendohen mirë përpara se të porositin, se duhet t’i shkundin xhepat paq me gjithë ato shpenzime që do t’u bien mbi kokë. Sa për vete prapëseprapë jam i kënaqur megjithëse e mora si mall pakice. Edhe muajin e mjaltit e kalova për bukuri, nuk e prisja aq mirë. Po ç’ekzotikë! Nuk e kanë më kot namin aziatiket, prandaj është rritur edhe kërkesa ne rrethet e gjera të popullsisë. Shikoni pak, shikoni këtu. – Mai Ling, me sill pak cigaret, janë atje matanë…

– Nuk kupton dhe aq mirë. Cigare dhe shkrepëse dua, i ke mbi tryezë… M’i sill pak këtu, cigare… Mai Ling, më sill cigare…

Mai Ling çohet në këmbë dhe sjell cigaret dhe shkrepëset.

Kisha dikur një qen ujk të madh s’e kishte qejf fare ujin, por po t’i hidhje një shkop në liqen hidhej turr brenda.

Mai Ling, cigare, bravo, bravo! E shikoni? Punë durimi, se koha ecën ndryshe te këta, me pak durim dhe njëçikë psikologji praktike, të gjitha shkojnë vaj.

Kriza shpirtërore/Paul Valéry

Published on September 25, 2019 in Letërsi by Admin

E shkruar në vitin 1919 për revistën londineze Athenaeum, kjo ese vazhdon të tingëllojë aktuale.

KRIZA SHPIRTËRORE

LETRA E PARË

Edhe ne, qytetërimet, e dimë tashmë që jemi të vdekshëm.
Kemi dëgjuar të flitet për botë të zhdukura krejtësisht, për perandori të fundosura, me krejt njerëzit dhe mjetet e tyre, të zhytura në fundin e pashkelshëm të shekujve me zotat dhe ligjet e tyre, akademitë dhe shkencat e tyre të kulluara e të aplikuara, me gramatikat, fjalorët, klasikët e tyre, me romantikët dhe simbolistët, kritikët dhe kritikët e kritikëve të tyre. E dinim mirë se e gjithë toka e dukshme është bërë prej hiri e që ky hi e ka një domethënie. Përmes dendësisë së marrtë të historisë, dallonim fantazmat e anijeve të mëdha të ngarkuara me pasuri dhe frymë. Nuk mund t’i numëronim. Por këto mbytje, fundi i fundit, nuk ishin puna jonë.
Elam, Ninivë, Babilon, ishin emra të bukur e mjegullorë dhe shkatërrimi i plotë i këtyre botëve kishte po aq pak domethënie për ne sa edhe vetë ekzistenca e tyre. Por Francë, Angli, Rusi… do ishin gjithashtu emra të bukur. Edhe Lusitania është një emër i bukur. Dhe shohim tani se humnera e historisë është mjaft e madhe e mund të nxërë gjithë botën. E ndiejmë se një qytetërim është po aq i brishtë sa një jetë. Rrethanat që do bënin që veprat e Keats-it dhe ato të Baudelaire-it t’u bashkoheshin veprave të Ménandre-it nuk janë më aspak të papërftueshme: ato gjenden nëpër gazeta.

Jo vetëm kaq. Mësimi përvëlues është akoma më i plotë. Brezit tonë nuk i mjaftoi të mësonte nga përvoja e vet sesi gjërat më të bukura e më antike, më të mrekullueshmet e më të organizuarat, mund të vdesin aksidentalisht ; ai ka parë, në rendin e mendimit, të aftësisë së gjykimit e të ndjenjës, të prodhohen dukuri të jashtëzakonshme, realizime të befta paradoksesh, zhgënjime brutale faktesh të qartë.
Do përmendja vetëm një shembull: virtytet e mëdha të popujve gjermanë kanë prodhuar më shumë të këqija nga sa ka krijuar ndonjëherë vese përtacia. Kemi parë, me sytë tanë, punën e vetëdijshme, edukimin më solid, disiplinat dhe zbatimet më serioze, të përshtatura për qëllime të llahtarshme.
Kaq shumë tmerre nuk do ishin të mundura pa kaq shumë virtyte. U desh, pa dyshim, shumë shkencë për të vrarë aq shumë njerëz, për të prishur gjithë ato të mira, për të asgjësuar kaq e kaq qytete në aq pak kohë; por u deshën edhe po aq cilësi morale. Të dish dhe Të bësh a janë, kësisoj, të dyshimta?

Kështu, Persepolisi shpirtëror nuk është më pak i rrënuar se Suza materiale. Nuk ka humbur gjithçka, por gjithçka është ndier e vdekshme.
Një fërgëllimë e jashtëzakonshme ka rendur përgjatë palcës së Europës. Ajo ka ndier, përmes gjithë bërthamave të saj menduese, se nuk ishte më e njëjta, se po reshtte së qeni vetvetja, se po humbte vetëdijen – një vetëdije të fituar nga shekuj fatkeqësish të durueshme, nga mijëra njerëz të klasit të parë, nga shanse të panumërta gjeografike, etnike, historike.
Atëherë, – si për një mbrojtje të dëshpëruar të qenies e të pasurisë së vet psikologjike, gjithë kujtesa e saj iu kthye mjegullisht. Njerëzit dhe librat e saj të mëdhenj iu rikthyen rrëmujshëm. Asnjëherë s’është lexuar, as me aq pasion, sesa gjatë luftës: pyesni librarët. Asnjëherë njerëzit s’janë lutur aq shumë dhe as aq thellësisht: pyesni priftërinjtë. U ndërmendën gjithë shpëtimtarët, themeluesit, mbrojtësit, martirët, heronjtë, etërit e kombeve, heroinat e shenjta, poetët kombëtarë…
Dhe në të njëjtin çrregullim mendor, në thirrje të të njëjtit ankth, Europa e kultivuar pësoi rilindjen e shpejtë të mënyrave të saj të panumërta të mendimit: dogma, filozofi, ideale heterogjene; treqind mënyrat e shpjegimit të Botës, një mijë e një nuancat e krishtërimit, dy duzinat e pozitivizmit: gjithë spektri i dritës intelektuale përndau ngjyrat e tij të pathyeshme, duke përndritur me një dritë të çuditshme kontradiktore agoninë e shpirtit europian. Ndërsa shpikësit kërkonin ethshëm në imazhet e tyre, në analet e luftrave të dikurshme, mjetet e zhbërjes së telave me gjemba, e prishjes së nëndetëseve apo paralizimit të fluturimeve të avionëve, shpirti ndillte, në të njëjtën kohë, gjithë namatisjet që dinte, merrte parasysh seriozisht profecitë më të çuditshme; ai kërkonte strehime, shenja treguese, ngushëllime nëpër gjithë regjistrin e kujtimeve, të akteve të mëparshme, të qëndrimeve stërgjyshore. Të tilla janë produktet e njohura të ankthit, sipërmarrjet e çrregullta të trurit që rend nga realja te makthi dhe kthehet nga makthi te realja, i shastisur si miu i zënë në çark…
Kriza ushtarake ndoshta ka mbaruar. Kriza ekonomike është e dukshme në gjithë fuqinë e saj; por kriza shpirtërore, më e imët, e që nga vetë natyra e saj merr pamjet më mashtruese (meqë ndodh në vetë mbretërinë e fshehtësisë), na lejon me vështirësi t’i kapim shtrirjen e vërtetë, fazën e saj.
Askush nuk mund të thotë atë çka nesër do vdesë apo do jetojë në letërsi, në filozofi, në estetikë. Askush nuk e di ende ç’ide dhe ç’mënyra shprehjeje do regjistrohen në listën e humbjeve, ç’risi do shpallen.
Shpresa, sigurisht, mbetet dhe këndon me gjysmë zëri:

Et cum vorandi vicerit libidinem
Late triumphet imperator spiritus.

Por shpresa s’është gjë tjetër veçse mosbesimi i njeriut ndaj parashikimeve të sakta të mendjes së tij. Ajo sugjeron që çdo konkluzion i pafavorshëm për njeriun duhet të jetë një gabim i mendjes së tij. Faktet, megjithatë, janë të qarta e të pamëshirshme: mijëra shkrimtarë dhe artistë të rinj kanë vdekur; iluzioni i një kulture europiane ka humbur dhe dija është dëshmuar e pafuqishme për të shpëtuar çfarëdo qoftë; shkenca është plagosur për vdekje në ambiciet e saj morale dhe është çnderuar nga mizoria e zbatimeve të saj; idealizmi mbijeton me vështirësi, është thellësisht i vrarë dhe përgjegjës për ëndrrat e veta; realizmi, i zhgënjyer, i rrëzuar, i mbytur nga krimet dhe gabimet; lakmia dhe dorëheqja janë njëlloj të poshtëruara; besimet, të ngatërruara në qëllime, kryq kundër kryqi, drapër kundër drapri; edhe skeptikët vetë janë zënë ngushtë prej ngjarjeve aq të befta, aq të dhunshme, aq emocionuese e që luajnë me mendimet tona si macja me miun, – edhe skeptikët humbasin dyshimet, i rigjejnë, i humbin sërish, dhe nuk janë më zotër të të mendimit të tyre.
Lëkundja e anijes ka qenë aq e fuqishme saqë llambadarët e ngulitur më fort më në fund janë përmbysur.

Ajo çka e bën të thellë e të rëndësishme krizën shpirtërore është situata në të cilën kjo krizë ka gjetur pacientin.
Nuk kam as kohën as zotësinë të përcaktoj situatën intelektuale të Europës në 1914-n. E kush do guxonte të ravijëzonte një tablo të asaj gjendjeje? Tema është e pafund; ajo kërkon njohje nga të gjitha fushat dhe një informacion të pafund. Veç kësaj, kur bëhet fjalë për një tërësi mjaft të ndërlikuar, vështirësia për të rindërtuar të shkuarën, madje edhe atë më të afërtën, është krejt e krahasueshme me vështirësinë e ndërtimit të ardhmërisë, madje edhe të asaj më të afërtës; ose, më saktë, është e njëjta vështirësi. Profeti ndodhet në të njëjtën varkë me historianin. Le t’i lëmë aty.
Por tani më duhet veçse kujtimi i vagullt e i përgjithshëm i asaj që mendohej në vigjilje të luftës, kërkimet që vijonin, veprat që botoheshin.
Nëse lë mënjanë, pra, çdo hollësi dhe nëse kufizohem në përshtypjen e shpejtë, në atë tërësi natyrore që jep një perceptim i atypëratyshëm, atëherë nuk shoh – asgjë! – Asgjë dhe ende një asgjë pafundësisht të pasur.
Fizikanët na mësojnë se në një furrë të çuar në inkandeshencë, nëse syri ynë do mund të mbijetonte, nuk do vështronte asgjë. Asnjë pabarazi drite nuk do mbetej për të shquar pikat e hapësirës. Ajo energji e hatashme e përmbyllur do prodhonte padukshmëri, barazi të pavënëreshme. Mirëpo, një barazi e këtij lloji nuk është gjë tjetër veçse një gjendje e përkryer kaosi.
Dhe nga çfarë përbëhej ky kaos në mendjen e Europës? – Nga bashkekzistenca e lirë, në të gjitha mendjet e kultivuara, e ideve më të pangjashme, e parimeve më të kundërta të jetës dhe njohjes. Kjo karakterizon një epokë moderne.
Nuk bezdisem të përgjithësoj nocionin e modernes e t’ia jap këtë emër ndonjë mënyre jetese, në vend që ta bëj atë një sinonim të kulluar të bashkëkohores. Ka në histori çaste dhe vende ku ne modernët do mund të riktheheshim pa trazuar shumë harmoninë e atyre kohëve dhe pa u dukur objekte pafundësisht të çuditshëm e pafundësisht të dukshëm, krijesa shokuese, zhangëlluese, të paasimilueshme. Atje ku hyrja jonë do bënte më pak bujë, atje ne do ndiheshim pothuajse në shtëpinë tonë. Është e qartë se Roma e Trajanit dhe Aleksandria e Ptolemejve do na përthithnin më lehtë se shumë vise më pak të sprapsura në kohë, por më të specializuara në vetëm një tip zakonesh dhe të kushtuara tërësisht vetëm një race, vetëm një kulture dhe vetëm një sistemi jetese.
Europa e 1914-s kishte arritur ndoshta në kufi të këtij modernizmi. Çdo mendje e një rangu të caktuar ishte një kryqëzim për të gjitha llojet e opinioneve; çdo mendimtar, një ekspozitë ndërkombëtare mendimesh. Kishte vepra të mendjes ku pasuria e kontrasteve dhe impulseve kontradiktore të bënte të mendoje për efekte ndriçimi të pakuptimtë në kryeqytetet e asaj kohe: sytë lodheshin e mërziteshin… Sa materiale, sa punime, përllogaritje, shekuj të grabitur, sa jetë heterogjene të bashkuara u deshën për të mundësuar një karnaval të tillë dhe për ta fronësuar solemnisht si formë të urtësisë sipërane dhe triumf të njerëzimit?

Në aksh libër të asaj epoke – dhe jo ndër më mediokrit – gjen, pa asnjë mundim: – një ndikim të baleteve ruse, – pak nga stili i errët i Pascal-it, – shumë përshtypje të tipit Goncourt, – diçka nga Nietzsche, – diçka nga Rimbaud, – disa efekte që i detyrohen frekuentimit të piktorëve e nganjëherë tonin e botimeve shkencore, – gjithçka të parfumuar nga nuk di ç’gjë britanike e vështirë për t’i caktuar vlerën!… Vërejmë, kalimthi, se në secilin prej përbërësve të kësaj përzierjeje do gjendeshin shumë trupa të tjerë. E kotë t’i kërkosh: do përsërisje atë çka thashë për modernizmin e do bëje gjithë historinë mendore të Europës.

Tani, mbi një tarracë të gjerë të Elsinorit, që shkon nga Bazeli në Këln, që prek rërnat e Nieuportit, kënetat e Somës, gurët gëlqerorë të Shampanjës, granitët e Alzasës, – Hamleti europian vështron miliona fantazma.
Por ai është një Hamlet intelektual, që mediton për jetën dhe vdekjen e të vërtetave. Për fantazma ai ka të gjitha objektet e polemikave tona; për brerje ndërgjegjeje gjithë titujt e lavdisë sonë; ai është i dërrmuar nën peshën e zbulimeve, të njohjeve, i pazoti të rinisë këtë veprimtari të pacak. Endet mes mërzisë së rifillimit të së shkuarës dhe marrëzisë së dëshirës për risim të përhershëm. Luhatet midis dy honeve, sepse dy rreziqe nuk reshtin së kanosuri botën: rregulli dhe kaosi.
Çdo kafkë që ai mund të kapë është një kafkë e famshme. – Whose was it? – Kjo ishte Lionardo. Ky shpiku njeriun fluturues, por njeriu fluturues nuk i shërbeu saktësisht synimeve të shpikësit: ne e dimë se njeriu fluturues i hipur mbi mjellmën e tij të madhe (il grande uccello sopra del dosso del suo magnio cecero), në ditët tona, ka të tjera detyra se të shkojë e të marrë dëborën në majën e maleve për ta hedhur, gjatë ditëve të nxehta, mbi kalldrëmin e qyteteve… Dhe kafka tjetër është ajo e Leibniz-it që ëndërroi paqen universale. Dhe kjo tjetra ishte Kant-i, Kant-i që lindi Hegel-in, që lindi Marx-in, që lindi…
Hamleti nuk di ç’të bëjë me gjithë këto kafka. Po sikur t’i braktisë!… A do reshtë së qeni vetvetja? Mendja e tij tmerrësisht largpamëse sodit kalimin nga lufta në paqe. Ky kalim është më i errët, më i rrezikshëm se kalimi nga paqja në luftë; gjithë popujt janë turbulluar prej tij. « Po me mua, i thotë ai vetes, me mua, shpirtin europian, ç’do bëhet me mua?… Po paqja ç’është? Paqja është, ndoshta, ajo gjendje e gjërave në të cilën armiqësia e natyrshme mes njerëzve shfaqet në krijime, në vend që të përkthehet në shkatërrime, si në luftë. Paqja është koha e një konkurrence krijuese dhe e luftës së prodhimeve. Por a nuk jam lodhur së prodhuari? A s’e kam shterur, vallë, dëshirën e orvatjeve të skajshme dhe a s’kam abuzuar me përzierjet dinake? Mos duhen lënë mënjanë detyrat e mia të vështira dhe ambiciet e mia transhendente? Mos duhet të ndjek rrjedhën e të bëj si Polloni, që drejton tani një gazetë të madhe? Si Laerti që ndodhet diku në aviacion? Si Rozenkranci që bën kushedi çfarë me një emër rus?
– Lamtumirë, fantazma! Bota nuk ka më nevojë për ju. As për mua. Bota, që pagëzon me emrin progres prirjen e saj për një përpikëri fatale, kërkon t’i bashkojë mirësive të jetës përparësitë e vdekjes. Njëfarë mjegullnaje mbretëron ende, por ende edhe pak kohë dhe gjithçka do qartësohet; ne do shohim më në fund mrekullinë e një shoqërie kafshërore, një fole milingonash të përsosur e përfundimtare. »

LETRA E DYTË

Po ju thosha, ditën që shkoi, se paqja është ajo luftë që pranon akte dashurie dhe krijimi në ecurinë e saj: ajo është, pra, një gjë më e ndërlikuar dhe më e errët se lufta si e tillë, ashtu siç është jeta më e errët dhe më e thellë se vdekja.
Por fillesa dhe vënia në punë e paqes janë më të errëta se vetë paqja, ashtu siç pllenimi dhe zanafilla e jetës janë më të mistershme se funksionimi i trupit pasi është bërë dhe përshtatur.
Sot, çdokush e percepton këtë mister si një ndijim të sotëm; disa njerëz, pa dyshim, duhet ta perceptojnë veten e vet pikërisht si pjesë të këtij misteri; dhe ka ndoshta ndonjë, ndjeshmëria e të cilit është mjaft e qartë, mjaft e hollë dhe mjaft e pasur për të lexuar në vetvete disa stade të fatit tonë më të përparuara nga ç’është vetë ky fat.
Unë nuk e kam këtë ambicie. Gjërat e botës më interesojnë vetëm në raport me intelektin; gjithçka në marrëdhënie me intelektin. Bacon thoshte se ky intelekt është një idhull. Jam dakord, por nuk kam gjetur ndonjë idhull tjetër më të mirë se ky.
Mendoj, pra, për vendosjen e paqes për aq sa ajo përfshin intelektin dhe gjërat e intelektit. Ky pikëvështrim është fals, meqë e veçon mendjen nga gjithë pjesa tjetër e veprimtarive; por ky operacion abstrakt dhe ky falsifikim janë të pashmangshëm: çdo pikëpamje është false.

Një mendim i parë shfaqet. Ideja e kulturës, e inteligjencës, e veprave mjeshtërore ka për ne një lidhje shumë të vjetër – aq të vjetër sa ngjitemi shumë rrallë gjer tek ajo, – me idenë e Europës.
Pjesët e tjera të botës kanë patur qytetërime të admirueshme, poetë të klasit të parë, ndërtues e madje shkencëtarë. Por asnjë pjesë e botës nuk ka zotëruar këtë pasuri të rrallë fizike: fuqinë më të dendur rrezatuese të bashkuar me fuqinë më të dendur përthithëse.
Gjithçka erdhi në Europë dhe gjithçka erdhi nga Europa. Ose pothuajse gjithçka.

Mirëpo, ora e sotme sjell me vete këtë pyetje të rëndësishme: a do ta ruajë Europa përparësinë e saj në të gjitha fushat?
A do bëhet Europa ajo çka është në të vërtetë, domethënë: një kep i vogël i kontinentit aziatik?
Ose, më mirë, a do mbetet Europa ajo çka duket, domethënë: copa e çmuar e universit tokësor, perla e globit, truri i një trupi të stërmadh?
Më lejoni që, për të qartësuar gjithë rigorozitetin e kësaj alternative, të shtjelloj këtu një lloj teoreme themelore.
Kini parasysh hartën e botës. Mbi këtë hartë, tërësinë e tokave të banueshme. Kjo tërësi ndahet në zona dhe në secilën nga këto zona ka një denduri të caktuar popullsie, një cilësi të caktuar njerëzish. Secilës nga këto zona i përkon gjithashtu një pasuri natyrore, – një tokë më pak a më shumë pjellore, një nëntokë më pak a më shumë e çmuar, një truall më pak a më shumë i ujitur, më pak a më shumë i përshtatshëm për transportet, etj.
Të gjitha këto karakteristika bëjnë të mundur të klasifikosh, në çdo epokë, zonat për të cilat po flasim, në atë mënyrë që, në çdo epokë, gjendja e tokës mund të përcaktohet nga një sistem pabarazish midis zonave të banuara të sipërfaqes së saj.
Në çdo çast, historia e çastit vijues varet nga kjo pabarazi e dhënë. Le të shqyrtojmë tani jo këtë klasifikim teorik por klasifikimin që ekzistonte realisht deri dje. Shohim një fakt mjaft të shqueshëm e shumë të shkoqur:
Ndonëse rajon i vogël, Europa figuron prej shekujsh në krye të klasifikimit. Pavarësisht nga shtrirja e saj e brishtë – e ndonëse nuk ka pasuri tokësore të jashtëzakonshme, – ajo zotëron tablonë. Për shkak të ç’mrekullie? – Sigurisht që mrekullia duhet të qëndrojë te cilësia e popullsisë së saj. Kjo cilësi duhet të kompensojë numrin e vogël të njerëzve, numrin e vogël të kilometrave katrorë, numrin e vogël të mineraleve, që i janë dhënë Europës. Vendosni në njërën prej pjatave të peshores perandorinë e Indisë; në tjetrën, Mbrëtërinë e Bashkuar. Vështroni: pjata e ngarkuar me peshën më të vogël ulet!
Ja një prishje ekuilibri fort e jashtëzakontë. Por pasojat e saj janë edhe më të jashtëzakonta: ato do na bëjnë të parashikojmë një ndryshim progresiv në sens të kundërt.
Sugjeruam se cilësia e njeriut duhet të jetë përcaktuesja e epërsisë së Europës. Nuk mund ta analizoj hollësisht këtë cilësi; por përmes një shqyrtimi përmbledhës do thosha se makutëria aktive, kureshtja e zjarrtë dhe e çinteresuar, një përzierje e lumtur e përfytyrimit dhe e rigorozitetit logjik, njëfarë skepticizmi jo pesimist, një misticizëm i panënshtruar… janë karakteristikat vepruese më specifike të Psikes europiane.

Një shembull i vetëm i kësaj mendjeje, por një shembull i dorës së parë dhe i rëndësisë kryesore: Greqia, – sepse duhet vendosur në Europë gjithë zona bregdetare e Mesdheut: Smirna dhe Aleksandria janë të Europës siç janë Athina dhe Marseja, – Greqia themeloi gjeometrinë. Kjo ishte një ndërmarrje e marrëzishme: ne ende po grindemi për mundësinë e kësaj marrëzie.
Ç’u desh të bëhej për të realizuar këtë krijim fantastik? – Mendoni që as egjiptianët, as kinezët, as kaldenasit, as indianët nuk arritën ta bënin. Mendoni ç’aventurë pasionante ka qenë, ç’ngadhënjim një mijë herë më i çmuar e sigurisht më poetik se ai i Bashkës së Artë. Nuk ka lëkurë dashi që të vlejë sa kofsha e artë e Pitagorës.
Kjo ishte një ndërmarrje që ka kërkuar dhuntitë më të pathyeshme. Ajo ka kërkuar argonautë të mendjes, pilotë të fortë që nuk e lënë veten të humbasin në mendimet e veta, as të hutohen nga përshtypjet e veta. As brishtësia e premisave që i mbartnin, as imtësia apo pafundësia e inferencave që ata eksploronin nuk i turbulluan dot. Ata qenë si të baraslarguar nga zezakët e paqëndrueshëm dhe nga fakirët e papërcaktuar. Ata kryen aktin aq delikat, aq të pagjasë, të përshtatjes së ligjërimit të përditshëm me arsyetimin e saktë; analizën e operacioneve motrice dhe pamore tepër të ndërlikuara; përkimin e këtyre operacioneve me pasuritë gjuhësore e gramatikore; ata i zunë besë fjalës për t’i çuar në hapësirë si largpamës të verbër… Dhe vetë kjo hapësirë bëhej ndër shekuj një krijim më i pasur e më habindjellës, në masën që mendimi zotëronte më mirë vetveten, e që fitonte më shumë besim në sistemin e mrekullueshëm të arsyes dhe në mprehtësinë nistore që e kishin pajisur me instrumente të pakrahasueshëm: përkufizime, aksioma, lema, teorema, problema, porizma, etj.
Do më duhej një libër i tërë për të folur siç duhet. Por desha vetëm sa të saktësoja me disa fjalë njërin prej akteve karakteristike të gjeniut europian. Ky shembull më shpie pa mundim drejt tezës sime.

Mëtoja se pabarazia e vrojtuar aq gjatë në favor të Europës duhej përmes vetë efekteve të saj të ndryshonte progresivisht në pabarazi të sensit të kundërt. Pikërisht kjo është ajo që unë e përvijoja nën emrin ambicioz teoremë themelore.
Si ta provosh këtë propozim? – Po marr të njëjtin shembull: atë të gjeometrisë së grekëve dhe i lutem lexuesit të marrë parasysh përmes kohëve pasojat e kësaj lënde. E shohim pak nga pak, shumë ngadalë, por në mënyrë tepër të sigurt, të marrë një autoritet të tillë saqë gjithë kërkimet, gjithë përvojat e fituara rreken në mënyrë të pashmangshme t’i huazojnë ecurinë rigoroze, ekonominë skrupuloze të « lëndës », nocionet automatike, metodat e imta dhe atë maturi të pafund që i mundëson guximet më të çmendura… Shkenca moderne ka lindur nga ky edukim i një stili të madh.
Por, me të lindur, me t’u provuar e rishpërblyer nga zbatimet e saj praktike, shkenca jonë e bërë mjet fuqie, mjet zotërimi konkret, nxitës pasurie, aparat shfrytëzimi të kapitalit planetar resht së qeni një « qëllim në vetvete » dhe një aktivitet artistik. Dija, që ishte një vlerë konsumi, bëhet një vlerë këmbimi. Dobishmëria e diturisë e kthen dijen në mall, të dëshirueshëm jo më nga ndonjë amator i rrallë, por nga Çdokush.
Ky mall, pra, do përgatitet në forma gjithnjë e më të volitshme apo të konsumueshme; do t’i shpërndahet një klientele gjithnjë e më të shumtë në numër; do bëhet një artikull tregu, artikull, së fundi, që imitohet dhe prodhohet nga pak kudo.
Rezultati: pabarazia që ekzistonte midis rajoneve të botës nga pikëpamja e arteve mekanike, e shkencave të zbatuara, e mjeteve shkencore të luftës apo paqes, – pabarazi mbi të cilën themelohej epërsia europiane – priret të zhduket gradualisht.
Pra, klasifikimi i rajoneve të banueshëm të botës priret të bëhet i tillë që madhësia materiale bruto, elementet e statistikës, numrat, – popullsia, sipërfaqja, lëndët e para, – të përcaktojnë më në fund, të vetme, këtë klasifikim të pjesëve të globit.
E pra, peshorja që rëndonte nga ana jonë, ndonëse ne dukeshim më të lehtë, nis të na ngrejë ngadalësisht, – a thua se ne pa pikë kuptimi kishim kaluar në pjatën tjetër peshën e mistershme që ishte e jona. Ne marrëzishëm i kemi kthyer forcat e përpjesshme masave!

Kjo dukuri që po lind, ndër të tjera, mund të përqaset me atë që është e vrojtueshme në gjirin e çdo kombi: e kam fjalën për përhapjen e kulturës dhe për pushtimin e saj nga kategori gjithnjë e më të mëdha individësh.
Të përpiqesh të parashikosh pasojat e kësaj përhapjeje, të kërkosh nëse ajo duhet ose jo të shpjerë medoemos në degradim, do të thotë të trajtosh një problem fort të ndërlikuar të fizikës intelektuale.
Sharmi i këtij problemi, për mendjen spekulative, vjen fillimisht nga ngjashmëria e tij me faktin fizik të përhapjes, – e pastaj, nga shndërrimi i menjëhershëm i kësaj ngjashmërie në dallim të thellë, qysh kur mendimtarit i kujtohet se objekti i tij i parë është njerëz dhe jo molekula.
Një pikë vere e rënë në ujë mezi e ngjyros ujin dhe priret të zhduket, pas një tymnaje të trëndafiltë. Ky është fakti fizik. Por, pak kohë pas këtij avullimi e kthimi në lëng, vështrojmë andej-këtej në vazon tonë – që dukej edhe njëherë sikur mbante ujë të kulluar, – si formohen pika vere të errëta e të kulluara, – ç’habi…
Ky fenomen i Cana-s nuk është i pamundur në fizikën intelektuale dhe shoqërore. Flasim atëherë për gjeni dhe ia kundërvëmë atë përhapjes.

Pak më parë po merrnim një peshore të çuditshme që lëvizte në sens të kundërt të rëndesës. Shohim tani një sistem të lëngshëm të kalojë, si spontanisht, nga homogjenia tek heterogjenia, nga përzierja intime tek veçimi i pastër… Janë këto imazhe paradoksale që japin nocionin më të thjeshtë e më praktik të rolit që luan në Botë ajo që quhet – që prej pesë ose gjashtë mijë vjetësh – Mendje.

Por a mundet vallë që Mendja europiane – ose të paktën brendia më e çmuar e saj – të jetë krejtësisht e përhapshme? Fenomeni i vënies në shfrytëzim të globit, fenomeni i barazisë së teknologjive dhe fenomeni demokratik, që bëjnë të parashikohet një deminutio capitis i Europës, a duhen marrë si vendime absolute të fatit? Apo mos kemi ne ndonjë liri kundër këtij komploti kanosës të gjërave?
Ndoshta duke kërkuar këtë liri, ne e krijojmë atë. Por, për një kërkim të tillë, duhet të braktisim për njëfarë kohe përfilljen e bashkësive dhe duhet të studiojmë, tek individi mendues, luftën e jetës së tij vetjake me jetën e tij në shoqëri.

Përktheu: Alket Çani

Fragment nga romani“Zhurma e kohës”-Julian Barnes

Published on September 24, 2019 in Letërsi/Përkthim/Tharm by Admin

Zhurma e kohës-Julian Barnes

Përkthyer nga Gjergj Erebara dhe botuar nga “Shtëpa e Librit”, 2019

Nikita Kalliripakokrra. Ai që shpërthente në sharje mbi “abstraksionistët dhe pederastët” – ata ishin në mënyrë të kuptueshme e njëjta gjë. Njësoj si Zhdanovi pati denoncuar në një rast Ahmatovën si “njëkohësisht një kurvë dhe një murgeshë”. Nikita Kalliripakokrra, në një takim me shkrimtarët dhe artistët, tha për Dmitri Dmitrieviçin: “Oh, muzika e tij nuk është gjë tjetër veçse xhaz – ajo të bën me dhembje barku. A mos duhet të duartrokas? Por me xhaz – ty të zë diarreja”. Gjithsesi, kjo ishte më mirë sesa të të thoshin se ti ushqeheshe nga duart e armiqve të atdheut. Dhe në këto kohë më liberale, disa nga ata që u mblodhën për të takuar Sekretarin e Parë u lejuan, ndonëse me respektin e duhur, të jepnin një opinion të kundërt. Madje kishte dalë edhe një poet i fortë, ose i çmendur, mjaftueshëm sa të deklaronte se kishte artistë të mëdhenj edhe mes abstraksionistëve. Ai kishte përmendur emrin e Pikasos. Dhe kësaj Kalliri i ishte përgjigjur brutalisht: “Vdekja shëron kurrizon”.
Në ditët e vjetra, një shkëmbim i tillë mund të kishte sjellë që poetit të pacipë t’i rikujtohej se ai po luante një lojë të rrezikshme që mund të përfundonte shumë keq. Por ky ishte Hrushovi. Shpërthimet e tij i bënin lakenjtë fytyrëtunxh të shikonin nga njëra anë, pastaj nga tjetra; por ti nuk kishe frikë aty për aty për të ardhmen tënde. Një ditë, Kalliripakokrra mund të shpallte se muzika jote i shkaktonte dhembje barku, pastaj në tjetrën, pas një banketi të këndshëm në Kongresin e Bashkimit të Kompozitorëve, ai mundej edhe të të lavdëronte. Atë mbrëmje ai po këmbëngulte se si, nëse muzika ishte gjysmë decente, ai mundej edhe ta dëgjonte atë në radio – me përjashtim të asaj kur ata transmetonin gjëra që tingëllonin, si të thuash, sikur krakëllinin shkëmbinj… Dhe ndërsa lakenjtë fytyrëtunxh po qeshnin, sytë e tij ranë mbi kompozitorin e mirënjohur të xhazit – dhembje barku. Por Sekretari i Parë ishte në një moment të mirë, e madje falës.
“Tani, këtu kemi Dmitri Dmitrieviç – ai pa dritën e vetë fillesave të kësaj lufte me atë… si e quani ju, ah, simfoninë e tij.”
Papritur, ai nuk ishte më i papëlqyer, dhe Ljudmilla Ljadova, sajuese e këngëve popullore, erdhi dhe e puthi, pastaj lehtë-lehtë shpalli se si të gjithë ishin të dashuruar me të. Mirë, kjo nuk është se kishte rëndësi në asnjë drejtim, për shkak se gjërat nuk ishin më siç kishin qenë dikur.

Por këtu ishte ku ai bëri gabimin e tij. Më përpara, kishte vdekje; tashmë kishte jetë. Përpara, burrat dhisnin në brekë; tani ata lejoheshin të mos ishin dakord. Përpara, kishte urdhra; tani kishte sugjerime. Kështu Bashkëbisedimet e tij me Pushtetin u bënë, në fillim ai nuk e kuptoi, më të rrezikshme për shpirtin. Përpara, ata kishin testuar deri ku shkonte kuraja e tij; tani ata testonin deri ku shkonte burracakëria e tij. Dhe ata punonin me këmbëngulje dhe në mënyrë të studiuar, me një profesionalizëm intensiv, por në thelb pa interes, njësoj si priftërinjtë punojnë për shpirtin e një njeriu që po vdes.
*
Ai vetë dinte pak gjëra mbi artin pamor dhe vështirë se mund të debatonte me atë poetin mbi abstraksionizmin; por ai e njihte Pikason si një bastard dhe një mburravec. Sa e lehtë ishte të ishe një komunist kur nuk të kishin vënë të jetoje nën komunizëm! Pikaso kishte kaluar një jetë duke pikturuar mutin e vet dhe duke lëvduar pushtetin sovjetik. Megjithatë, largqoftë që ndonjë artist i varfër dhe i vogël që vuante nën pushtetin sovjetik të tentonte të pikturonte si Pikaso. Ai ishte i lirë të fliste të vërtetën, pse nuk e bënte ai këtë edhe në emër të atyre që nuk mundeshin? Në vend të kësaj, ai ulej si një burrë i pasur në Paris dhe në jug të Francës duke pikturuar pëllumbin revoltues të paqes sërish dhe sërish. Ai e urrente pamjen e atij pëllumbi të përgjakshëm. Dhe urrente skllavërinë ndaj ideve po aq shumë sa urrente edhe skllavërinë fizike.

Ose Zhan Pol Sartri. Ai një herë e kishte marrë Maksimin për te Byroja e të Drejtave të Autorit pranë Galerisë Tretiakov, dhe atje, duke qëndruar në tryezën e arkëtarit, ishte filozofi i madh, duke numëruar tufën e majme të rublave me kujdes të madh. Në atë kohë, të drejtat e autorit u paguheshin shkrimtarëve të huaj vetëm në raste përjashtimore. Me një pëshpërimë, ai i shpjegoi këto rrethana për Maksimin: “Ne nuk ia mohojmë incentivën materiale një personi që braktis kampin e reaksionit për kampin e progresit”.

Stravinski ishte një rast ndryshe. Dashuria dhe adhurimi i tij për muzikën e Stravinskit nuk u dobësua kurrë. Dhe si provë, ai mbajti një fotografi të madhe të kolegut të tij kompozitor poshtë xhamit të tavolinës së punës. E pa atë çdo ditë dhe rikujtoi sallonin e larë me ar në Waldorf Astoria, rikujtoi tradhtinë, turpin e tij moral. Kur shkrirja erdhi, muzika e Stravinskit u luajt sërish dhe Hrushovi, i cili dinte mbi muzikën po aq shumë sa një derr di për portokajtë, u bind që ta ftonte emigrantin e famshëm për një vizitë pas. Do të ishte një goditje e madhe propagandistike, përveç çdo gjëje tjetër. Ndoshta ata shpresonin në një farë mënyre ta kthenin Stravinskin nga një kozmopolitan në një kompozitor të pastër rus. Dhe ndoshta Stravinski, nga ana e tij, shpresonte të zbulonte ndonjë mbeturinë të Rusisë së vjetër, të cilën ai e kishte lënë pas kaq shumë kohë më parë. Nëse po, të dyja ëndrrat u zhgënjyen. Por Stravinski bëri gallatë. Për dekada ai ishte denoncuar nga autoritetet sovjetike si një lëpirës i kapitalizmit. Kështu që kur një burokrat muzike u afrua tek ai me një buzëqeshje false dhe me dorë të zgjatur, Stravinski, në vend që t’i ofronte dorën e tij, i dha zyrtarit kokën e shkopit të tij të ecjes për të shtrënguar. Sinjali ishte i qartë: kush ishte lëpirësi tani?
Por ishte një gjë të poshtëroje një burokrat sovjetik, pasi Pushteti ishte bërë vegjetarian; një tjetër të protestoje kur Pushteti ishte karnivor. Dhe Stravinski kishte kaluar dekada i ulur në majë të Olimpit të tij amerikan, indiferent, egocentrik, i pashqetësuar kur artistët dhe shkrimtarët patën familjet e tyre të gjuajtura deri në shfarosje në tokën e tij të lindjes; ato u burgosën, u internuan, u vranë. A nxori ai ndonjë fjalë të vetme proteste, ndërsa thithte ajrin e lirisë? Ajo heshtje kishte qenë e neveritshme dhe po aq sa ai e adhuronte Stravinskin, kompozitorin, po aq ai e neveriste Stravinskin, mendimtarin. E pra, ndoshta kjo ishte edhe përgjigjia për pyetjen e tij mbi ndershmërinë personale dhe ndershmërinë artistike; mungesa e së parës jodomosdoshmërisht kontaminonte të dytën.

Ata u takuan dy herë gjatë vizitës së emigrantit. Asnjë prej takimeve nuk ishte një sukses. Ai vetë ishte i shqetësuar dhe i vetëdijshëm ndërsa Stravinski ishte i vendosur dhe i sigurt. Çfarë kishin ata për t’i thënë njëri-tjetrit? Kështu ai pyeti:
– Çfarë mendon për Puçinin?
– I neveritshëm, – u përgjigj Stravinski.
Gjë të cilës ai iu përgjigj: – Edhe unë.
A e kishte seriozisht ndonjëri prej tyre këtë – po aq seriozisht sa e thanë si absolute? Ndoshta jo. Njëri po tregohej instinktivisht dominues, ndërsa tjetri instinktivisht i nënshtruar. Ky është telashi i këtyre “takimeve historike”.

Ai pati gjithashtu edhe një “takim historik” me Ahmatovën. Ai e ftoi atë për vizitë në Repino. Ajo erdhi. Ai qëndroi në heshtje, edhe ajo qëndroi në heshtje; pas njëzet minutash të tilla, ajo u ngrit dhe iku. Ajo tha më pas: “Ishte një mrekulli”.

Shumica e koleksionistëve janë burra, bjerrakohës dhe të mllefosur me shoqërinë*/Orhan Pamuk

Published on September 23, 2019 in Letërsi by Admin

Intervistoi Stefano Pirovano, Janar 2018

A e kishit të qartë në mendje që në fillim se si do të dukej në realitet “Muzeu i pafajësisë”? Apo ishte një punë në proces që lidhej me shkrimin e romanit?

Orhan Pamuk: I konceptova së bashku, si muzeun edhe romanin. Nuk është se shkrova në fillim romanin, dhe pas suksesit të tij, vendosa të krijoj një muze që mbështetej tek ai. U krijuan së bashku. Në fillim, mendoja se romani mund të vepronte gjithashtu si katalog i muzeut me shënime të detajuara, pa fotografi. Por muzeu po lëvizte më ngadalë se romani. Kështu, duke ruajtur entuziazmin fillestar, përfundova romanin. Pastaj bëra muzeun, për të cilin kisha menduar tashmë, duke përfshirë shumë detaje. Gjatë përfundimit të muzeut, fillova të kujdesesha gjithnjë e më shumë për estetikën e vitrinave dhe bukurinë e gjërave që i vendosja bashkë. Kjo është arsyeja pse ndoshta nuk kam shfaqur disa nga koleksionet që kanë të bëjnë me romanin, si koleksioni im i shkrepseve të vjetra turke ose një nga koleksionet e hoteleve “Hilton”.

A mund ta shtjelloni pikën ëe fundit që përmendët, ju lutem? A ndikoi estetika e muzeut në zgjedhjen e objekteve që do të ruante?

Ndërsa po përfundoja muzeun, kuptova se shkrepset e turqve dhe koleksionet e hotelve “Hilton” nuk dukeshin bukur ose unë që nuk dija si t’i bëja të dukeshin mirë. Kështu që i lashë mënjanë dhe u përqendrova në etikën time si artist… si artisti i instalimit, artisti i muzeut ose si artisti konceptual. Megjithëse mendova për muzeun dhe romanin në të njëjtën kohë, për shkak të ndryshimit të kohës, muzeu u krijua më vonë. Prandaj, vendosa që një katalog pamor i “Muzeut të pafajësisë” ishte i arsyeshëm. Kështu që bëra një punë të tretë, katalogun e vërtetë të Muzeut, edhe pse fillimisht kisha menduar të bëja vetëm romanin dhe Muzeun. Tani, janë tre pjesë të letërsisë; Romani, Muzeu dhe Katalogu i Muzeut. Më vonë, një producent dokumentarësh britanikë erdhi dhe donte të bënte një film, jo vetëm për Muzeun, por edhe për Stambollin dhe lidhjen e tij me muzeun. Kështu që shkrova disa tekste për këtë dhe bëra një libër që e ka zgjeruar më shumë tematikën.

A keni kërkuar këshilla nga ndonjë artist pamor apo kurator?

Në fillim nuk kisha krijuar ndonjë ide për stilin e muzeut apo të instalimit. Mendova se do t’i trajtoja si objekte në një kub të bardhë, për t’i vënë në një piedestal. Pas njëfarë kohe, megjithatë, u ringjall artisti i vdekur brenda meje dhe unë kalova gjithnjë e më shumë kohë duke formuar sektorët e muzeut, vitrinat. Me qëllim që t’i vendosja objektet në këto kompozime, kisha nevojë për ndihmës më shumë se sa për mbështetjen e artistëve. Kështu ka ndodhur pak a shumë.

A do ta quanit veten artist pamor apo një drejtor muzeu?

Së pari ndodh që gjërat i bën si fëmijët, në një mënyrë shumë lojcake. Nuk ia bën vetes këtë lloj pyetjeje. Vetëm më vonë, profesorët, njerëzit konceptualë apo gazetarët, fillojnë e të pyesin se çfarë është kjo që ke krijuar, a është art apo instalimi konceptual, apo një muze…

Pra, çfarë është?

Po të më pyesësh mua, mendoj se duhet të shihet si art konceptual instalimi. Në fund të fundit, e gjithë godina është një art instalimi, edhe pse ekzistonte më parë. Megjithëse është pak e ndërlikuar, kënaqem duke folur për këtë thyerje të kufijve, për këto dallime ndonjëherë arbitrare dhe të nevojshme akademike midis gjërave. Por është gjithashtu gjë e mirë t’i shkelësh këta kufij, të luash me ta. Kur bëhen këto dallime mes artit konceptual, artit të instalimit, letërsisë dhe artit, fjalës dhe objektit, u takon artistëve dhe krijuesve t’i kombinojnë këto kategori të ndryshme.

Si po i përgjigjen njerëzit qasjes jotradicionale?

Kam disa miq, ndoshta pak naivë, të cilët më thonë se, për shembull, s’duhet të ketë asnjë fotografi në një roman. Kjo është ajo që u kanë mësuar në shkollë dhe që ka formuar mendjet e tyre. Mbaj mend gjithashtu se, kur isha dhjetë vjeç, në një shkollë në Turqi, mësuesi ynë i artit na tha:“Mbi një pikturë s’duhet të shkruhet asgjë!”. Këto rregulla janë arbitrare dhe është mirë t’i shkelësh ato.

Si romancier, a do të vazhdoni ta kombinoni letërsinë me artet pamore?

Po, dua të vazhdoj të bëj bëj njësh tekste dhe fotografi, më shumë se më parë. Është një temë e mirë. Romanet biografike për artistët janë një gjë; krijimi i një romani në një mënyrë të tillë që të shquhet plasticiteti dhe akrobatika e një artisti lojcak është një tjetër gjë. I kushtoj vëmendje kombinimit të letërsisë dhe artit, por kjo s’duhet të bëhet për ta glorifikuar një artist të caktuar.

Çfarë do të thotë të jesh “koleksionist” për ju?

Në njëzet faqet e fundit të romanit tim:“Muzeu i pafajësisë”, tregoj se të krijosh lidhje me objektet është një gjë e zakonshme. Të gjithë lidhemi pas një bilete filmi apo një fotografie të një njeriu të dashur apo pas një kukulle të vogël, ose, në fakt, pas çdo objekti që bëhet pjesë e jetës sonë, sepse ne projektojmë vlerë simbolike tek to, ndërkohë që ato na sjellin kujtime. Në lidhjet që krijojmë sillemi gati si qentë me kockë në gojë që struken në një qoshe. Megjithatë, kjo nuk ka të bëjë me koleksionimin. Kemali, protagonisti i romanit, e ngre nivelin e koleksionimit kur dëshiron të lavdërojë marrëdhënien e tij të dashurisë dhe t’u japë një kuptim objekteve të tij. Do të thosha se një tog sendesh ngrihet në një nivel koleksionimi nëse ka një logjikë tek grumbullimi i tyre. Nëse, për shembull, mbledh fotot e të gjitha varkave blu që kalojnë para dritares sime, atëherë ky është një koleksion. Por nëse rastësisht marr fotografitë e çdo lloj varke, s’do ta quaja koleksion, por si diçka pas së cilës krijoj një lloj lidhje. Koleksionisti është person që pas njëfarë kohe kujdeset për shfrytëzimin e të gjitha mundësive të krijimit të atij koleksioni.

A do ta quanit koleksionimin një praktikë intelektuale si shkrimi apo kërkimi shkencor?

Më lejoni t’ju jap një shembull. Një koleksionist librash është një person që nuk lexon libra, por që kujdeset për gjetjen e një libri të vetëm që nuk e ka kush, thjesht për të respektuar logjikën e koleksionit të tij; le të themi “të gjithë librat me tituj blu”. Por kjo nuk do të thotë që personi po lexon ose po i përdor këta libra. Ai është koleksionist dhe për të objekti duhet t’i përgjigjet teorisë ose motivimit të koleksionit të tij. Pasi koleksioni të jetë bërë, mund të vendoset në një ndërtesë që të ekspozohet. Në këtë rast, do të quhej muze.

Jemi të vetëdijshëm për muzetë e paraplëqyera të Kemalit, por nuk dimë shumë për koleksionistin e tij ose tuajin të parapëlqyer. A keni ndonjë?

Më pëlqejnë koleksionistët nga larg. Mendoj se janë shumë egoistë dhe skllevër të logjikës së koleksioneve të tyre. Siç e thashë, ata mbledhin libra por nuk i lexojnë ato dhe nëse u kërkon një nga librat, ngaqë ti do ta lexosh, ata kanë shumë frikë se s’do t’ua kthesh kurrë. Kemi nevojë për koleksionistët. Ata i respektojnë sistemet e tyre, por janë më pak mendimtarë dhe më shumë ambiciozë. Gjithashtu ka edhe shumë kotësi në këtë punë. Shumica e koleksionistëve janë burra, bjerrakohës dhe të mllefosur me shoqërinë. Një ditë do të shkruaj për profilin e përgjithshëm të koleksionistit… por nuk dua të them më shumë. Një nga lexueset koleksioniste mund të shqetësohet dhe të kthejë përgjigje.

Përktheu: Granit Zela

*Titulli është redaksional

Të zbulojmë Henri Michaux-në/André Gide

Published on September 22, 2019 in Letërsi by Admin

Më 21 maj 1941, në Nice, Legjioni Francez i Veteranëve të Luftës nuk e lejoi André Gide-in të mbante një konferencë për poetin Henri Michaux. Tekstin e kësaj konference Gide e botoi në korrik si libër më vete. Në këtë libër ai ka ruajtur stilin e kuvendimit dhe na njeh, nëpërmjet citimesh të shumta, me artin e Michaux-së

André Gide

Të dashur miq,

Kam kënaqësinë të ndodhem sonte me ju; por shpresoj të mos prisni prej meje konsiderata rreth situatës europiane, apo rreth detyrës që kemi sot të gjithë bashkë e çdokush prej nesh. Mendova se do më lejonit t’ju flisja sonte “sikur të mos kish ndodhur asgjë” e që do gjenim ca rehati duke u ndalur në një zonë të mendjes që nuk e ka trazuar lufta e nuk e kanë kapur dot as shtrëngesat, as gjëmat. Nëse zgjodha si temë të kësaj bisede poetin Henri Michaux, e bëra këtë ngaqë mendova se ndoshta disa prej jush nuk e njohin ende; ngaqë Michaux, gjithë duke qenë një produkt i epokës sonë aq karakteristik sa askush tjetër, ka ditur të mbetet krejtësisht joaktual. Mund të flasim për të përgjatë një ore, pa patur frikë se mos cekim, qoftë edhe me skajin e mendimit, asnjë nga çështjet që na shqetësojnë. Kjo që po ju propozoj është si një çlodhje.
Zgjodha Michaux-në edhe për arsye të tjera: nuk më duket as interesante, as e dobishme të flasim për ata për të cilët flet tashmë gjithë bota; për ata që janë në rend të ditës. Michaux është një vetmitar, një i tërhequr. Nëse janë të shumtë tashmë ata që e duan e që e admirojnë, të paktën, me sa di unë, ai nuk ka qenë kurrë deri më sot objekt i ndonjë konference; por edhe artikujt e kritikëve mbi veprën e tij nuk është se kanë gëluar. Po i ndodh siç i ndodhte, në kohën e vet, Rimbaud-së, Lautréamont-it, Verlaine-it, Apollinaire-it e, madje, pak më herët, Baudelaire-it. Mirëpo, s’ka gjë më dehëse se të zbulosh; asgjë, në mos kumtimi i zbulimit tënd. Me kusht, ama, që zbulimi të jetë i rëndësishëm. Por kësaj s’ia kam merakun. Nëse do mburresha me diçka, ky është fakti që nuk jam gabuar shpesh në zgjedhjet e mia. Më kujtohet ajo kohë, kaq e largët tashmë, kur i prezantoja Mallarmé-së dhe disa miqve simbolistë, libërthin që sapo kish botuar në Orthez, në këtë qytezë të Pirenejve, një poet i vogël province. Ai quhej Francis Jammes… Jam ende krenar që isha i pari, besoj, që bëra publike vlerën e Jules Romains-it, e më pas të Giraudoux-së, lidhur me librat e tyre të parë. Këta patën mirësinë të mos e harrojnë këtë… Do kisha dashur të bëja rolin e pionierit edhe për romancierin tonë të madh Simenon dhe s’gjej ngushëllim që Thérive u tregua më i shkathët. Pra, lidhur me Michaux-në, ju siguroj: nëse vij t’ju flas për të, dijeni se ia vlen përnjëmend, – dhe jo për arsye të dashurisë për të, që është e gjallë por krejt e vonshme; dhe as ngaqë, si shumë prej jush, edhe si unë, Michaux është strehuar në këto anë, në krahinën fqinje. Nuk ka detyrë më të këndshme për t’u përmbushur nga dikush më i moshuar, sesa të bëjë të njohur dikë më të ri.
Para se të depërtoj në veprën e tij, do të doja t’ju paraqes njeriun. Michaux nuk është më tepër se dyzet vjeç. Mësimet e para i mori te Jezuitët, në Belgjikë. Me t’i mbaruar ato, “dëshira për të parë botë me sy dhe gjendja e paqetë shpirtërore”, siç thotë La Fontaine-i, e bënë të angazhohej si muço. U nis me anije për në Amerikën Ekuatoriale. Do provojë frutat ekzotike dhe, në vijim, do mbajë për vendet e largëta një nostalgji të patundur. Pas kthimit në vendlindje, mendon veçse për t’u rinisur. Para se të lerë Amsterdamin, ai shkruan:

Ah! kjo ftohmë, duhet të mbështillesh në vete, më saktë të rrafshohesh, që t’i bësh ballë mirë.
Ai që forcën e vet më të madhe e ka të përqendruar në kokë, në zemër, në kraharor, në krahë, nuk është bërë për këtë vend, nuk kam veshje për këtë ftohmë – ende jo aq homogjene… Dhe ajo fushë e djeshme flamande! S’mund ta shohësh pa dyshuar për gjithçka. Ato shtëpi të ulta që s’kanë guxuar të hedhin një kat drejt qiellit, pastaj krejt papritmas ia nis në erë një kambanë e lartë kishe, a thua se vetëm kjo qenka e lartër tek njeriu, sikur veç kjo paskësh fat të lartohej. [Nga libri Ecuador]

Por kjo nostalgji e thellë nuk do ta lëshojë për asnjë çast gjatë udhëtimit. Në det, ai shkruan, disa ditë më vonë:

Është e jashtëzakontë se si ky planet i mallkuar me këtë pako gjë që ka, të mund të jetë kaq i mërzitshëm. Ka ca rajone ku ai është i qethur nga çdo lloj surprize, saqë pyet veten se cili është vendi ynë i vërtetë dhe se e ç’Globi tjetër qenkemi kjo periferi mjerane. [Nga libri Ecuador]

Ecuador (1927), njëri nga librat e parë të tij, është një lloj ditari kuverte, blloku udhëtimesh, në të cilin shënimet rreth vendeve të përshkuar, përsiatjet më të larmishme e më trillane, alternohen nganjëherë me poezi. Ja ç’shënon ai, ende në kuvertën e Boskoop-it, anijes që e shpie përtej-detit:

Të thuash që ndoshta na kanë parë të kalojmë njëzet e pesë milionë peshq, Boskoop, që kanë parë kallumën tënde idiote, një Zot e di ç’kanë menduar, për të përmendur vetëm të rriturit. Po kishte edhe alga, pranë të cilave kaluam, e plot të tjera. Ndërsa ne nuk ditëm asgjë, nuk pamë asgjë, as edhe një të vetme, asgjë.
Boskoop! Qorr i madh që përshkon Atlantikun. S’do kish ndryshim sikur të ishim brenda një thesi.
Ndaj dhe shumë anije përfundojnë në fund të ujit. E meritojnë.
Paskemi përshkuar 4000 milje dhe s’paskemi parë asgjë. Pak dallgëzim, ndonjë dallgëzim i madh, ca stërkala, ca dallgë që vrundullojnë, shkulme uji mbi bash, shumë-shumë ndonjë shtrëngatë dhe ca peshq fluturues; me një fjalë: asgjë! Asgjë!
Në më pak se pesëdhjetë vjet të gjitha anijet do pajisen me aparatura që ju lidhin me mjedisin detar, që është nëndetar…
Po të isha hotelist, do t’i bëja dhomat nën ujë; ç’gurgullimë do bëhej, rrahje të sedefta bishtash përmes algave ëndërrimtare. [Ecuador]

Dhe tashmë këto fraza ju japin njëfarë ideje mbi mënyrën tejet të veçantë të mendimit me të cilën, nëpërmjet sinqeritetit, hidhet pa reshtur Michaux-i jashtë rutinës së konvencioneve, të të mësuarit përmendsh. Ndijim qoftë apo mendim, ai e ndjek, pa vramendjen mos duket i çuditshëm, bizarr a, madje, tuhaf. Ai e vijon dhe, si merimanga, varet atje në një fill mëndafshi, duke e lënë veten të rrëmbehet nga fryma poetike, as ai s’e di ku, me një braktisje të krejt qenies së vet, që na kujton atë që thotë Nietzsche-ja se: të sinqertë plotësisht jemi vetëm në ëndrrat tona.
Cilido qoftë autori, sado i vështirë qoftë ai, e pastë emrin Rabelais, Maurice Scève a Dante, apo, më afër nesh: Rimbaud, Lautréamont, Mallarmé a Joyce, është gjithmonë nga ana njerëzore, më përgjithësisht njerëzore që duhet t’i qasemi. Një ishull nuk na shfaqet pothuajse asnjëherë me shkëmbishte nga të gjitha anët. Sado e lartë qoftë një majë, bjerini rrotull dhe keni për të gjetur një shpat jo dhe aq të thepisur nga mund të orvatet ngjitja. Dhe me të mbërritur në majë, do kuptoni detajin dhe tërësinë e asaj çka ju trembte në fillim. Shpatet e pingult duhet t’i shohësh nga sipër. Kur u qëndrojmë te këmbët, na shkurajojnë.
Do marr guximin t’ju paraqes pak më vonë disa anë skajshmërisht të habitshme të Michaux-së; për momentin, po i biem rrotull. Dhe para se ta lëmë këtë libër të parë: Ecuador, le të lexojmë edhe këtë pasazh të shkurtër, kaq zbulues:

Një letër, këtë mëngjes. Më shkruan: “Do t’ju marrë malli për Ekuatorin dhe indianët! Kam parë të tillë (prej dylli) në një muze të Berlinit. Ç’poezi mbajnë përbrenda!”
E kisha thënë që i urreja indianët. Jo, duhet të bëj udhëtarin inteligjent, amatorin e ekzotizmit. “Kam këtu një minierë!” Po unë i urrej indianët, them. Të jesh qytetar i tokës. Qytetar! Po toka! “Indian”, “indian”, doni të më çmeritni me këtë. Një indian, një njeri me një fjalë! Një njeri si gjithë të tjerët, i kujdesshëm, i palëvizur, që s’arrin kurrkund, që nuk kërkon, njeriu “ja ashtu”. (Edhe sikur ta zëmë se kam për t’u mësuar, prapë më vjen plasja). Këta njerëz nuk kanë shenjtorë, pastaj, si të merrem vesh me njerëz të metë?
Dhe për ta mbyllur njëherë e mirë: Njerëzit që nuk më ndihmojnë të përkryhem: Zero.

Le të përpiqemi të përforcojmë misterin e Michaux-së dhe të bindemi fillimisht që edhe çuditëria e tij mbetet njerëzore; më e rëndësishmja është ta kontaktojmë atë. Për këtë do na ndihmojë, më shumë se çdo gjë tjetër, një libër tjetër nga të tijtë; ndaj po e lëmë Ecuador-in, duke lënë mënjanë shumë faqe aq të këndshme, përsiatje bizarre, të papritura, të bukura dhe, si syri i atyre femrave për të cilat fliste Baudelaire-i, “me çiltërinë që të habit”. Ai libër, ku Michaux na jep, si të thuash, hyrjen në vetvete, është i vitit 1930, d.m.th. që Michaux e shkroi gjatë kthimit nga një udhëtim i dytë në Amerikë, nga ai udhëtim që e rrëfen tek Ecuador-i.
Me titullin “Mes Propriétés”, gjejmë të mbledhura ca lloje poezish në prozë, të vetmet, me sa di unë, ku autori do të flasë drejtpërsëdrejti për veten, por do ta shikoni në ç’mënyrë të çuditshme. Në vijim, ai do ta gjykojë të hijshme ta braktisë veten krejtësisht dhe do na japë vetëm faqe ku ai vetë do mungojë – do doja të shtoj: në dukje, sepse këto faqe janë ndër më vetjaket dhe sapo ne, falë poezive të Mes Propriétés, të kemi gjetur Michaux-në, do mund ta ritakojmë në poezitë më bizarre e, si të thuash, më të largëtat prej nesh dhe atij vetë. Le të marrim fillimisht ato ku ai hapet, nuk mban gjë brenda. Ah! ç’mënyrë të çuditshme që ka për t’u hapur!…
Të lexojmë, për shembull, “Një rreckë”:

Rrallë në jetë kam takuar njerëz që, si unë, të kishin çdo çast nevojë për t’u fryrë.
Nuk më ftojnë më nëpër botë. Pas një apo dy orësh (ku dëshmoj një qëndrim së paku njëlloj me mesataren), ja tek zhubravitem. Vithisem, pothuajse nuk ekzistoj më, xhaketa më bëhet petë mbi pantallonat petashuqe.
Atëherë, personat e pranishëm nisin të merren me lojëra të përbashkëta. Shkojnë shpejt të gjejnë atë që u duhet. Dikush më përshkon me heshtë a me ndonjë kordhë. (Për fat të keq, s’ka apartament ku të mos gjesh kordha.) Një tjetër më jep ca goditje topuzi të hareshme me një shishe vere mozele, apo me një nga ato dylitroshet e njohura të chiantit; një femër e këndshme më qëllon keqaz me takat e saj të larta; ka një të qeshur të hollë që ndiqet me interes dhe një fustan që përkundet lehtazi. Të gjithë janë plot gjallëri.
Megjithatë, ja tek fryhem sërish. Shpejt e shpejt i fshij rrobat me dorë dhe largohem i pakënaqur. Dhe gjithë dynjaja shkulet së qeshuri prapa derës.
Njerëz si puna ime është më mirë të rrojnë si eremitë.

Nga këto lloj poezish në prozë që ai i ka përmbledhur në librin e titulluar La Nuit remue, është njëra që më duket pothuajse konfidenciale. Ajo ka titullin: Mes propriétés (çifligjet e mia). Kjo është shumë më e gjatë se gjithë të tjerat, ndaj do t’ju lexoj prej saj vetëm disa fragmente:

… I humbur krejt në planet, vajtoj për çifligjet e mia që nuk janë asgjë, por që sidoqoftë përfaqësojnë një truall familjar dhe nuk më japin atë përshtypje të absurdit që e ndesh ngado.
Kaloj javë të tëra në kërkim të truallit tim, i poshtëruar, i vetëm; në çaste si këto mund të më shajnë si t’u teket.
E mbaj veten vetëm falë bindjes se është e pamundur të mos e gjej truallin tim dhe, në fakt, herët a vonë, ja tek e gjej!
Ç’lumturi të gjendesh në truallin tënd! Ka aty një atmosferë që s’e gjen kund tjetër. Kanë ndodhur ca ndryshime, kam përshtypjen se është pak më i hepuar, pak më i lagësht, por dheu, ama, është po ai.
Ndofta s’ka patur kurrë korrje të bollshme. Por ky dhé, ç’t’ju them, më thotë shumë… Është tamam trualli im. S’e shpjegoj dot këtë, por që ta ngatërroj me një tjetër do ishte njëlloj si të ngatërroja veten me dikë tjetër, dhe kjo është e pamundur.
Është trualli im dhe unë; pastaj është i huaji.
Ndonjëherë lë takim me një mike të vjetër. Toni i bisedës bëhet sakaq i dhimbshëm. Atëherë nisem befas drejt çifligut tim… Atje ndihem rehat; kjo ndjenjë zgjat disa çaste, pastaj për mirësjellje rikthehem pranë gruas së re dhe buzëqesh. Por kjo buzëqeshje ka një cilësi të tillë që… ajo ikën duke përplasur derën. Ja, kësisoj ndodhin gjërat midis meje dhe mikes sime. Dhe kjo ndodh rregullisht.
Do bënim mirë të ndaheshim njëherë e mirë. Po të kisha çifligje të mëdha e të begata, sigurisht që do ta lija. Por siç paraqiten gjërat sot, ia vlen më mirë të pres edhe ca.
T’i kthehemi truallit. Po flisja për dëshpërimin. Por jo, përkundrazi, një truall të mbush me shpresë. Mbi të mund të ndërtosh, dhe do ndërtoj. Tani jam i sigurt për këtë. Shpëtova. Kam një bazë.
…
Trualli im është ende kënetor, vërtet. Por do ta thaj dalëngadalë dhe mbasi të forcohet mirë, do vendos aty një familje punëtorësh.
Do jetë kollaj të ecet mbi truallin tim. Do shihet çdo gjë që do bëj në të. Familjen e kam shumë të madhe. Keni për të parë nga të gjithë tipat, por akoma s’e kam treguar.
…
Ah! kjo do ma revolucionojë jetën.
Mamaja gjithmonë ma ka taksur që do mbetesha një mjeran dhe një hiç. Bukur fort. Deri te trualli ajo ka të drejtë; mbas truallit do ta shohim.
Kisha qenë turpi i prindërve, por do ta shohim, mandej do jem i lumtur. Do kem gjithmonë shoqëri të panumërt. Ju e dini, nganjëherë kam qenë krejt i vetëm. [La Nuit remue]

Nga këto fragmente që ju lexova, lashë mënjanë, aty-këtu, ndonjë frazë… paksa paturpësisht, nga frika se mos ju mbyste një fantazi që rrezikon të duket e tepruar. Por a nuk mjaftojnë vallë, për të rivendosur kontaktin, disa thirrma, si kjo me të cilën mbaron ky tekst: “Ju e dini, nganjëherë kam qenë krejt i vetëm”, për të na bërë të ndiejmë sërish, te vegimtari prestigjioz, te shpikësi i imazheve që do t’ju tregoj pas pak, një njeri që gulçon, që jeton, që vuan, një njeri pra, si ju dhe si unë? Dëgjoni edhe këtë frazë patetike:

Miqtë u qepeshin më kot duke i lutur, duke e mbushur vendin me një vajtim të tillë sa do besonim se gjendeshim në tokë. [La Nuit remue]

Por duket se një lloj skrupulli prej artisti e fton Michaux-në ta fshehë këtë njeri gjithnjë e më shumë. Ai zhduket. S’është më veçse vegim, ndërmendje e çuditshme, herë tejet e bukur, herë shqetësuese deri në ankth. Se si bëhet ky kalim, do ta shikojmë në disa poezi, e sidomos tek ajo që titullohet: “Përtacia”.
Uroj t’u kushtoni këtyre teksteve gjithë vëmendjen që meritojnë; një vëmendje që nuk është vetëm ajo e inteligjencës, por edhe ajo lloj vëmendjeje muzikore që di të njohë saktësinë e një intonacioni; një vëmendje që ju bën të mundur të vlerësoni përsosurinë e këtyre poezive të shkurtra, masën, dozën e hollë të ironisë, emocionit, të asaj nuk di çfarë që na prek në një cep të fshehtë të zemrës e që, si kënga e zogut për të cilën flet Rimbaud, “ju ndal e ju bën të skuqeni”. Dëgjoni:

PËRTACIA

Shpirti e adhuron notin.
Për të notuar shtrihesh barkaz. Shpirti del vendit dhe ikën. Ikën duke notuar. (Nëse shpirti juaj ikën kur rrini në këmbë, ose ulur, ose gjunjëthyer, ose mbi bërryla, për çdo pozicion trupor të ndryshëm shpirti do të ikë me një ecje dhe një formë të ndryshme, që do ta them më vonë.)
Shpesh thonë se ai fluturon. Por nuk është kjo. Shpirti noton. Dhe noton si gjarpërinjtë dhe ngjalat, asnjëherë ndryshe.
Shumë njerëz kanë kështu një shpirt që e adhuron notin. Në mënyrë vulgare i quajnë përtacë. Kur shpirti, përmes barkut, e lë trupin për të notuar, atëherë prodhohet një çlirim i tillë i nuk di çfarë gjëje, një braktisje, një kënaqësi, një lehtësim aq intim.
Shpirti shkon të notojë nëpër shkallë a nëpër rrugë duke ndjekur drojën a guximin e njeriut, sepse ai ruan gjithmonë një fill nga vetja te njeriu, dhe nëse ky fill do këputej (ndonjëherë është shumë i tendosur, por do të duhej një forcë e llahtarshme për ta këputur), do të ishte e tmerrshme për ta (për shpirtin dhe njeriun).
E pra, kur shpirti është i zënë duke notuar larg, nga ky fill i thjeshtë, që lidh njeriun me të, rrjedhin vëllime të tëra të një lloj lënde shpirtërore, si baltë, si zhivë, apo si gaz – një kënaqësi pa fund.
Kjo është arsyeja që përtaci është i pandreqshëm. Ai nuk do të ndryshojë kurrë. Kjo është gjithashtu arsyeja që përtacia është mëma e gjithë veseve. Sepse çfarë është më egoiste se përtacia?
Ajo ka themele që nuk i ka krenaria.
Por njerëzit u qepen përtacëve këmba-këmbës.
Ndërsa ata rrinë shtrirë, i godasin, u hedhin ujë të ftohtë në kokë, duhet medoemos ta sjellin shpirtin në vend. Përtacët atëherë ju hedhin atë vështrim urrejtjeje, që e njohim mirë, e që e shohim sidomos te fëmijët. [La Nuit remue]

Ja, pra, me ç’lloj arti Michaux na fton drejt një bashkëpunimi poetik aventuror! Dëgjoni këtë fillim të Magjisë:

MAGJI

S’janë të paktë ata që duan të përftojnë krijesa mendore duke përdorur metodën fakirike. E kanë gabim.
Çdokush duhet të ketë metodën e vet. Kur dua të bëj të shfaqet një bretkosë e gjallë (bretkosën e vdekur e shfaq kollaj) nuk sforcohem. Qetë-qetë i vihem mendërisht pikturimit të një tabloje. Skicoj brigjet e një përroi duke zgjedhur mirë ngjyrat e gjelbra, pastaj pres përroin të vijë. Pas ca kohe, zhyt një shkop përtej bregut; nëse shkopi laget, jam i qetë, mbetet vetëm të durosh pak, së shpejti do shfaqen aty bretkosat që hidhen e kridhen.
Nëse shkopi nuk laget, duhet të heqësh dorë… [La Nuit remue]

Nganjëherë duket sikur ai kënaqet duke hedhur dritë mbi mekanizmin e veçantë të të krijuarit të tij:

TË ULËRISH

Panarisi ka një dhimbje mizore. Por ai që ma shtonte më shumë vuajtjen ishte fakti që s’mund të ulërija dot. Ngaqë isha në hotel. Nata sa kish rënë dhe dhomën e kisha mes dy të tjerave ku kish njerëz që flinin.
Atëherë, nga kafka ime zura të nxjerr daulle, vegla frymore dhe një instrument që kumbonte më tepër se organot. Dhe duke përfituar nga forca e mahnitshme që më jepnin ethet, formova një orkestër shurdhuese. Gjithçka fërgëllonte nga dridhjet.
Pastaj, i siguruar më në fund se në gjithë atë potere zëri im nuk mund të dëgjohej, zura të ulërij, të ulërij për orë të tëra, dhe pak nga pak arrita të lehtësohem. [La Nuit remue]

Mbi po këtë të dhënë, dy poezi të tjera, nga më të mirat, janë veçanërisht zbulimtare:

PROJEKTIM

Ndodhi mbi molin e Honfleur-it, qielli ishte i pastër. Farin e Havrës e shihje qartas. Qëndrova aty nja dhjetë orë të mira. Në mesditë, shkova të drekoj, por u ktheva me të mbaruar drekën.
Disa varka me midhje kishin ngelur në zbaticë, njoha një peshkatar me të cilin kisha dalë nja dy herë dhe më kapi syri edhe gjëra të tjera. Por, në fakt, në raport me kohën që kalova atje, vura re shumë pak. Dhe krejt papritmas, rreth orës tetë, m’u duk se gjithë ai spektakël që kisha soditur gjatë asaj dite kishte qenë vetëm një flurim i mendjes sime. Dhe qeshë fort i kënaqur nga kjo, sepse ndodhi pikërisht atëherë kur qortoja veten se po i kaloja ditët pa bërë asgjë.
Isha, pra, i kënaqur dhe meqenëse kish qenë vetëm një spektakël i ardhur prej meje, atë horizont që më ishte bërë xanxë, po gatitesha ta tkurrja. Por bënte shumë vapë dhe sigurisht që isha shumë i pafuqishëm, sepse nuk po arrija të bëja dot asgjë. Horizonti nuk po tkurrej dhe në vend që të errej, dukej edhe më i ndritshëm se më parë.
Dhe ecja e ecja.
Dhe kur njerëzit më përshëndetnin, unë i shikoja gjithë hutim duke i thënë vetes: “Sidoqoftë duhej tkurrur ai horizont, ka për të ma nxirrë prapë jetën kjo histori” dhe kështu mbërrita për të darkuar në hotelin Ingliterra dhe këtu u duk qartazi që ndoshesha me të vërtetë në Honfleur, por kjo nuk është se rregullonte ndonjë gjë.
Pak rëndësi kish e shkuara. Mbrëmja kishte rënë dhe përsëri horizonti ishte gjithmonë aty, i njëjtë me atë që ishte shfaqur sot përgjatë orësh të tëra.
Në mes të natës, ai u zhduk krejt papritmas, duke ia lënë vendin me aq shpejtësi asgjësë saqë pothuajse po më vinte keq.

NDËRHYRJE

Dikur e respektoja shumë natyrën. Rrija para gjërave e peizazheve dhe i lija të bënin si të donin.
Por kjo ka marrë fund. Tani do ndërhyj.
Isha, pra, në Honfleur dhe po mërzitesha. Atëherë, me guxim, vura aty ca gamile. Kjo nuk dukej fort e përshtatshme. S’prish punë, ishte ideja ime. Veç kësaj, e realizova me kujdesin më të madh. Fillimisht i futa gamilet në ditët e pikut, të shtunave, te sheshi i Tregut. Bllokimin e udhës s’kish fjalë ta përshkruante dhe turistët thoshin: “Ah, ç’erë e keqe! Sa të qelbur qenkan njerëzit e këtushëm!”. Kundërmimi pushtoi portin dhe e mposhti edhe atë të karkalecëve. Njerëzit dilnin nga turma të mbuluar me pluhur e me qime që s’merrej vesh nga vinin.
Ndërsa natën, veç të dëgjoje trokëllimat e thembrave të gamileve teksa orvateshin të kapërcenin ekluzet, drang! drang! mbi hekur dhe trarë!
Pushtimi nga gamilet u krye me ngulm e siguri.
I shihje honflërasit si vëngëronin sytë pa reshtur, me atë vështrimin dyshues aq tipik të gamilexhinjve, kur inspektojnë karvanin për të parë në mungon gjë e në mund të vazhdojnë rrugën; por m’u desh të largohem nga Honfleur-i ditën e katërt.
Kisha lëshuar edhe një tren udhëtarësh. Treni nisej me gjithë shpejtësinë nga Sheshi i Madh dhe vërsulej trimërisht mbi det pa u vramendur për ngarkesën; shkiste përpara, i shpëtuar nga besimi.
Gjynah që m’u desh të largohem, por s’ma merr mendja që qetësia të rikthehet sakaq në këtë qytet të vogël peshkatarësh të karkalecave dhe midhjeve. [La Nuit remue]

Hera-herës, forcën e tij haluçinative ai ia vesh dikujt tjetër dhe shpresoj se ju do ta shijoni ashtu si unë atë lloj tuhafërie tejet të veçantë e si të pavullnetshme, që nuk është saktësisht ajo që e quajmë: humor (që, për mendimin tim, është shumë më mirë se humori), ku ndonjëherë Michaux kënaqet dhe shkëlqen:

NJERIU I KUJDESSHËM

Ai besonte se në bark kishte një depozitë me gëlqere. Çdo ditë shkonte te mjekët që i thoshin: “Analiza e urinës nuk nxjerr gjë”, ose që ishte në udhën e një shgëlqerizimi, ose që pinte shumë duhan, që nervat e tij kishin nevojë për pushim, që… që… që.
I ndërpreu vizitat te mjekët dhe ndenji me depozitën e vet.
Gëlqerja është e shkrifët, por jo gjithmonë. Ka edhe karbonate, sulfate, klorate, perklorate, kripëra të tjera dhe është e natyrshme që në një depozitë të gjesh pak nga të gjitha. Mirëpo, kanali i uretrit, gjithçka që është e lëngshme, po, por kristalet nuk i lë të kalojnë veçse me një dhimbje therrëse. Nuk duhet madje as të marrësh frymë shumë fort apo të përshpejtosh papritmas qarkullimin duke vrapuar si i marrë për të kapur tramvajin. Në u thërrmoftë blloku dhe në u futtë në gjak ndonjë copë, lamtumirë Paris.
Në bark ka një sasi arteriolash, arteriesh dhe venash kryesore, është zemra, aorta dhe shumë organe të rëndësishëm. Kjo është arsyeja që të përkulesh mbi gjunj do të ishte marrëzi; pa le më t’i hipësh kalit, as që merret me mend!
Eh ç’kujdes duhet në jetë!
Ai mendonte shpeshherë për njerëzit që, si punë e tij, kanë depozita brenda vetes, njëri me gëlqere, tjetri me plumb, një tjetër me hekur (dhe që i nxirrnin ende ndonjë plumb nga zemra dikujt që s’e kish njohur kurrë luftën). Këta njerëz ecin me kujdes. Kjo gjë i bën të dallueshëm në publik, i cili qesh me ta.
Por ata ecin gjithë kujdes, gjithë kujdes, me hapa të kujdesshëm, duke medituar për Natyrën që ka kaq e kaq mistere. [La Nuit remue]

Por nuk mbaron me kaq. Fantazia vizionare e Michaux-së e tërheq atë në udhëtime të reja: udhëtime në kolltuk; udhëtime nëpër vende imagjinarë. Koha nuk na mjafton për ta ndjekur nëpër ato vise që do t’i kërkonim më kot nëpër atlasë, por që ai vetë ua ka bërë hartën. Udhëtim në Garabanjën e Madhe, është titulli i një libri të çuditshëm që të kujton jo aq ata të Rabelais-së, sesa ata të Swift-it apo Butler-it. Michaux nuk pretendon të na mësojë apo kultivojë; as edhe ndonjë synim për satirë si te Guliveri apo Erewhon-i; por më tepër ka synimin të na mrekullojë siç mund të mrekullohemi kur lexojmë aventurat e Sindbad Detarit; Një Mijë e një Netët ruan megjithatë njëfarë urtësie orientale, sikundër në takimin e admirueshëm të plakut të detit, apo të tjerë episode tipikë për të vënë në dukje qëndresën, durimin, mendjemprehtësinë, dinakërinë e atij Uliksi mysliman. Te Michaux s’ka më asnjë leksion, asnjë “mësim” për t’u nxjerrë; janë shpikje të kulluara, të përkryera. Ne vërtitemi bashkë me Michaux-në në atë vend, në Garabanjë, në një botë më të largët prej nesh sesa Liliputi dhe Brobdinjaku i Guliverit, ku të paktën popujt e ruanin akoma në veprimet e tyre forcën e një arsyeje pothuajse humane; tributë, zakonet e të cilave na përshkruan Michaux-i, kanë mënyra të vepruari po aq të pakuptueshme për ne sa edhe ato të Topinambuve. Michaux është i pranishëm në disa syresh dhe i përshkruan; pastaj:

– Hë, më pyeti ai që kisha në krah, ç’mendoni për këtë?
– Po ju? i thashë, sepse duhet të bësh kujdes në vende si këto.
– Ç’të them! vazhdoi ai, është thjesht një shfaqje, një shfaqje si shumë të tjera. Brenda traditës kjo mban numrin 24.
Dhe, si tha këto fjalë, më përshëndeti përzemërsisht.

Në Garabanjë banojnë shumë popuj, emrat e të cilëve Michaux i shpik (ashtu siç bën me krejt florën dhe faunën imagjinare dhe përshkrimet e tij janë mrekulli saktësimesh tuhafe) me po atë guxim e ngazëllim sa Rabelais-ja. Ai tregon zakone, doke, kënaqësi, sëmundje, ushqime, që ngjajnë vetëm fare pak me tonat; dhe nga e gjitha kjo çlirohet sakaq një lloj poezie e mistershme, por edhe një sëkëlldi e pafund. Sëkëlldia vjen nga marrëdhënia që vendoset në mënyrë të pavullnetshme në mendjen tonë midis imagjinares dhe reales. Dhe kjo sëkëlldi, nganjëherë, duke kaluar nëpër hoka, kthehet në ankth. Tekefundit, themi, e gjitha kjo, që nuk ekziston, mund të ekzistonte bukur fort; dhe gjithçka që ne e dimë që është mundet të mos jetë fort reale. Çka ndodh mbi këtë tokë nuk është, tekefundit, shumë më e arsyeshme se ajo çka Michaux përshkruan. Ai shkëlqen duke na bërë të ndiejmë intuitivisht po aq çuditërinë e gjërave natyrore sa edhe natyrshmërinë e gjërave të çuditshme. Dëgjoni këto pak fraza të një libërthi të titulluar: Ju shkruaj nga një vend i largët.

Më tej ajo i shkruan:
« S’e merrni dot me mend çfarë ka në qiell, po s’e patë vetë s’e besoni dot. Ja, shikoni … por s’kam për t’jua thënë emrin e tyre që në fillim. »
Ndonëse duken të rënda e sikur zënë pothuaj gjithë qiellin, me gjithë atë madhësi që kanë, nuk peshojnë më tepër se një foshnje e porsalindur.
Ne i quajmë re.
Është e vërtetë se prej tyre del ujë, por jo duke i shtypur, as duke i ngjeshur. Kanë aq pak ujë, sa do ishte e kotë.
Por, duke u shtrirë gjatë e gjatë, gjerë e gjerë e thellë e thellë në qiell, ashtu, të fryra, ia dalin më në fund të lëshojnë ca pikla uji, po, po, uji. Dhe na lagin e na bëjnë qull. Ia mbathim vrapit, të tërbuara që na zunë; sepse askush s’e di çastin kur ato lëshojnë pikat e tyre; nganjëherë rrijnë me ditë të tëra pa i lëshuar. Dhe është e kotë të rrish në shtëpi duke pritur.

Michaux nuk është vetëm poet, por edhe piktor. Disa prej librave të tij janë të zbukuruar me ilustrimet e tij. Raportet e poezisë dhe të arteve plastike janë të shkëlqyera te shumë francezë. Mendoj për vizatimet e adhurueshme të Hugo-it, për ato, aksidentale ç’është e vërteta, të Baudelaire-it, Laforgue-ut, Apollinaire-it, të cilët, që të tre, dëshmojnë për një shije aq të sigurt e aq të dukshme për pikturën dhe që dolën kritikë arti aq të shquar; për prirjen e dyfishtë të Max Jacob-it dhe Cocteau-së që ndonëjherë të le të dyshosh, te ky i fundit, nëse duhet të parapëlqesh vizatuesin apo poetin. Po kjo pyetje ngrihet edhe për Michaux-në, i cili, gjatë periudhash mjaft të gjata, e le mënjanë penën për të marrë penelin. Edhe në pikturë evokimet e tij nuk janë më pak të çuditshme. Zakonisht është mbi një sfond të zi që, siç thotë Z. Louis Cheronnet, i cili ka shkruar parathënien e njërës prej përmbledhjeve me poezi dhe riprodhime vizatimesh, Michaux shpik “ektoplazma”, forma, kafshë, bimësi, që ofrojnë një raport akoma më të largët me realitetin sesa litografitë apo pastelët e Odilon Redon-it, edhe më pak jetësore. Janë fantazma pluskuese, analoge me ato që mund t’i faniten në ëndërr një njeriu që e kanë zënë ethet, vegime peizazhesh e sidomos koka, koka pa trup apo

të mbajtura nga shufra tejet të holla që s’kanë qenë kurrë trup; të mëkuara nga vetvetja, më shumë nga brenga ime e pamatë, po, po, brenga e nuk e di tamam çfarë gjëje, por që bashkëpunoi një kohë, jo, tri kohë në fakt, dhe të gjitha aq të këqija, aq të kamura me disfata, me flamuj të çjerrë, me meskinëri, me ideale pesë grosh, me art të jetuari si bagëti, aq dëshpëruese, aq të dëshpëruara, dhe aq, dhe aq, dhe aq… Pikërisht për të gjitha këto “aq” kanë dalë këto koka që përbëjnë veç një, një kokë të vetme që pëllet nga tërbimi apo që, e vrerosur dhe e ngrirë, këqyr fatin. Para meje sikur të mos ishin të miat… Të dala nga xanxa, nga braktisja, nga barku i kujtesës, nga angrrat e mia, nga angrrat e një fëmijërie që s’e ka pësuar e që as tre shekuj jetë tani nuk do ta bënin ta pësonte, kaq shumë do duheshin, kaq shumë do duheshin. Të lindura ditëve me shi e nën tavanë të ulët e nga ngecja e nevojave për t’u bërë por që s’do bëhen kurrë dhe nga parandjenja e një ardhmërie bezdisësish që po afrohet dhe minus habens-ësh kokëngjeshur. Të ardhura nga organe të pafjetura të një trupi të mbushur me helm, me uri, me topitje, me relikte dhe me arterie prej qyngje llullash të të parëve të mi. … Para meje, ndoshta jo të miat… Mbërritur së largu, s.o.s. të lëshuar në hapësirë nga mijëra fatkeqë në mynxyrë, që ulërijnë, që ofshajnë, që bërtasin të pashpresë drejt nesh të gjithëve krejt të shurdhër; që formojnë pa përfitim familjen e madhe të vuajtësve. Para meje, pa e ditur… Mbartur pa pushim nga dallgëzat e rrezatimit të gjallë të qenieve që përpëliten. Mundimet e tyre, ngërdheshjet e tyre, ankthet e tyre, të televizuara gjithkund… Para meje… Që arrijnë vrumbullitëse në dhomën time vetmitare. Para meje në heshtje të thellë që vuaj a frikohem dhe mbyturazi luftoj për autonominë time. [Piktura, 1939.]

A i ramë kryq e tërthor Michaux-së? Sigurisht që jo; dhe, tekefundit, nuk i kam në duar gjithë librat e tij. Më mungon në veçanti Një Barbar në Azi, për të cilin më vjen shumë keq që nuk munda ta gjej në asnjë librari dhe as te ndonjë mik, e që besoj se është i rëndësishëm mbi të gjithë. Pastaj, pa dyshim as Michaux-i vetë s’i ka rënë kryq e tërthor vetvetes. Kur pata fatin të hyj në marrëdhënie të drejtpërdrejtë me të, kultura e tij, urtësia, mendja e hapur, forca e gjykimeve, më bindën që ne mund të presim ende shumë gjëra prej tij.
Sikur Michaux të kish qenë tashmë i famshëm dhe ju ta kishit njohur tashmë, sigurisht që për të do kisha folur ndryshe. Sot, kjo që po bëj nuk është kritikë. Është thjesht një prezantim. U përpoqa t’ju shpie deri në skajet e Michaux-së. Mos bëra, vallë, gabim? Po ju a më ndoqët? Ndoshta, duke lexuar disa nga poezitë e tij të çuditshme, absurde, ju ndoshta menduat: Ç’do të thotë kjo? Përse, vallë, e gjitha kjo?… Oh! kujtoni se janë thënë të njëjtat gjëra, fillimisht, para Rimbaud-së, Lautréamont-it, madje Baudelaire-it. Në çdo kohë e në çdo vend ka poetë, shkrimtarë, piktorë, muzikantë zyrtarë. Drejt tyre shkojnë nderimet, lavdia dhe brohoritjet e shumicës. Do ishte e pavërtetë të thoshim se ato janë gjithmonë të pamerituara. Por, më së shpeshti, lavdia e tyre mbiçmohet dhe shuhet shpejt pas vdekjes së tyre. Ka të tjerë që, duke mos jetuar tjetër veçse për artin e vet, nuk vramenden aspak se ç’u sjell ky art dhe nuk presin tjetër shpërblim përveçse atë gëzim që na jep çdo punë e përfunduar, vetëdija e të punuarit mirë, e të bërit të më të mirës së vet. Dhe më së shpeshti, nga ana e publikut, ata hasin vetëm shpërfillje dhe tallje. Ata e dinë se vepra e tyre mund të presë dhe se drejtësia nuk do vonojë.
Georges Auric na fliste, po këtu, para tetë ditësh, mbi moskuptimin e llahtarshëm që kishin ndeshur fillimisht Debussy-ja, Ravel-i dhe shumë muzikantë të tjerë novatorë. Ai na citonte gjykimet e ndonjë kritiku zyrtar që, tek Revue des Deux-Mondes, refuzonte të dëgjonte tek Peleasi dhe Melisanda tjetër gjë përveç një “zhurme të shëmtuar”. Dhe kur po i thoja pastaj Auric-ut se kisha lexuar, nga pena e Berlioz-it, që një moskuptim i ngjashëm i kish pritur veprat e fundit dhe më gjenialet e Beethoven-it, ai më premtoi se do kërkonte referencën që s’kish mundur ta gjente në kohë për ta cituar në fjalimin e tij. Sapo ma dërgoi. Ja tek është:
“Schuppanzigh dhe bashkëpunëtorët e tij u shkrinë së qeshuri kur deshifruan quatuor-in në fa të Beethoven-it, të bindur se kompozitori i mashtronte. Dhe violonçelisti i famshëm Romberg e shkeli me këmbë partiturën e po këtij quatuor-i për të treguar indinjatën që kish ekzekutuar profka të tilla.
Por Beethoven-i, dikujt që i shkruante se publiku nuk e kish çmuar quatuor-in e tij në ut diez minor, iu përgjigj:
– Dikur ka për t’i pëlqyer. E di mirë sa vlej; e di që jam artist.”
Dhe Auric-u e përfundon fjalën duke më cituar këtë fjalë të admirueshme të Berlioz-it: “Për të qenë brenda, vini bast për gjeniun”.
Të kemi kujdes, Zotërinj, nga këto gjëra të vogla poetike që duken si hiçmosgjë, ndonëse të dala nga thellësi e shpirtit, janë pispillosur nganjëherë me tituj aq bizarrë sa t’i bëjnë të ngrejnë supet njerëzit seriozë, si: Les Fleurs du Mal, Une Saison en Enfer, Romances sans paroles, De l’Angélus de l’aube à l’Angélus du soir, Calligrammes, apo La Nuit remue – që s’keni për t’i parë askund tjetër përveçse në Francë e që të huajt na i kanë zili. Ka një prirje për t’i përçmuar ato, sot që vramendemi aq shumë për një letërsi këndellëse, të virtytshme dhe mëkuese. Do ishte fatkeqësi e madhe t’i shpërfillnim a sakrifikonim, sepse ato bëjnë pjesë tek më e mira jonë. Ato janë të pakoha; dhe jua thashë, në fillim të kësaj konference, se doja, për një orë, të harroja bashkë me ju problemet e tanishme, ankthet dhe nevojat tona. E pakohë… është gjë e mirë që një pjesë e jona të dijë të qëndrojë e tillë, e mbrojtur nga ngjarjet sado serioze, sado urgjente qofshin, gjithë duke mos e humbur aspak solidaritetin me to. Këtë pjesë tonën, të pakohën, le të mos e lëmë të tjetërsohet.

Do të doja, para se të largohem, t’ju lexoj edhe një poezi tjetër të Michaux-së; jo si konkluzion (kjo konferencë nuk ka asnjë të tillë), por ngaqë më duket se kjo poezi, ndonëse e shkruar në vitin 1928, vjen e na bashkohet intimisht:

Dorëzohu, zemra ime.
Mjaft luftuam.
Dhe jeta le të më ndalet,
Nuk ishim frikacakë,
Bëmë atë që mundëm.

Ah! shpirti im,
Do ikësh apo do rrish?
Duhet të vendosësh,
Ç’m’i heton kështu organet,
Herë vëmendshëm, herë hutueshëm.
Do ikësh apo do rrish,
Duhet të vendosësh.

Unë s’duroj dot më.

Zotër të Vdekjes
As ju kam blasfemuar as ju kam brohoritur.
Kini mëshirë për mua, udhëtar i kaq e kaq udhëtimesh pa valixhe,
Pa zot mbi kokë, pa pasuri, dhe lavdia ka ikur tjetërkund,
Ju sigurisht që jeni të fuqishëm e mbi të gjitha hokatarë,
Kini mëshirë për këtë njeri të shastisur që para se të kalojë pengesën ju thërret emrin e tij,
Kapeni pa rënë në tokë,
Pastaj, në mundtë, le të mësohet me temperamentet dhe zakonet tuaja,
Dhe ju lutem ta ndihmoni, ndihmojeni, ju lutem.

Përktheu: Alket Çani

Të vdekurit nuk binden më-Heinrich Böll

Published on September 20, 2019 in Letërsi/Përkthim/Tharm by Admin

Heinrich Böll (Hajnrih Bël)

Nëntogeri urdhëroi që të shtriheshim barkazi dhe ne u shtrimë barkazi. Ndodheshim në një buzë pylli, dielli shkëlqente. Ishte pranverë, mbretëronte qetësia dhe ne e dinim se lufta do merrte fund së shpejti. Ata që kishin ende duhan, filluan të tymosnin e ne të tjerët u përpoqëm të flinim, sepse ishim të lodhur, nuk kishim ngrënë shumë që prej tre ditësh dhe kishim dhënë shumë kundërsulme. Ishte një qetësi kaq e mrekullueshme e diku këndonin edhe zogjtë dhe gjithë ajri ishte i mbushur plot me një ëmbëlsi të butë, të lagësht.

Papritur nëntogeri filloi të bërtasë. Ai ulëriti: “Hej!” Pastaj u xhindos dhe thirri: “Hej, ju atje!” E pastaj tërboi plotësisht dhe zëri i tij jehoi: “Eh ju, eh ju, ju!”

Atëherë e pamë se për kë e kishte fjalën. Matanë në anën tjetër të rrugës së pyllit rrinte ulur dikush dhe flinte. Ishte një ushtar fare i thjeshtë me uniformë bojëhiri, i cili po flinte i mbështetur tek një pemë. Dhe ky ushtar po buzëqeshte shumë ëmbëlsisht me fytyrën e vet me preka dhe ne menduam se nëntogeri u çmend. Menduam se edhe ushtari që po flinte ishte çmendur, sepse nëntogeri po ulërinte gjithnjë e më shumë dhe ushtari që po flinte vazhdonte të buzëqeshte…

Ata që filluan të pinin duhan, ndërkohë e ndërprenë duhanin dhe ata që donin të flinin, s’kishin më gjumë e disa prej nesh buzëqeshnin gjithashtu. Ishte pranverë, mot i butë dhe i ëmbël dhe e dinim se lufta së shpejti do merrte fund.

Papritur nëntogeri nuk po ulërinte më. Ai kërceu përpjetë, kapërceu me dy hapa rrugën e pyllit dhe e goditi në fytyrë ushtarin që po flinte.

Por ne pamë se ushtari kishte vdekur. Pa thënë një fjalë, rrëzohet përmbys dhe nuk buzëqeshte më: fytyra e tij kishte një zgërdhitje të frikshme dhe neve nuk na erdhi fare keq për nëntogerin, i cili u kthye i zbehur, sepse nuk iu gëzuam më diellit, nuk ndjemë më kënaqësi me ajrin e butë, të lagësht, të ëmbël të pranverës dhe s’e çamë më kokën, a do merrte fund lufta apo jo. Papritur ndjemë se kishim vdekur të gjithë, edhe nëntogeri, sepse po zgërdhihej tashmë dhe s’kishte më uniformë të veshur…

____

Ky tregim i shkurtër, daton më 5 Janar, 1949 dhe është përpunimi i një pasazhi nga një projektdramë e Heinrich Böll-it me titullin “Siç urdhëronte ligji”, e shkruar në Janar, 1949.

Përktheu: Gaqo Karakashi

Previous 1 … 130 131 132 133 134 … 182 Next

KUR VDES NJË POET- JOSÉ PÉREZ AMÉZQUITA (Porto Riko)

KUR VDES NJË POET- JOSÉ PÉREZ AMÉZQUITA (Porto Riko)

Eleni Bukura, piktorja arvanitase, një nga feministet e para të Greqisë-Luan Rama

Eleni Bukura dhe ndëshkimi i fatit

Reportazh nga ferri-Pagesa e marrëzisë/Taulant Kopliku

Porta e fshehtë e Lordit Bajron-Luan Rama

Mai Ling-Gerhard Plotz

Shkruar nga Gerhard Poltz, lindur më 1942, Mynih, Gjermani

Kriza shpirtërore/Paul Valéry

Fragment nga romani“Zhurma e kohës”-Julian Barnes

Shumica e koleksionistëve janë burra, bjerrakohës dhe të mllefosur me shoqërinë*/Orhan Pamuk

Të zbulojmë Henri Michaux-në/André Gide

Të vdekurit nuk binden më-Heinrich Böll

REVOLUCIONI NUK DO TЁ TRANSMETOHET

Admin - page 132

Admin has 1814 articles published.

Admin - page 132

Admin has 1814 articles published.

KUR VDES NJË POET- JOSÉ PÉREZ AMÉZQUITA (Porto Riko)

You might be interested in

Eleni Bukura dhe ndëshkimi i fatit

You might be interested in

You might be interested in

Shkruar nga Gerhard Poltz, lindur më 1942, Mynih, Gjermani

You might be interested in

You might be interested in

You might be interested in

You might be interested in

You might be interested in

You might be interested in