Më 21 maj 1941, në Nice, Legjioni Francez i Veteranëve të Luftës nuk e lejoi André Gide-in të mbante një konferencë për poetin Henri Michaux. Tekstin e kësaj konference Gide e botoi në korrik si libër më vete. Në këtë libër ai ka ruajtur stilin e kuvendimit dhe na njeh, nëpërmjet citimesh të shumta, me artin e Michaux-së
André Gide
Të dashur miq,
Kam kënaqësinë të ndodhem sonte me ju; por shpresoj të mos prisni prej meje konsiderata rreth situatës europiane, apo rreth detyrës që kemi sot të gjithë bashkë e çdokush prej nesh. Mendova se do më lejonit t’ju flisja sonte “sikur të mos kish ndodhur asgjë” e që do gjenim ca rehati duke u ndalur në një zonë të mendjes që nuk e ka trazuar lufta e nuk e kanë kapur dot as shtrëngesat, as gjëmat. Nëse zgjodha si temë të kësaj bisede poetin Henri Michaux, e bëra këtë ngaqë mendova se ndoshta disa prej jush nuk e njohin ende; ngaqë Michaux, gjithë duke qenë një produkt i epokës sonë aq karakteristik sa askush tjetër, ka ditur të mbetet krejtësisht joaktual. Mund të flasim për të përgjatë një ore, pa patur frikë se mos cekim, qoftë edhe me skajin e mendimit, asnjë nga çështjet që na shqetësojnë. Kjo që po ju propozoj është si një çlodhje.
Zgjodha Michaux-në edhe për arsye të tjera: nuk më duket as interesante, as e dobishme të flasim për ata për të cilët flet tashmë gjithë bota; për ata që janë në rend të ditës. Michaux është një vetmitar, një i tërhequr. Nëse janë të shumtë tashmë ata që e duan e që e admirojnë, të paktën, me sa di unë, ai nuk ka qenë kurrë deri më sot objekt i ndonjë konference; por edhe artikujt e kritikëve mbi veprën e tij nuk është se kanë gëluar. Po i ndodh siç i ndodhte, në kohën e vet, Rimbaud-së, Lautréamont-it, Verlaine-it, Apollinaire-it e, madje, pak më herët, Baudelaire-it. Mirëpo, s’ka gjë më dehëse se të zbulosh; asgjë, në mos kumtimi i zbulimit tënd. Me kusht, ama, që zbulimi të jetë i rëndësishëm. Por kësaj s’ia kam merakun. Nëse do mburresha me diçka, ky është fakti që nuk jam gabuar shpesh në zgjedhjet e mia. Më kujtohet ajo kohë, kaq e largët tashmë, kur i prezantoja Mallarmé-së dhe disa miqve simbolistë, libërthin që sapo kish botuar në Orthez, në këtë qytezë të Pirenejve, një poet i vogël province. Ai quhej Francis Jammes… Jam ende krenar që isha i pari, besoj, që bëra publike vlerën e Jules Romains-it, e më pas të Giraudoux-së, lidhur me librat e tyre të parë. Këta patën mirësinë të mos e harrojnë këtë… Do kisha dashur të bëja rolin e pionierit edhe për romancierin tonë të madh Simenon dhe s’gjej ngushëllim që Thérive u tregua më i shkathët. Pra, lidhur me Michaux-në, ju siguroj: nëse vij t’ju flas për të, dijeni se ia vlen përnjëmend, – dhe jo për arsye të dashurisë për të, që është e gjallë por krejt e vonshme; dhe as ngaqë, si shumë prej jush, edhe si unë, Michaux është strehuar në këto anë, në krahinën fqinje. Nuk ka detyrë më të këndshme për t’u përmbushur nga dikush më i moshuar, sesa të bëjë të njohur dikë më të ri.
Para se të depërtoj në veprën e tij, do të doja t’ju paraqes njeriun. Michaux nuk është më tepër se dyzet vjeç. Mësimet e para i mori te Jezuitët, në Belgjikë. Me t’i mbaruar ato, “dëshira për të parë botë me sy dhe gjendja e paqetë shpirtërore”, siç thotë La Fontaine-i, e bënë të angazhohej si muço. U nis me anije për në Amerikën Ekuatoriale. Do provojë frutat ekzotike dhe, në vijim, do mbajë për vendet e largëta një nostalgji të patundur. Pas kthimit në vendlindje, mendon veçse për t’u rinisur. Para se të lerë Amsterdamin, ai shkruan:
Ah! kjo ftohmë, duhet të mbështillesh në vete, më saktë të rrafshohesh, që t’i bësh ballë mirë.
Ai që forcën e vet më të madhe e ka të përqendruar në kokë, në zemër, në kraharor, në krahë, nuk është bërë për këtë vend, nuk kam veshje për këtë ftohmë – ende jo aq homogjene… Dhe ajo fushë e djeshme flamande! S’mund ta shohësh pa dyshuar për gjithçka. Ato shtëpi të ulta që s’kanë guxuar të hedhin një kat drejt qiellit, pastaj krejt papritmas ia nis në erë një kambanë e lartë kishe, a thua se vetëm kjo qenka e lartër tek njeriu, sikur veç kjo paskësh fat të lartohej. [Nga libri Ecuador]
Por kjo nostalgji e thellë nuk do ta lëshojë për asnjë çast gjatë udhëtimit. Në det, ai shkruan, disa ditë më vonë:
Është e jashtëzakontë se si ky planet i mallkuar me këtë pako gjë që ka, të mund të jetë kaq i mërzitshëm. Ka ca rajone ku ai është i qethur nga çdo lloj surprize, saqë pyet veten se cili është vendi ynë i vërtetë dhe se e ç’Globi tjetër qenkemi kjo periferi mjerane. [Nga libri Ecuador]
Ecuador (1927), njëri nga librat e parë të tij, është një lloj ditari kuverte, blloku udhëtimesh, në të cilin shënimet rreth vendeve të përshkuar, përsiatjet më të larmishme e më trillane, alternohen nganjëherë me poezi. Ja ç’shënon ai, ende në kuvertën e Boskoop-it, anijes që e shpie përtej-detit:
Të thuash që ndoshta na kanë parë të kalojmë njëzet e pesë milionë peshq, Boskoop, që kanë parë kallumën tënde idiote, një Zot e di ç’kanë menduar, për të përmendur vetëm të rriturit. Po kishte edhe alga, pranë të cilave kaluam, e plot të tjera. Ndërsa ne nuk ditëm asgjë, nuk pamë asgjë, as edhe një të vetme, asgjë.
Boskoop! Qorr i madh që përshkon Atlantikun. S’do kish ndryshim sikur të ishim brenda një thesi.
Ndaj dhe shumë anije përfundojnë në fund të ujit. E meritojnë.
Paskemi përshkuar 4000 milje dhe s’paskemi parë asgjë. Pak dallgëzim, ndonjë dallgëzim i madh, ca stërkala, ca dallgë që vrundullojnë, shkulme uji mbi bash, shumë-shumë ndonjë shtrëngatë dhe ca peshq fluturues; me një fjalë: asgjë! Asgjë!
Në më pak se pesëdhjetë vjet të gjitha anijet do pajisen me aparatura që ju lidhin me mjedisin detar, që është nëndetar…
Po të isha hotelist, do t’i bëja dhomat nën ujë; ç’gurgullimë do bëhej, rrahje të sedefta bishtash përmes algave ëndërrimtare. [Ecuador]
Dhe tashmë këto fraza ju japin njëfarë ideje mbi mënyrën tejet të veçantë të mendimit me të cilën, nëpërmjet sinqeritetit, hidhet pa reshtur Michaux-i jashtë rutinës së konvencioneve, të të mësuarit përmendsh. Ndijim qoftë apo mendim, ai e ndjek, pa vramendjen mos duket i çuditshëm, bizarr a, madje, tuhaf. Ai e vijon dhe, si merimanga, varet atje në një fill mëndafshi, duke e lënë veten të rrëmbehet nga fryma poetike, as ai s’e di ku, me një braktisje të krejt qenies së vet, që na kujton atë që thotë Nietzsche-ja se: të sinqertë plotësisht jemi vetëm në ëndrrat tona.
Cilido qoftë autori, sado i vështirë qoftë ai, e pastë emrin Rabelais, Maurice Scève a Dante, apo, më afër nesh: Rimbaud, Lautréamont, Mallarmé a Joyce, është gjithmonë nga ana njerëzore, më përgjithësisht njerëzore që duhet t’i qasemi. Një ishull nuk na shfaqet pothuajse asnjëherë me shkëmbishte nga të gjitha anët. Sado e lartë qoftë një majë, bjerini rrotull dhe keni për të gjetur një shpat jo dhe aq të thepisur nga mund të orvatet ngjitja. Dhe me të mbërritur në majë, do kuptoni detajin dhe tërësinë e asaj çka ju trembte në fillim. Shpatet e pingult duhet t’i shohësh nga sipër. Kur u qëndrojmë te këmbët, na shkurajojnë.
Do marr guximin t’ju paraqes pak më vonë disa anë skajshmërisht të habitshme të Michaux-së; për momentin, po i biem rrotull. Dhe para se ta lëmë këtë libër të parë: Ecuador, le të lexojmë edhe këtë pasazh të shkurtër, kaq zbulues:
Një letër, këtë mëngjes. Më shkruan: “Do t’ju marrë malli për Ekuatorin dhe indianët! Kam parë të tillë (prej dylli) në një muze të Berlinit. Ç’poezi mbajnë përbrenda!”
E kisha thënë që i urreja indianët. Jo, duhet të bëj udhëtarin inteligjent, amatorin e ekzotizmit. “Kam këtu një minierë!” Po unë i urrej indianët, them. Të jesh qytetar i tokës. Qytetar! Po toka! “Indian”, “indian”, doni të më çmeritni me këtë. Një indian, një njeri me një fjalë! Një njeri si gjithë të tjerët, i kujdesshëm, i palëvizur, që s’arrin kurrkund, që nuk kërkon, njeriu “ja ashtu”. (Edhe sikur ta zëmë se kam për t’u mësuar, prapë më vjen plasja). Këta njerëz nuk kanë shenjtorë, pastaj, si të merrem vesh me njerëz të metë?
Dhe për ta mbyllur njëherë e mirë: Njerëzit që nuk më ndihmojnë të përkryhem: Zero.
Le të përpiqemi të përforcojmë misterin e Michaux-së dhe të bindemi fillimisht që edhe çuditëria e tij mbetet njerëzore; më e rëndësishmja është ta kontaktojmë atë. Për këtë do na ndihmojë, më shumë se çdo gjë tjetër, një libër tjetër nga të tijtë; ndaj po e lëmë Ecuador-in, duke lënë mënjanë shumë faqe aq të këndshme, përsiatje bizarre, të papritura, të bukura dhe, si syri i atyre femrave për të cilat fliste Baudelaire-i, “me çiltërinë që të habit”. Ai libër, ku Michaux na jep, si të thuash, hyrjen në vetvete, është i vitit 1930, d.m.th. që Michaux e shkroi gjatë kthimit nga një udhëtim i dytë në Amerikë, nga ai udhëtim që e rrëfen tek Ecuador-i.
Me titullin “Mes Propriétés”, gjejmë të mbledhura ca lloje poezish në prozë, të vetmet, me sa di unë, ku autori do të flasë drejtpërsëdrejti për veten, por do ta shikoni në ç’mënyrë të çuditshme. Në vijim, ai do ta gjykojë të hijshme ta braktisë veten krejtësisht dhe do na japë vetëm faqe ku ai vetë do mungojë – do doja të shtoj: në dukje, sepse këto faqe janë ndër më vetjaket dhe sapo ne, falë poezive të Mes Propriétés, të kemi gjetur Michaux-në, do mund ta ritakojmë në poezitë më bizarre e, si të thuash, më të largëtat prej nesh dhe atij vetë. Le të marrim fillimisht ato ku ai hapet, nuk mban gjë brenda. Ah! ç’mënyrë të çuditshme që ka për t’u hapur!…
Të lexojmë, për shembull, “Një rreckë”:
Rrallë në jetë kam takuar njerëz që, si unë, të kishin çdo çast nevojë për t’u fryrë.
Nuk më ftojnë më nëpër botë. Pas një apo dy orësh (ku dëshmoj një qëndrim së paku njëlloj me mesataren), ja tek zhubravitem. Vithisem, pothuajse nuk ekzistoj më, xhaketa më bëhet petë mbi pantallonat petashuqe.
Atëherë, personat e pranishëm nisin të merren me lojëra të përbashkëta. Shkojnë shpejt të gjejnë atë që u duhet. Dikush më përshkon me heshtë a me ndonjë kordhë. (Për fat të keq, s’ka apartament ku të mos gjesh kordha.) Një tjetër më jep ca goditje topuzi të hareshme me një shishe vere mozele, apo me një nga ato dylitroshet e njohura të chiantit; një femër e këndshme më qëllon keqaz me takat e saj të larta; ka një të qeshur të hollë që ndiqet me interes dhe një fustan që përkundet lehtazi. Të gjithë janë plot gjallëri.
Megjithatë, ja tek fryhem sërish. Shpejt e shpejt i fshij rrobat me dorë dhe largohem i pakënaqur. Dhe gjithë dynjaja shkulet së qeshuri prapa derës.
Njerëz si puna ime është më mirë të rrojnë si eremitë.
Nga këto lloj poezish në prozë që ai i ka përmbledhur në librin e titulluar La Nuit remue, është njëra që më duket pothuajse konfidenciale. Ajo ka titullin: Mes propriétés (çifligjet e mia). Kjo është shumë më e gjatë se gjithë të tjerat, ndaj do t’ju lexoj prej saj vetëm disa fragmente:
… I humbur krejt në planet, vajtoj për çifligjet e mia që nuk janë asgjë, por që sidoqoftë përfaqësojnë një truall familjar dhe nuk më japin atë përshtypje të absurdit që e ndesh ngado.
Kaloj javë të tëra në kërkim të truallit tim, i poshtëruar, i vetëm; në çaste si këto mund të më shajnë si t’u teket.
E mbaj veten vetëm falë bindjes se është e pamundur të mos e gjej truallin tim dhe, në fakt, herët a vonë, ja tek e gjej!
Ç’lumturi të gjendesh në truallin tënd! Ka aty një atmosferë që s’e gjen kund tjetër. Kanë ndodhur ca ndryshime, kam përshtypjen se është pak më i hepuar, pak më i lagësht, por dheu, ama, është po ai.
Ndofta s’ka patur kurrë korrje të bollshme. Por ky dhé, ç’t’ju them, më thotë shumë… Është tamam trualli im. S’e shpjegoj dot këtë, por që ta ngatërroj me një tjetër do ishte njëlloj si të ngatërroja veten me dikë tjetër, dhe kjo është e pamundur.
Është trualli im dhe unë; pastaj është i huaji.
Ndonjëherë lë takim me një mike të vjetër. Toni i bisedës bëhet sakaq i dhimbshëm. Atëherë nisem befas drejt çifligut tim… Atje ndihem rehat; kjo ndjenjë zgjat disa çaste, pastaj për mirësjellje rikthehem pranë gruas së re dhe buzëqesh. Por kjo buzëqeshje ka një cilësi të tillë që… ajo ikën duke përplasur derën. Ja, kësisoj ndodhin gjërat midis meje dhe mikes sime. Dhe kjo ndodh rregullisht.
Do bënim mirë të ndaheshim njëherë e mirë. Po të kisha çifligje të mëdha e të begata, sigurisht që do ta lija. Por siç paraqiten gjërat sot, ia vlen më mirë të pres edhe ca.
T’i kthehemi truallit. Po flisja për dëshpërimin. Por jo, përkundrazi, një truall të mbush me shpresë. Mbi të mund të ndërtosh, dhe do ndërtoj. Tani jam i sigurt për këtë. Shpëtova. Kam një bazë.
…
Trualli im është ende kënetor, vërtet. Por do ta thaj dalëngadalë dhe mbasi të forcohet mirë, do vendos aty një familje punëtorësh.
Do jetë kollaj të ecet mbi truallin tim. Do shihet çdo gjë që do bëj në të. Familjen e kam shumë të madhe. Keni për të parë nga të gjithë tipat, por akoma s’e kam treguar.
…
Ah! kjo do ma revolucionojë jetën.
Mamaja gjithmonë ma ka taksur që do mbetesha një mjeran dhe një hiç. Bukur fort. Deri te trualli ajo ka të drejtë; mbas truallit do ta shohim.
Kisha qenë turpi i prindërve, por do ta shohim, mandej do jem i lumtur. Do kem gjithmonë shoqëri të panumërt. Ju e dini, nganjëherë kam qenë krejt i vetëm. [La Nuit remue]
Nga këto fragmente që ju lexova, lashë mënjanë, aty-këtu, ndonjë frazë… paksa paturpësisht, nga frika se mos ju mbyste një fantazi që rrezikon të duket e tepruar. Por a nuk mjaftojnë vallë, për të rivendosur kontaktin, disa thirrma, si kjo me të cilën mbaron ky tekst: “Ju e dini, nganjëherë kam qenë krejt i vetëm”, për të na bërë të ndiejmë sërish, te vegimtari prestigjioz, te shpikësi i imazheve që do t’ju tregoj pas pak, një njeri që gulçon, që jeton, që vuan, një njeri pra, si ju dhe si unë? Dëgjoni edhe këtë frazë patetike:
Miqtë u qepeshin më kot duke i lutur, duke e mbushur vendin me një vajtim të tillë sa do besonim se gjendeshim në tokë. [La Nuit remue]
Por duket se një lloj skrupulli prej artisti e fton Michaux-në ta fshehë këtë njeri gjithnjë e më shumë. Ai zhduket. S’është më veçse vegim, ndërmendje e çuditshme, herë tejet e bukur, herë shqetësuese deri në ankth. Se si bëhet ky kalim, do ta shikojmë në disa poezi, e sidomos tek ajo që titullohet: “Përtacia”.
Uroj t’u kushtoni këtyre teksteve gjithë vëmendjen që meritojnë; një vëmendje që nuk është vetëm ajo e inteligjencës, por edhe ajo lloj vëmendjeje muzikore që di të njohë saktësinë e një intonacioni; një vëmendje që ju bën të mundur të vlerësoni përsosurinë e këtyre poezive të shkurtra, masën, dozën e hollë të ironisë, emocionit, të asaj nuk di çfarë që na prek në një cep të fshehtë të zemrës e që, si kënga e zogut për të cilën flet Rimbaud, “ju ndal e ju bën të skuqeni”. Dëgjoni:
PËRTACIA
Shpirti e adhuron notin.
Për të notuar shtrihesh barkaz. Shpirti del vendit dhe ikën. Ikën duke notuar. (Nëse shpirti juaj ikën kur rrini në këmbë, ose ulur, ose gjunjëthyer, ose mbi bërryla, për çdo pozicion trupor të ndryshëm shpirti do të ikë me një ecje dhe një formë të ndryshme, që do ta them më vonë.)
Shpesh thonë se ai fluturon. Por nuk është kjo. Shpirti noton. Dhe noton si gjarpërinjtë dhe ngjalat, asnjëherë ndryshe.
Shumë njerëz kanë kështu një shpirt që e adhuron notin. Në mënyrë vulgare i quajnë përtacë. Kur shpirti, përmes barkut, e lë trupin për të notuar, atëherë prodhohet një çlirim i tillë i nuk di çfarë gjëje, një braktisje, një kënaqësi, një lehtësim aq intim.
Shpirti shkon të notojë nëpër shkallë a nëpër rrugë duke ndjekur drojën a guximin e njeriut, sepse ai ruan gjithmonë një fill nga vetja te njeriu, dhe nëse ky fill do këputej (ndonjëherë është shumë i tendosur, por do të duhej një forcë e llahtarshme për ta këputur), do të ishte e tmerrshme për ta (për shpirtin dhe njeriun).
E pra, kur shpirti është i zënë duke notuar larg, nga ky fill i thjeshtë, që lidh njeriun me të, rrjedhin vëllime të tëra të një lloj lënde shpirtërore, si baltë, si zhivë, apo si gaz – një kënaqësi pa fund.
Kjo është arsyeja që përtaci është i pandreqshëm. Ai nuk do të ndryshojë kurrë. Kjo është gjithashtu arsyeja që përtacia është mëma e gjithë veseve. Sepse çfarë është më egoiste se përtacia?
Ajo ka themele që nuk i ka krenaria.
Por njerëzit u qepen përtacëve këmba-këmbës.
Ndërsa ata rrinë shtrirë, i godasin, u hedhin ujë të ftohtë në kokë, duhet medoemos ta sjellin shpirtin në vend. Përtacët atëherë ju hedhin atë vështrim urrejtjeje, që e njohim mirë, e që e shohim sidomos te fëmijët. [La Nuit remue]
Ja, pra, me ç’lloj arti Michaux na fton drejt një bashkëpunimi poetik aventuror! Dëgjoni këtë fillim të Magjisë:
MAGJI
S’janë të paktë ata që duan të përftojnë krijesa mendore duke përdorur metodën fakirike. E kanë gabim.
Çdokush duhet të ketë metodën e vet. Kur dua të bëj të shfaqet një bretkosë e gjallë (bretkosën e vdekur e shfaq kollaj) nuk sforcohem. Qetë-qetë i vihem mendërisht pikturimit të një tabloje. Skicoj brigjet e një përroi duke zgjedhur mirë ngjyrat e gjelbra, pastaj pres përroin të vijë. Pas ca kohe, zhyt një shkop përtej bregut; nëse shkopi laget, jam i qetë, mbetet vetëm të durosh pak, së shpejti do shfaqen aty bretkosat që hidhen e kridhen.
Nëse shkopi nuk laget, duhet të heqësh dorë… [La Nuit remue]
Nganjëherë duket sikur ai kënaqet duke hedhur dritë mbi mekanizmin e veçantë të të krijuarit të tij:
TË ULËRISH
Panarisi ka një dhimbje mizore. Por ai që ma shtonte më shumë vuajtjen ishte fakti që s’mund të ulërija dot. Ngaqë isha në hotel. Nata sa kish rënë dhe dhomën e kisha mes dy të tjerave ku kish njerëz që flinin.
Atëherë, nga kafka ime zura të nxjerr daulle, vegla frymore dhe një instrument që kumbonte më tepër se organot. Dhe duke përfituar nga forca e mahnitshme që më jepnin ethet, formova një orkestër shurdhuese. Gjithçka fërgëllonte nga dridhjet.
Pastaj, i siguruar më në fund se në gjithë atë potere zëri im nuk mund të dëgjohej, zura të ulërij, të ulërij për orë të tëra, dhe pak nga pak arrita të lehtësohem. [La Nuit remue]
Mbi po këtë të dhënë, dy poezi të tjera, nga më të mirat, janë veçanërisht zbulimtare:
PROJEKTIM
Ndodhi mbi molin e Honfleur-it, qielli ishte i pastër. Farin e Havrës e shihje qartas. Qëndrova aty nja dhjetë orë të mira. Në mesditë, shkova të drekoj, por u ktheva me të mbaruar drekën.
Disa varka me midhje kishin ngelur në zbaticë, njoha një peshkatar me të cilin kisha dalë nja dy herë dhe më kapi syri edhe gjëra të tjera. Por, në fakt, në raport me kohën që kalova atje, vura re shumë pak. Dhe krejt papritmas, rreth orës tetë, m’u duk se gjithë ai spektakël që kisha soditur gjatë asaj dite kishte qenë vetëm një flurim i mendjes sime. Dhe qeshë fort i kënaqur nga kjo, sepse ndodhi pikërisht atëherë kur qortoja veten se po i kaloja ditët pa bërë asgjë.
Isha, pra, i kënaqur dhe meqenëse kish qenë vetëm një spektakël i ardhur prej meje, atë horizont që më ishte bërë xanxë, po gatitesha ta tkurrja. Por bënte shumë vapë dhe sigurisht që isha shumë i pafuqishëm, sepse nuk po arrija të bëja dot asgjë. Horizonti nuk po tkurrej dhe në vend që të errej, dukej edhe më i ndritshëm se më parë.
Dhe ecja e ecja.
Dhe kur njerëzit më përshëndetnin, unë i shikoja gjithë hutim duke i thënë vetes: “Sidoqoftë duhej tkurrur ai horizont, ka për të ma nxirrë prapë jetën kjo histori” dhe kështu mbërrita për të darkuar në hotelin Ingliterra dhe këtu u duk qartazi që ndoshesha me të vërtetë në Honfleur, por kjo nuk është se rregullonte ndonjë gjë.
Pak rëndësi kish e shkuara. Mbrëmja kishte rënë dhe përsëri horizonti ishte gjithmonë aty, i njëjtë me atë që ishte shfaqur sot përgjatë orësh të tëra.
Në mes të natës, ai u zhduk krejt papritmas, duke ia lënë vendin me aq shpejtësi asgjësë saqë pothuajse po më vinte keq.
NDËRHYRJE
Dikur e respektoja shumë natyrën. Rrija para gjërave e peizazheve dhe i lija të bënin si të donin.
Por kjo ka marrë fund. Tani do ndërhyj.
Isha, pra, në Honfleur dhe po mërzitesha. Atëherë, me guxim, vura aty ca gamile. Kjo nuk dukej fort e përshtatshme. S’prish punë, ishte ideja ime. Veç kësaj, e realizova me kujdesin më të madh. Fillimisht i futa gamilet në ditët e pikut, të shtunave, te sheshi i Tregut. Bllokimin e udhës s’kish fjalë ta përshkruante dhe turistët thoshin: “Ah, ç’erë e keqe! Sa të qelbur qenkan njerëzit e këtushëm!”. Kundërmimi pushtoi portin dhe e mposhti edhe atë të karkalecëve. Njerëzit dilnin nga turma të mbuluar me pluhur e me qime që s’merrej vesh nga vinin.
Ndërsa natën, veç të dëgjoje trokëllimat e thembrave të gamileve teksa orvateshin të kapërcenin ekluzet, drang! drang! mbi hekur dhe trarë!
Pushtimi nga gamilet u krye me ngulm e siguri.
I shihje honflërasit si vëngëronin sytë pa reshtur, me atë vështrimin dyshues aq tipik të gamilexhinjve, kur inspektojnë karvanin për të parë në mungon gjë e në mund të vazhdojnë rrugën; por m’u desh të largohem nga Honfleur-i ditën e katërt.
Kisha lëshuar edhe një tren udhëtarësh. Treni nisej me gjithë shpejtësinë nga Sheshi i Madh dhe vërsulej trimërisht mbi det pa u vramendur për ngarkesën; shkiste përpara, i shpëtuar nga besimi.
Gjynah që m’u desh të largohem, por s’ma merr mendja që qetësia të rikthehet sakaq në këtë qytet të vogël peshkatarësh të karkalecave dhe midhjeve. [La Nuit remue]
Hera-herës, forcën e tij haluçinative ai ia vesh dikujt tjetër dhe shpresoj se ju do ta shijoni ashtu si unë atë lloj tuhafërie tejet të veçantë e si të pavullnetshme, që nuk është saktësisht ajo që e quajmë: humor (që, për mendimin tim, është shumë më mirë se humori), ku ndonjëherë Michaux kënaqet dhe shkëlqen:
NJERIU I KUJDESSHËM
Ai besonte se në bark kishte një depozitë me gëlqere. Çdo ditë shkonte te mjekët që i thoshin: “Analiza e urinës nuk nxjerr gjë”, ose që ishte në udhën e një shgëlqerizimi, ose që pinte shumë duhan, që nervat e tij kishin nevojë për pushim, që… që… që.
I ndërpreu vizitat te mjekët dhe ndenji me depozitën e vet.
Gëlqerja është e shkrifët, por jo gjithmonë. Ka edhe karbonate, sulfate, klorate, perklorate, kripëra të tjera dhe është e natyrshme që në një depozitë të gjesh pak nga të gjitha. Mirëpo, kanali i uretrit, gjithçka që është e lëngshme, po, por kristalet nuk i lë të kalojnë veçse me një dhimbje therrëse. Nuk duhet madje as të marrësh frymë shumë fort apo të përshpejtosh papritmas qarkullimin duke vrapuar si i marrë për të kapur tramvajin. Në u thërrmoftë blloku dhe në u futtë në gjak ndonjë copë, lamtumirë Paris.
Në bark ka një sasi arteriolash, arteriesh dhe venash kryesore, është zemra, aorta dhe shumë organe të rëndësishëm. Kjo është arsyeja që të përkulesh mbi gjunj do të ishte marrëzi; pa le më t’i hipësh kalit, as që merret me mend!
Eh ç’kujdes duhet në jetë!
Ai mendonte shpeshherë për njerëzit që, si punë e tij, kanë depozita brenda vetes, njëri me gëlqere, tjetri me plumb, një tjetër me hekur (dhe që i nxirrnin ende ndonjë plumb nga zemra dikujt që s’e kish njohur kurrë luftën). Këta njerëz ecin me kujdes. Kjo gjë i bën të dallueshëm në publik, i cili qesh me ta.
Por ata ecin gjithë kujdes, gjithë kujdes, me hapa të kujdesshëm, duke medituar për Natyrën që ka kaq e kaq mistere. [La Nuit remue]
Por nuk mbaron me kaq. Fantazia vizionare e Michaux-së e tërheq atë në udhëtime të reja: udhëtime në kolltuk; udhëtime nëpër vende imagjinarë. Koha nuk na mjafton për ta ndjekur nëpër ato vise që do t’i kërkonim më kot nëpër atlasë, por që ai vetë ua ka bërë hartën. Udhëtim në Garabanjën e Madhe, është titulli i një libri të çuditshëm që të kujton jo aq ata të Rabelais-së, sesa ata të Swift-it apo Butler-it. Michaux nuk pretendon të na mësojë apo kultivojë; as edhe ndonjë synim për satirë si te Guliveri apo Erewhon-i; por më tepër ka synimin të na mrekullojë siç mund të mrekullohemi kur lexojmë aventurat e Sindbad Detarit; Një Mijë e një Netët ruan megjithatë njëfarë urtësie orientale, sikundër në takimin e admirueshëm të plakut të detit, apo të tjerë episode tipikë për të vënë në dukje qëndresën, durimin, mendjemprehtësinë, dinakërinë e atij Uliksi mysliman. Te Michaux s’ka më asnjë leksion, asnjë “mësim” për t’u nxjerrë; janë shpikje të kulluara, të përkryera. Ne vërtitemi bashkë me Michaux-në në atë vend, në Garabanjë, në një botë më të largët prej nesh sesa Liliputi dhe Brobdinjaku i Guliverit, ku të paktën popujt e ruanin akoma në veprimet e tyre forcën e një arsyeje pothuajse humane; tributë, zakonet e të cilave na përshkruan Michaux-i, kanë mënyra të vepruari po aq të pakuptueshme për ne sa edhe ato të Topinambuve. Michaux është i pranishëm në disa syresh dhe i përshkruan; pastaj:
– Hë, më pyeti ai që kisha në krah, ç’mendoni për këtë?
– Po ju? i thashë, sepse duhet të bësh kujdes në vende si këto.
– Ç’të them! vazhdoi ai, është thjesht një shfaqje, një shfaqje si shumë të tjera. Brenda traditës kjo mban numrin 24.
Dhe, si tha këto fjalë, më përshëndeti përzemërsisht.
Në Garabanjë banojnë shumë popuj, emrat e të cilëve Michaux i shpik (ashtu siç bën me krejt florën dhe faunën imagjinare dhe përshkrimet e tij janë mrekulli saktësimesh tuhafe) me po atë guxim e ngazëllim sa Rabelais-ja. Ai tregon zakone, doke, kënaqësi, sëmundje, ushqime, që ngjajnë vetëm fare pak me tonat; dhe nga e gjitha kjo çlirohet sakaq një lloj poezie e mistershme, por edhe një sëkëlldi e pafund. Sëkëlldia vjen nga marrëdhënia që vendoset në mënyrë të pavullnetshme në mendjen tonë midis imagjinares dhe reales. Dhe kjo sëkëlldi, nganjëherë, duke kaluar nëpër hoka, kthehet në ankth. Tekefundit, themi, e gjitha kjo, që nuk ekziston, mund të ekzistonte bukur fort; dhe gjithçka që ne e dimë që është mundet të mos jetë fort reale. Çka ndodh mbi këtë tokë nuk është, tekefundit, shumë më e arsyeshme se ajo çka Michaux përshkruan. Ai shkëlqen duke na bërë të ndiejmë intuitivisht po aq çuditërinë e gjërave natyrore sa edhe natyrshmërinë e gjërave të çuditshme. Dëgjoni këto pak fraza të një libërthi të titulluar: Ju shkruaj nga një vend i largët.
Më tej ajo i shkruan:
« S’e merrni dot me mend çfarë ka në qiell, po s’e patë vetë s’e besoni dot. Ja, shikoni … por s’kam për t’jua thënë emrin e tyre që në fillim. »
Ndonëse duken të rënda e sikur zënë pothuaj gjithë qiellin, me gjithë atë madhësi që kanë, nuk peshojnë më tepër se një foshnje e porsalindur.
Ne i quajmë re.
Është e vërtetë se prej tyre del ujë, por jo duke i shtypur, as duke i ngjeshur. Kanë aq pak ujë, sa do ishte e kotë.
Por, duke u shtrirë gjatë e gjatë, gjerë e gjerë e thellë e thellë në qiell, ashtu, të fryra, ia dalin më në fund të lëshojnë ca pikla uji, po, po, uji. Dhe na lagin e na bëjnë qull. Ia mbathim vrapit, të tërbuara që na zunë; sepse askush s’e di çastin kur ato lëshojnë pikat e tyre; nganjëherë rrijnë me ditë të tëra pa i lëshuar. Dhe është e kotë të rrish në shtëpi duke pritur.
Michaux nuk është vetëm poet, por edhe piktor. Disa prej librave të tij janë të zbukuruar me ilustrimet e tij. Raportet e poezisë dhe të arteve plastike janë të shkëlqyera te shumë francezë. Mendoj për vizatimet e adhurueshme të Hugo-it, për ato, aksidentale ç’është e vërteta, të Baudelaire-it, Laforgue-ut, Apollinaire-it, të cilët, që të tre, dëshmojnë për një shije aq të sigurt e aq të dukshme për pikturën dhe që dolën kritikë arti aq të shquar; për prirjen e dyfishtë të Max Jacob-it dhe Cocteau-së që ndonëjherë të le të dyshosh, te ky i fundit, nëse duhet të parapëlqesh vizatuesin apo poetin. Po kjo pyetje ngrihet edhe për Michaux-në, i cili, gjatë periudhash mjaft të gjata, e le mënjanë penën për të marrë penelin. Edhe në pikturë evokimet e tij nuk janë më pak të çuditshme. Zakonisht është mbi një sfond të zi që, siç thotë Z. Louis Cheronnet, i cili ka shkruar parathënien e njërës prej përmbledhjeve me poezi dhe riprodhime vizatimesh, Michaux shpik “ektoplazma”, forma, kafshë, bimësi, që ofrojnë një raport akoma më të largët me realitetin sesa litografitë apo pastelët e Odilon Redon-it, edhe më pak jetësore. Janë fantazma pluskuese, analoge me ato që mund t’i faniten në ëndërr një njeriu që e kanë zënë ethet, vegime peizazhesh e sidomos koka, koka pa trup apo
të mbajtura nga shufra tejet të holla që s’kanë qenë kurrë trup; të mëkuara nga vetvetja, më shumë nga brenga ime e pamatë, po, po, brenga e nuk e di tamam çfarë gjëje, por që bashkëpunoi një kohë, jo, tri kohë në fakt, dhe të gjitha aq të këqija, aq të kamura me disfata, me flamuj të çjerrë, me meskinëri, me ideale pesë grosh, me art të jetuari si bagëti, aq dëshpëruese, aq të dëshpëruara, dhe aq, dhe aq, dhe aq… Pikërisht për të gjitha këto “aq” kanë dalë këto koka që përbëjnë veç një, një kokë të vetme që pëllet nga tërbimi apo që, e vrerosur dhe e ngrirë, këqyr fatin. Para meje sikur të mos ishin të miat… Të dala nga xanxa, nga braktisja, nga barku i kujtesës, nga angrrat e mia, nga angrrat e një fëmijërie që s’e ka pësuar e që as tre shekuj jetë tani nuk do ta bënin ta pësonte, kaq shumë do duheshin, kaq shumë do duheshin. Të lindura ditëve me shi e nën tavanë të ulët e nga ngecja e nevojave për t’u bërë por që s’do bëhen kurrë dhe nga parandjenja e një ardhmërie bezdisësish që po afrohet dhe minus habens-ësh kokëngjeshur. Të ardhura nga organe të pafjetura të një trupi të mbushur me helm, me uri, me topitje, me relikte dhe me arterie prej qyngje llullash të të parëve të mi. … Para meje, ndoshta jo të miat… Mbërritur së largu, s.o.s. të lëshuar në hapësirë nga mijëra fatkeqë në mynxyrë, që ulërijnë, që ofshajnë, që bërtasin të pashpresë drejt nesh të gjithëve krejt të shurdhër; që formojnë pa përfitim familjen e madhe të vuajtësve. Para meje, pa e ditur… Mbartur pa pushim nga dallgëzat e rrezatimit të gjallë të qenieve që përpëliten. Mundimet e tyre, ngërdheshjet e tyre, ankthet e tyre, të televizuara gjithkund… Para meje… Që arrijnë vrumbullitëse në dhomën time vetmitare. Para meje në heshtje të thellë që vuaj a frikohem dhe mbyturazi luftoj për autonominë time. [Piktura, 1939.]
A i ramë kryq e tërthor Michaux-së? Sigurisht që jo; dhe, tekefundit, nuk i kam në duar gjithë librat e tij. Më mungon në veçanti Një Barbar në Azi, për të cilin më vjen shumë keq që nuk munda ta gjej në asnjë librari dhe as te ndonjë mik, e që besoj se është i rëndësishëm mbi të gjithë. Pastaj, pa dyshim as Michaux-i vetë s’i ka rënë kryq e tërthor vetvetes. Kur pata fatin të hyj në marrëdhënie të drejtpërdrejtë me të, kultura e tij, urtësia, mendja e hapur, forca e gjykimeve, më bindën që ne mund të presim ende shumë gjëra prej tij.
Sikur Michaux të kish qenë tashmë i famshëm dhe ju ta kishit njohur tashmë, sigurisht që për të do kisha folur ndryshe. Sot, kjo që po bëj nuk është kritikë. Është thjesht një prezantim. U përpoqa t’ju shpie deri në skajet e Michaux-së. Mos bëra, vallë, gabim? Po ju a më ndoqët? Ndoshta, duke lexuar disa nga poezitë e tij të çuditshme, absurde, ju ndoshta menduat: Ç’do të thotë kjo? Përse, vallë, e gjitha kjo?… Oh! kujtoni se janë thënë të njëjtat gjëra, fillimisht, para Rimbaud-së, Lautréamont-it, madje Baudelaire-it. Në çdo kohë e në çdo vend ka poetë, shkrimtarë, piktorë, muzikantë zyrtarë. Drejt tyre shkojnë nderimet, lavdia dhe brohoritjet e shumicës. Do ishte e pavërtetë të thoshim se ato janë gjithmonë të pamerituara. Por, më së shpeshti, lavdia e tyre mbiçmohet dhe shuhet shpejt pas vdekjes së tyre. Ka të tjerë që, duke mos jetuar tjetër veçse për artin e vet, nuk vramenden aspak se ç’u sjell ky art dhe nuk presin tjetër shpërblim përveçse atë gëzim që na jep çdo punë e përfunduar, vetëdija e të punuarit mirë, e të bërit të më të mirës së vet. Dhe më së shpeshti, nga ana e publikut, ata hasin vetëm shpërfillje dhe tallje. Ata e dinë se vepra e tyre mund të presë dhe se drejtësia nuk do vonojë.
Georges Auric na fliste, po këtu, para tetë ditësh, mbi moskuptimin e llahtarshëm që kishin ndeshur fillimisht Debussy-ja, Ravel-i dhe shumë muzikantë të tjerë novatorë. Ai na citonte gjykimet e ndonjë kritiku zyrtar që, tek Revue des Deux-Mondes, refuzonte të dëgjonte tek Peleasi dhe Melisanda tjetër gjë përveç një “zhurme të shëmtuar”. Dhe kur po i thoja pastaj Auric-ut se kisha lexuar, nga pena e Berlioz-it, që një moskuptim i ngjashëm i kish pritur veprat e fundit dhe më gjenialet e Beethoven-it, ai më premtoi se do kërkonte referencën që s’kish mundur ta gjente në kohë për ta cituar në fjalimin e tij. Sapo ma dërgoi. Ja tek është:
“Schuppanzigh dhe bashkëpunëtorët e tij u shkrinë së qeshuri kur deshifruan quatuor-in në fa të Beethoven-it, të bindur se kompozitori i mashtronte. Dhe violonçelisti i famshëm Romberg e shkeli me këmbë partiturën e po këtij quatuor-i për të treguar indinjatën që kish ekzekutuar profka të tilla.
Por Beethoven-i, dikujt që i shkruante se publiku nuk e kish çmuar quatuor-in e tij në ut diez minor, iu përgjigj:
– Dikur ka për t’i pëlqyer. E di mirë sa vlej; e di që jam artist.”
Dhe Auric-u e përfundon fjalën duke më cituar këtë fjalë të admirueshme të Berlioz-it: “Për të qenë brenda, vini bast për gjeniun”.
Të kemi kujdes, Zotërinj, nga këto gjëra të vogla poetike që duken si hiçmosgjë, ndonëse të dala nga thellësi e shpirtit, janë pispillosur nganjëherë me tituj aq bizarrë sa t’i bëjnë të ngrejnë supet njerëzit seriozë, si: Les Fleurs du Mal, Une Saison en Enfer, Romances sans paroles, De l’Angélus de l’aube à l’Angélus du soir, Calligrammes, apo La Nuit remue – që s’keni për t’i parë askund tjetër përveçse në Francë e që të huajt na i kanë zili. Ka një prirje për t’i përçmuar ato, sot që vramendemi aq shumë për një letërsi këndellëse, të virtytshme dhe mëkuese. Do ishte fatkeqësi e madhe t’i shpërfillnim a sakrifikonim, sepse ato bëjnë pjesë tek më e mira jonë. Ato janë të pakoha; dhe jua thashë, në fillim të kësaj konference, se doja, për një orë, të harroja bashkë me ju problemet e tanishme, ankthet dhe nevojat tona. E pakohë… është gjë e mirë që një pjesë e jona të dijë të qëndrojë e tillë, e mbrojtur nga ngjarjet sado serioze, sado urgjente qofshin, gjithë duke mos e humbur aspak solidaritetin me to. Këtë pjesë tonën, të pakohën, le të mos e lëmë të tjetërsohet.
Do të doja, para se të largohem, t’ju lexoj edhe një poezi tjetër të Michaux-së; jo si konkluzion (kjo konferencë nuk ka asnjë të tillë), por ngaqë më duket se kjo poezi, ndonëse e shkruar në vitin 1928, vjen e na bashkohet intimisht:
Dorëzohu, zemra ime.
Mjaft luftuam.
Dhe jeta le të më ndalet,
Nuk ishim frikacakë,
Bëmë atë që mundëm.
Ah! shpirti im,
Do ikësh apo do rrish?
Duhet të vendosësh,
Ç’m’i heton kështu organet,
Herë vëmendshëm, herë hutueshëm.
Do ikësh apo do rrish,
Duhet të vendosësh.
Unë s’duroj dot më.
Zotër të Vdekjes
As ju kam blasfemuar as ju kam brohoritur.
Kini mëshirë për mua, udhëtar i kaq e kaq udhëtimesh pa valixhe,
Pa zot mbi kokë, pa pasuri, dhe lavdia ka ikur tjetërkund,
Ju sigurisht që jeni të fuqishëm e mbi të gjitha hokatarë,
Kini mëshirë për këtë njeri të shastisur që para se të kalojë pengesën ju thërret emrin e tij,
Kapeni pa rënë në tokë,
Pastaj, në mundtë, le të mësohet me temperamentet dhe zakonet tuaja,
Dhe ju lutem ta ndihmoni, ndihmojeni, ju lutem.
Përktheu: Alket Çani
