Kur shkruani për dikë si Shostakoviçi, e kupton se çfarë jete relativisht pa andralla ke si shkrimtar në Perëndim, me përjashtim të rasteve kur flet kundër Putinit apo diçka të tillë. Dua të them se nuk besoj se do të isha romancier rus që shkruan një roman satirik për Putinin. Them se në raste të tilla përfundon i vdekur në një urë-Julian Barnes
Julian Barnes: Provova ta shkruaj në vetën e parë, shkruajta rreth katër faqe për një burrë që qëndron jashtë banesës, rrëfim në vetën e parë dhe pastaj thjesht s’shkruajta më. S’e dija pse nuk po ecte shkrimi, s’po shkruaja dot më dhe kjo sepse nuk kisha gjetur mënyrën e duhur të rrëfimit. Iu riktheva afro nëntë muaj më vonë dhe fillova ta rrëfej në vetën e tretë.
John Freeman: A ju kishte ndodhur më parë të ndryshonit rrëfimin nga veta e pare në të tretën?
Julian Barnes: Jo, mendoj se është e vërtetë që me çdo libër të ri, shkrimtari bën gabime të reja. Dhe në rastin tim, unë e fillova romanin me një fjali të Floberit, i cili thotë se jeta moderne nuk ka heronj apo përbindsha dhe për këtë arsye letërsia s’duhet të ketë heronj dhe përbindsha dhe kështu libri fillonte me pohimin se përbindëshat ishin kthyer përsëri dhe përbindëshat i kishin vrarë të gjithë heronjtë, kështu që ne jetojmë në një botë plot me përbindësha dhe pa heronj. Por përfundimisht e hoqa qafe këtë fillim romani sepse ishte shumë deklamues, ishte tepër joromanor. Pra shkrimtari nis me tone të ndryshme rrëfimi derisa ngadalë gjen të duhurin.
A e strukturuat romanin qëllimisht si simfoni?
Jo. s’është strukturuar ashtu. Libri ka fituar disa cilësi muzikore prej përsëritjeve dhe motivit. Por mendoj se forma muzikore ndryshon nga forma letrare. Fjalët funksionojnë ndryshe. Ndodh një proces dhe përftohet muzikalitet. Mund të përsëritësh motivin, të shtjellosh një temë, por ato s’mund të përputhen kaq lehtë si në muzikë. Kjo do të thotë se romani ka hyrje të ngadaltë lëvizja e pare nuk vonon. S’kam menduar kurrë se po shkruaja një roman muzikor.
Edhe pse Shostakoviçi është muzikant.
Po, edhe pse ai është kompozitor. Shkruaj shesh kështu, me motive dhe fraza që të përsëriten. Dhe kjo është një mënyrë për të ndërtuar strukturën.
A është stili në njëfarë mënyre bartës i çdo gjëje?
E pra, unë mendoj se romani del të jetë në mënyrë të pashmangshme historik dhe biografik, ashtu si dhe i trilluar, kështu e shoh unë, kështu është romani sipas meje, sepse si i tillë ai i përshtatet jo vetëm estetikës por edhe interesave të mia si shkrimtar, fryma e tij kriohet më së mkri me anë të stilit, nëpërmjet përdorimit të frazave, të ngjyresave të imëta të frazave, të cilat nganjëherë ngjajnë shumë me një tekst të përkthyer. Zhurma ishte aq e lartë sa mund të shkallmonte xhamat e dritares ngjan me një lloj përkthimi nga gjuha ruse, duket jo e natyrshme. Ne do të thoshim shkallmon dritaret, diçka të tillë, por jo “shkallmonte xhamat e dritares ”. Kjo për mua krijon për lexuesit ndjenjën e kohës dhe vendit të cilat janë ndryshe. Besoj se nuk më interesojnë jashtëzakonisht shumë fjali të tilla si “ai u çapit poshtë aksh e aksh rruge dhe u kthye majta ku përballë tij pa ëmbëltoren e kahershme, këtë apo atë lloj dyqani”. Unë s’e përdor këtë mënyrë të krijimit të kohës apo për të përcaktuar vendin dhe atmosferës. Mendoj se proza të jep mundësi shumë më të mira për të përmbushur pikësynime të tilla.
Në këtë libër kam gjetur vazhdimisht fjalë që duket sikur janë përkthyer nga një roman i Lermontovit.
Po, ka disa fjalë të tilla. Përdoret një shprehje si Rusia është atdheu i elefantëve. Është shprehje mirëfilli ruse dhe mendoj se është vërtetë e mrekullueshme. Dhe flitet për gjëra të tilla si të luash në piano me katër duar. Tani, ne do të thoshim duete që luajnë me katër duar, por rusët thonë se luajti piano me katër duar. Gjithkush që e lexon e di për çfarë bëhet fjalë, është mjaft e qartë se çfarë do të thotë, por është vetëm pak ndryshe nga të folurit normal, dhe ti mendon se, “Po, unë jam në Rusi tani”. Të paktën kjo është ajo që shpresoj se ndjeni ju.
A ishte procesi i krijimit të personazhit të Shostakoviçit ndryshe nga ai I krijimit të figurave të tjera historike që ju keni pasur në romanet tuaja?
Po. Mendoj se gjëja kryesore ishte se, edhe pse kam bërë rusisht në shkollë për dy vjet e dy semestra në universitet, Rusishtja ime është shumë pasive. Frëngjishtja ime është e mirë, e flas goxha mirë, kështu që unë s’pata asnjëherë problem me romanin tim “Papagalli i Floberit” dhe për “Arturi dhe Xhorxhi” gjithçka është në anglisht. Deri diku, me Shostakoviçin isha i kufizuar nga ajo që kishte dalë në gjuhën angleze. Por më ndihmoi shumë gjithashtu Elizabeth Wilson, e cila është eskpertja kryesore anglishtfolëse për Shostakoviçin. Ajo më dërgonte letra që gjente dhe unë merrja nga ato ndonjë frazë a diçka e tillë.
Ai zotërohet kaq shumë nga urrejtja për veten.
Po, mendoj se në fund të jetës së tij, ai ishte një njeri i thyer. Ai u thye nga shteti. Në njëfarë mënyre, ai në fund mendon se kishte jetuar tepër dhe duhjt të kishte vdekur më parë. Siç thotë në fillim të pjesës së tretë: “Koha më e rrezikshme nuk është koha kur ekziston rreziku më i madh. Por është koha ku është në rrezik shpirti i tij”. Në një mënyrë, ashtu si e lexoj unë, në fund, ai mezi pret të vdesë dhe kështu do të jetojë vetëm muzika e tij. Pas kësaj s’do t’i duhet të merret me këtë gjë të vështirë të quajtur jetë, dhe sidomos me këto gjëra të tmerrshme të quajtura politikë dhe pushtet. Kurse muzika do t’i tejkalojë rrethanat shoqërore të kohës kur u krijua.
Si shkrimtar, a ndjeni dhembshuri për të? Është e dukshme që rrethanat…
Oh, ndiej dhembshuri të madhe për të. Mendoj se ai është një hero, në kuptimin që ai mbijetoi, bëri gjithçka që mund të bënte për të ndihmuar të tjerët, për të mbrojtur familjen e tij. Ai ishte shumë i zoti për t’i kërkuar shtetit dhe autoriteteve ndihmë për të tjerët, por këtë s’mundi ta bëjë për vete.
Po, shkroi shumë letra për të ndihmuar të tjerët.
Po, dhe ai u vu në një pozitë të pamundur. Miku im Ian McEwan e lexoi librin dhe tha: “Nuk e kishte kuptuar se sa shumë kujdeseshin ata për muzikën dhe kompozitorët”. “Kujdeseshin” është përdorur pak me ironi, në kuptimin e “mbikqyrjes” së vazhdueshme. Ju mendoni se ata ndiqnin nga pas disidentët më të dukshëm apo njerëzit të cilët ishin kundër tyre, po e kanë bërë edhe këtë, ata kishin si qëllim mbikqyrjen e gjithçkaje. Kështu, në të vërtetë kishte dy zgjidhje: njëra, të heshtje plotësisht dhe të mos krijoje muzikë, dhe tjetra ishte të protestoje në një mënyrë të tillë që të dërgoheshe në një kamp pune dhe pas teje do të ishte familja jote që do të vinte menjëherë pas teje në kampin e punës. Pra, të kthehesh në hero duket joshëse derisa të kuptosh se të jesh një hero do të thotë të sakrifikosh familjen dhe miqtë e tu. Kur shkruani për dike si Shostakoviçi, e kupton se çfarë jete relativisht pa andralla ke si shkrimtar në Perëndim, me përjashtim të rasteve kur flet kundër Putinit apo diçka të tillë. Dua të them se nuk besoj se do të isha romancier rus që shkruan një roman satirik për Putinin. Them se në raste të tilla përfundon i vdekur në një urë.
Më pëlqejnë shumë pesë librat e tu të fundit. Ka një zhvendosje nga struktura e madhe e ndërlikuar e “Arturi dhe Xhorxhi” apo nga st¡rhollimet e librave tuaj të mëparshëm.
Mendoj se është ndikimi i moshës dhe të pëlqyerit e kompaktësisë.
Është e pabesueshme. Ky libër dhe “Shtresat e jetës”, mendoj se të bëjnë të përjetosh koha, si e ndjen njeriu kohën..
Mendoj se koha është tjetër gjë. Me kalimin e viteve, ti e kupton kohën, e kupton edhe më mire kohën e trilluar, si të lëvizësh në kohë, si të lëvizësh nëpër kohë me anë të letërsisë. Për shembull, te romani “Fundi i një engime”, lexuesi arrin në fund të pjesës kur personazhi është 21 apo 22 vjeç, dhe pastaj 40 vjet kalojnë me një paragraf. S’do ta kisha bërë këtë kur isha shkrimtar i ri. Por është diçka të cilës ia merr dorën. Mendoj se një shkrimtare e madhe e cila lëviz nëpër kohë ndërkohë që ti nuk e dallon këtë është Elis Munro (Alice Munro). Ajo është e jashtëzakonshme. Po lexon një tregim me 25 faqe dhe krejt papritur të kalon para syve jeta e plotë e njeriut.. Si ia ka dale ta bëjë këtë? As që e vë re kalimin e kohës dhe ja ku papritur ke të gjithë jetën para teje. Po kështu edhe Apdajku (Updike), në vepar e tij të fundit, ia mori dorën shumë mire duke luajtur me kohën në mënyrë dinake, duke u treguar mjeshtër i urtë dhe i mençur. Kështu mësojmë edhe ne disa truke të reja.
Përktheu: Granit Zela
