Ndoshta shkruaj ngase kam shpresë se do kuptoj pse jam kaq shumë, shumë i zemëruar me çdocilin prej jush-Orhan Pamuk
Carol Becker: Do filloja të flisja me ju në pozicionin e kritikut letrar. Mua më duket se ju keni një optimizëm të pabesueshëm po të marrim parasysh mënyrën se si shkruani në lidhje me shkrimtarë të tjerë. Me fjalë të tjera, nëpërmjet veprave të romancierëve evropianë, sidomos; Dostoyevsky-t, Thomas Mann-it, Kafka-s, dhe Joyce-it, ju keni arritur të depërtoni në thelbin e kuptimit të Evropës dhe kësisoj, në mënyrë të pashmangshme, keni këtë dashuri dhe përkushtim për romanin. Në esenë e përfshirë në “Në Kars dhe Frankfurt” keni shkruar që “Mallarmé rrëfen të vërtetën kur thotë: ‘Gjithçka ekziston në botë që të shkruhet në një libër.’ Pa dyshim, zhanri më i mirë që ka mundësi të përfshijë gjithçka në botë është romani.’ Po kështu, në “Libri i errët”, përdorni këtë frazë të mrekullueshme: “Bota është një libër.” Dhe në parathënien tuaj të shkëlqyer të “Tristam Shandy-t”, flisni për aftësinë e romancierit për ta sjellë parajsën në të tashmen. A mund të na flisni për natyrën e romanit, dhe pse mendoni që romani arrin të ketë një vitalitet të tillë?
Orhan Pamuk: Ju e dini shumë mirë, është dëshpërues si fakt, por është bërë një klishé e zakonshme ndër gazetarë; gjithmonë më marrin në telefon dhe më thonë: “Po përgatis një material për artin në faqet e një reviste dhe romani ka vdekur. Çfarë mendoni?” Pjesën më të madhe të kohës kur shkruaja esetë që sapo përmendët, një pjesë e imja zemërohej keq kur dëgjoja komente të tilla. Nganjëherë thjesht thosha, jo pa ironi ndaj vetes, se unë jam një shërbëtor i përvuajtur i këtij arti të madh.
Romani, qysh prej shekullit 18-të, filloi të zërë vendin kryesor krahasuar me të gjithë zhanret e tjera. Në fakt, mund të themi madje se ishte forma më e hershme e globalizimit. Bota është e globalizuar kulturalisht në kaq shumë mënyra, sa mënyra se si ne e shohim atë është shumë e ngjashme me Pas-Rilindjen, le të themi qysh prej shpikjes së perspektivës në pikturën Italiane dhe Hollandeze, deri në shpikjen e fotografisë dhe më pas; ne ende e shohim botën në mënyrë të ngjashme. Ne jemi gjithashtu të gjithë të globalizuar në imagjinatën tonë letrare, në mënyrat që përdorim, dhe do të thosha që globalizimi letrar i botës pat përfunduar vite më parë, qysh atëherë kur askush nuk fliste për globalizimin. Me këtë, dua të them që arti i romanit është art me vlerë dhe gjithpërfshirës dhe se kushdo nga e gjithë bota ka mundësi ta ketë e ta përdorë. Tashmë romani është trashëgimi e përbashkët e njerëzimit.
Romani ka atë që do ta quaja një elasticitet të madh për sa i përket faktit që mund të përthithë probelemet kombëtare dhe të përfaqësojë drama kombëtare, në mënyrë që të mundësh të përdorësh dhe të imponosh mënyrën tënde të të kuptuarit të këtij zhanri në qoshen tënd të botës, apo të diskutosh çështje të debatit kombëtar, cilado qofshin ato, në mënyrë që ta mbajë kombin të bashkuar, ngaqë është tekst për të cilin mund të diskutojë kushdo. Po ju jap një shembull; Shkrova “Bora”, një roman politik, duke menduar se të gjithë do të zemëroheshin, dhe po, të gjithë u zemëruan; porse të gjithë po e lexonin librin, diskutonin dhe flisnin për të.
Mendoj që arti i romanit, si zhanër letrar, është një nga artet madhore që ka krijuar njerëzimi, i cili ka vazhdimësi, ndryshon dhe mbijeton. Gjatë njëzet viteve të fundit, ne kemi qenë dëshmitarë të një kthimi tek lloji i romanit që shkruante Diderot në shekullin e tetëmbëdhjetë, i cili kombinon esetë dhe romanet së bashku. Aktualisht, unë e mbaj veten si një lloj përfaqësuesi të romanit “enciklopedik”. Me fjalë të tjera, mund të përfshish gjithçka në romane; romanet janë enciklopedi. Fjalët e Mallarmé-s në fundit të fundit këtë thonë, gjithçka që ka bota, pasi romancieri që krijon ose njeriu që merret me letërsi, është krijuar në fakt që të jetë pjesë e një libri. Kështu e shoh edhe unë botën, sepse unë jam romancier, dhe shfaq kujdes për cilësinë informative, enciklopedike të romanit.
Ju përdorni një citim të Stendalit të marrë nga “Manastiri i Parmës”, si epigram të romanit “Bora”. “Politika në një vepër letrare është si pistoleta që qëllon në mes të një koncerti, një marrëdhënie plot mllef që nuk mund ta shmangësh dot. Jemi duke u marrë me çështje shumë të shëmtuara. Është një gjetje shumë e mirë për të nisur një roman politik. A mund të na thoni se si politika e rrënon romanin dhe se pse është kaq e vështirë të krijosh një roman me të vërtetë të suksesshëm politik?
Orhan Pamuk: Sepse një roman politik nënkupton shumë probleme.
Por sidoqoftë, ju keni shkruar një të tillë…
Orhan Pamuk: Kam shkruar një roman, është e vërtetë, por nuk mendoj se është një zhanër i fuqishëm që krijon kryevepra. Përkundrazi është zhanër i kufizuar, pavarësisht se Dostoyevsky, Conrad-i, Stendhal-i dhe pak të tjerë krijuan shembujt më të mirë të këtij romani. Sidoqoftë, ka probleme me disa kundërshti të brendshme. Me këtë e kam fjalën për rastin kur një romanicer ose artist ka për zemër një rend politik dhe që lidhet me tensione të mëparshme në një qoshe të botës në të cilën ka një tension politik shumë të dramatizuar dhe të paqëndrueshëm, dhe ai ose ajo përpiqet t’i brendësojë këto probleme dhe dëshiron që t’i shprehë ato në një nivel politik.
Por sapo autori nis të merret me këto probleme, ai nuk është romancier i mirë, sepse mban anën e dikujt. Nuk mund të identifikohet me këdo. Zakonisht kanë personazhe të prerë, të mirë dhe të këqij, të bardhë dhe të zinj, dhe kështu me radhë. Sapo një autor të mbajë moralisht anën e një qëndrimi politik, është pothuajse e pamundur ose shumë problematike të krijosh një roman të kënaqshëm, bindës në aspektin estetik dhe “të bukur”. Megjithatë, pak kanë arritur ta bëjnë këtë. “Të pushtuarit” e Dostoyevsky-it, shpesh të përkthyer si “Demonët”, është një roman i madh politik në këtë aspekt. Dhe në këtë këndvështrim, Dostoyevsky kishte në vetvete cilësinë e të besuarit me zemërim, energji, në një kauzë sociale, të zemërohej me të gjithë; ai kishte një anë të errët në shpirtin e tij.
Ai kishte gjithashtu atë cilësi unike, madje edhe në zemërimin e tij, që të identifikohej me të këqijtë. Pra është e vështirë të jesh i motivuar e i përkushtuar politikisht dhe të shkruash një roman që nuk do të dëmtohet nga rrjedhojat natyrale të përkushtimit moral, që do të thotë, pamundësia për të kuptuar “të keqin.” Ky përbën momentin delikat të romanit politik. Megjithëse ka patur pak klasikë, unë mendoj se kurrë nuk mund të jetë një zhanër madhor.
Ajo çka m’u duk ndriçuese ishte nocioni që një shkrimtar ose romancier mund të tejkalojë atë që ju e quani “kufizimet e vetes”, duke hyrë në veten tjetër të personazheve. Dhe në këtë moment do të dukej se në një kohë kur vetja tjetër është një çështje e vështirë në botë, globalisht do të kishte një arsye madhore për të qenë romancier. Kjo ishte ajo që nënkuptoja kur ju thashë se ka një optimizëm të pabesueshëm në mënyrën se si shkruani, dhe ju arritët ta shprehnit këtë te “Bora”.
Orhan Pamuk: Faleminderit!
Kjo është sidomos e vërtetë me personazhin “Blu”, të cilin e keni krijuar kaq tërheqës. Po ajo që ishte me të vërtetë interesante për mua, ishte fakti që jo vetëm arritët të paraqitnit një islamist radikal, sikurse e quani atë, si një personazh simpatik, por që edhe ishit në gjendje të hynit në argumentin filozofik që një person si ai do të kishte. Si arritët ta bënit këtë?
Orhan Pamuk: Epo, në zemrën e këtij arti të madh si romani për të cilin po flisni, qëndron kapaciteti njerëzor për t’u identifikuar me atë që ne quajme “tjetri.” “Tjetri” është një fjalë akademike për njerëz që nuk janë si ne; të flasësh për njerëz që nuk janë si ne ka qenë problemi i njëzet viteve të fundit. Është shkruar kaq shumë për të “tjerët” në mënyrë akademike, por jo në zhanrin e romanit. Kam një parandjenjë të thellë që arti i romanit mbështetet tek aftësia njerëzore, megjithëse ajo është e kufizuar, një aftësi e kufizuar që është në gjendje të identifikojë “tjetrin.”
Vetëm qeniet njerëzore mund ta bëjnë këtë. Kjo kërkon imagjinatë, një lloj morali, një qëllim të vetimponuar për të kuptuar këtë person që është ndryshe nga ne, gjë e cila ndodh rrallë. Sapo të filloni ta bëni këtë, ju gjithashtu nënkuptoni ose përcaktoni një kornizë të kuptuari të një grupi, sepse një grup i përbërë njerëzish, nganjëherë ndryshe nga ne, ju bën të filloni të identifikoni veten me ata që nuk janë si ju, në mënyrë të pashmangshme zgjeroni kuadrin ë të menduarit dhe kuadrin e grupit, filloni t’i shihni gjërat ndryshe. Kjo është ajo çka Proust-i, Tolstoy, Dostoyevsky, Thomas Manni, mjeshtrit e mëdhenj të këtij arti, kanë arritur të zhvillojnë; këtë aftësi njerëzore, e cila unë besoj fuqimisht se është e trashëgueshme në të gjitha qeniet njerëzore, në mënyrë të tillë që të gjithë kombet të përdorin boshtin e komunikimit.
Tani mund të më pyesni, “si arritët ta bëni?” Nuk e di. Ana ime e brendshme nuk do ta shpjegojë fare këtë. Sigurisht kam lexuar shumë për të kuptuar punët e brendshme të islamikëve politikë, rebelëve. Por atëherë unë duhet t’ju paralajmëroj gjithashtu se në pjesën time të botës jetojnë islamikë politikë, dhe ata kishin shumë afërsi, le të themi para tridhjetë vjetëve më parë, me radikalët marksistë. Ndër marksistët e dalëmode dhe islamistët politikë ka një vazhdimësi dhe model të përsëritur kundërperëndimor lokalizmi dhe të gjitha llojet e teorive konspirative, në vend të të menduarit logjik, sidomos nacionalizmi i maskuar si anti-imperializëm. Shumëllojshmëria e këtyre mendimeve dhe ndjenjave ndahen nga marksistët dhe islamistët në shumë mënyra.
Në librin tuaj të ri: Ngjyra të tjera – Ese të përzgjedhura, një histori – është një histori quajtur “Mbi emri im është e kuqja,” e cila është një reflektim për “Emri im është e kuqja”, një nga romanet tuaj më popullorë. Keni shkruar: “Ndërsa po mbaroja librin, më dukej se subjekti i misterit, historia e detektivit, ishte e sforcuar, sikur zemra ime nuk ishte në të, por nuk është shumë vonë për të bërë ndryshime. Kisha drojë se askush nuk do të ishte i interesuar për miniaturat e mia të dashura, megjithëse gjeta një teknikë që të tërhiqte lexuesit….” Sikur po shfajësoheshit për strukturën e romanit. Mendova se ishte një gjest i përvuajtur. Sa për ta ndryshuar subjektin pak, unë e di që dashuria juaj e parë ishte piktura, së paku qysh prej moshës shtatë deri në njëzetë e dy vjeç, dhe keni shkruar gjithashtu një esé në këtë volum ku përshkruani se pse nuk u bëtë arkitekt. Pse u bëtë shkrimtar kur mund të bëheshit piktor ose arkitekt?
Orhan Pamuk: Më së pari, ideja e të dashurit të bëhesha piktor, ndërmjet moshave shtatë dhe njëzetë e dy, u nxit nga familja ime. Unë vija nga një familje inxhienierësh civilë, ku prindërit e mi do të thoshin për motrat dhe vëllezërit e mi: “Ky këtu duket që do të ndjekë të njëjtën shkollë si gjyshi i tij, ky tjetri të njëjtën shkollë si i ati dhe xhaxhai, por ky këtu”- pra për mua – “do të jetë një arkitekt,” që për ta do të thoshte një lloj inxhinieri artist. Ose së paku kjo ishte çfarë ata mendonin për mua. Pastaj e lashë krejt papritur shkollën e nisa të shkruaj romane dhe hoqa dorë nga piktura. Tani, kur më pyesin njerëzit se si arrita të bëhesha një romancier i njohur turk në moshën tridhjetë vjeç, apo pse hoqa dorë nga arkitektura, i shoh si një dre kur ndodhet para dritave të prozhektorëve, sepse nuk kam një përgjigje të vetme për ta. Në fakt, nëse lexoni “Stambolli, kujtimet e mia”, shpjegohet çdo gjë në detaje për këtë pikë kthese në jetën time.
Së dyti, pata mësuar në një moshë më të hershme se piktura kërkon një disiplinë më të vetimponuar dhe vetmi, gjë që në shumë mënyra është krejtësisht e njëjtë me të shkruarit dhe i përshtatet temperamentit tim. Por tani, ndërsa vitet më ikin, kthehem në fëmijërinë time duke shkruar më shumë për artet pamore. Aktualisht, po jap mësim në një kurs, bashkë me Andreas Huyssen-in, një lloj hulumtimi në historinë e marëdhënieve ndërmjet fjalëve dhe imazheve, duke zbuluar pikat thelbësore të ndryshimeve ndërmjet problemeve të përbashkëta të pikturës dhe letërsisë.
Shpresoj që studentët ta kuptojnë më në fund fare se kur kemi një mendim në mendje ai kthehet në imazh, i cili pastaj mund të kthehet në piktura ose fjalë të shkruara. Kjo do thotë, mendjet tona punojnë në mënyrë të tillë që ajo që ne quajmë “mendime” ose “ide”, përbëhet nga kombinime fjalësh dhe pikturash. Unë gjithashtu ndiej nevojën që të sjell historinë e artit islamik, i cili është mishëruar kaq rëndë në idenë se Kurani ndalon përdorimin e imazheve, sidoqoftë sulltanët otomanë nuk donin t’ia dinin për këtë. Ata bënë piktura brenda librave, duke gjetur të gjitha llojet e shfajësimeve për ta bërë këtë. Ky në vetvete është një subjekt interesant.
Është sidomos interesante sepse gjithnjë e më shumë studentë të rinj arti duan të manifestojnë ide dhe vepra që qëndrojnë mes formash të ndryshme, është çështje e formës së duhur ose shpikjes së formave, gjë që përbën një çështje krejtësisht tjetër. Ata duket të jenëgjithnjë e më shumë të interesuar për formën që do t’u përshtate ideve, koncepteve apo misioneve të tyre. Me një prani që shtohet, të medias dhe teknologjisë së të gjitha formave, qysh herët në zhvillimin e arsimimit të artistit-film, video, imazhet e krijuara nga kompjuteri dhe kështu me radhë-në të ardhmen do të shohim gjithnjë e më shumë kapërcime të këtyre formave.
Orhan Pamuk: Kam simpati për këtë lloj përfaqësimi, por sidoqoftë besoj që artistët e rinj nuk duhet të shpërfillin idenë klasike të zejtarisë. Dora duhet të trajnohet para mendjes, sidomos në pikturë. Në pak a shumë njëqind vitet e fundit, ideja e unikes dhe individualitetit po bëhet gjithnjë e më e theksuar, aq sa ne priremi të mendojmë më pak për artin e së kaluarës. Aktualisht, mjeshtrit e vjetër ishin më pak të vetëpërqendruar se sa jemi tani. Ideja, sikurse në artin konceptual, e një shisheje mbi tavolinë, mund të përfshihet brenda një kuadri dhe të paraqitet si art.
Jo domosdoshmërisht brenda një kuadri…
Orhan Pamuk: Po, është shumë joshëse dhe tërheqëse për ata që mund të përceptojnë ide të tilla konceptuale, të cilat i cilësojnë ata si artistë. Por ç’mund të themi atëherë për artin që kërkon prej dorës të merret me ngjyrën, pigmentet, dhe të gjitha çështjet e ndërlikuara që vijnë me to? Mund të mendojmë për një person që do të shprehë veten, dhe nëse ai ose ajo duhet të studiojë pikturën apo letërsinë. Ai ose ajo mund t’i bëjë të dyja, por ka kufizime dhe një lloj mjeshtërie të domosdoshme.
Tek “Stambolli”, të cilin e lexoj me aq ngazëllim, sepse më kujton Portretin e artistit në rini të Xhejms Xhojsit dhe Uliksin: zbulon procesin se si dikush bëhet artist. Për mua, libri është rreth mënyrave në të cilën një imagjinatë është sfiduar prej një fëmijërie të tërë, dhe më në fund deklaron: “Kjo imagjinatë të bën shkrimtar.” Është një moment i mahnitshëm prustian. Libri përfundon me vendimin tuaj për t’u bërë shkrimtar. Por sigurisht shkrimtari ka shkruar gjithçka kemi lexuar gjer më sot. Çfarë mësuat ndërsa shkruanit librin?
Orhan Pamuk: Epo, ankthi im nuk kishte të bënte më të mësuarit të diçkaje në veçanti, por me shkrirjen në një të tërë të të gjitha kujtimeve në formën e një libri. Doli që mësova më shumë për procesin e kthimit mbrapsht në historinë time. Deri diku, të shkruarit e një biografie është fshirja ose redaktimi i 95 përqind të jetës tënde, dhe është një proces kaq i dhimbshëm. Kam shumë anektoda për shkollën fillore, dhe nëse do t’i shkruaja të gjitha ato, duhej të shkruaja dhjetë volume të tjera…
Fjalimi i Nobelit “Baulja e babait,” përfshirë në librin e fundit, është një homazh i bukur për babin tuaj. Ai kishte një temperament të tillë që e tregoni me fjalët tuaja: “Ai gjente rehati brenda lëkurës së vetë, shumë i sigurt për të ardhmen që nuk do të rrokej asnjëherë prej pasioneve thelbësore të krijueshmërisë letrare.” Ai ju thoshte: “Jeta nuk është diçka për t’u fituar, po për t’u shijuar.” Në një mënyrë, ky është shpjegimi që jepni ju se pse ai nuk ndoqi këtë lloj karriere letrare që keni ju, megjithëse edhe ai ka shkruar. Ju e paraqesni atë si dikë që nuk e kishte urinë apo nevojën trazuese për t’u sakrifikuar nga jeta për shkrimin. Pastaj ju paraqesnit edhe nocione të mrekullueshme, se në të vërtetë, ju nuk doni të dini rreth jetës së brendshme të prindërve tuaj, që narcizizmi ynë pengon dëshirat tona për t’i kuptuar ato, sikurse çdo gjë tjetër, ndryshe nga prindërit tanë. A mund të na flisni pak më shumë për babanë tuaj?
Orhan Pamuk: Epo, në njërën anë, babai i babait tim ishte një njeri shumë i pasur, dhe kjo e bëri jetën më të lehtë për të. Ai vinte nga një familje laike, thuajse perëndimore, që kishte shijuar dekadën e parë të tri dekadave të Republikës Moderne Turke. Ata besonin shumë në Nacionalizmin dhe Oksidentalizmin Turk, që do të thotë përqafimi i ideve perëndimore, të cilat ata i shihnin si shteg drejt civilizimit. E them këtë; babai im duke qenë biri i një familjeje të pasur, e ndieja shumë që ai nuk donte të duronte ose jetonte andrallat e një jetë letrare gjatë viteve ’40-të dhe mesi viteve ’50-të, gjë që në ato vite jeta nënkuptonte vështirësi të mëdha, dhe të qenit shkrimtar quhej trill që mund t’i tekej vetëm një pasaniku.
Në anën tjetër ai ishte person inteligjent që i shijonte librat dhe kishte miq që merreshin me letërsi. Ai gjithashtu, pas shpine tallej me ta në një mënyrë fisnike në lidhje me faktin që shkruanin vetëm për lexuesin turk. Duke dëgjuar tim at-qysh në moshë të hershme-kisha përshtypjen se një autor nuk duhet t’u drejtohet shqetësimeve kombëtare, por të gjithë njerëzimit. Kur mërzitej me ne në shtëpi, ai do të udhëtonte shpesh për në Paris, do të qëndronte në dhoma hoteli, dhe do të mbushte faqe të tëra librash, të cilat ai m’i dha para se të vdiste. Më kujtohet, duke më thënë mua dhe vëllait tim, me të qeshur: “Epo djema keni shumë punë për të bërë. Unë isha me fat, por puna është se s’kemi para, djelmosha. Pisk e kemi punën.” Por ai na e thoshte këtë në një mënyrë kaq të hirshme dhe me mirësi, sa të bënte ta doje njeriun që po t’i thoshte këto. Ai kishte një bibliotekë të madhe dhe të shkëlqyer dhe interesohej për Jean-Paul Sartre-in më shumë se sa për Pashatë dhe Shenjtët e Turqisë.
Mua më duket frymëzuese të mendoj si ai, që mund ta quash një shkrimtar modern shenjt laik, si ata të cilëve unë kam vendosur t’u ngjaj. Babai im kishte besim të madh tek im vëlla dhe unë, gjë të cilën ne e merrnin si të mirëqenë. Unë mundja thjesht të vizatoja një vijë dhe ai do thoshte: “Oh, kjo është gjeniale!” Jo sepse ai besonte me të vërtetë që unë isha gjeni, sikur mendoja unë nganjëherë. Ai besonte kaq shumë tek vetja, sa mendonte që vetëm biri i një gjeniu mund ta bëntë diçka të tillë. Por ai më dha vetëbesimin për të cilin kisha nevojë.
Keni shkruar për shkrimtarë që kanë jetuar fizikisht në të ashtuquajturën “periferi,” sikurse Borges-i, por në të vërtetë ishin qendrorë për sa i përket kontributit të tyre. Unë do të shtoja Nerudën ose García Márquez-in në atë grup. A mund ta shtjelloni më tej kuptimin e kategorive të tilla?
Orhan Pamuk: Unë konkretisht kam jetuar gjithë jetën time, në përjashtim të dy dhe tri viteve të fundit, në Stamboll. Gjë që do të thotë, sidomos në vitet ’50-të, ’60-të dhe ’70-të, ne jetonim në provinca. Qendra e botës është diku tjetër. Megjithëse ne identifikohemi dhe ndjekim Perëndimoren, nuk jemi pjesë e saj. Kjo të jep një sens të jetuari në skaje, jo në qendër. V. S. Naipaul-i, megjithëse mund të mos jem dakord me qëndrimet e tij politike, është një vëzhgues i mirë e një situate të këtij lloji-ajo që quhej në mënyrë akademike situatë postkoloniale-megjithëse nuk zbatohet plotësisht në Turqi, meqenëse Turqia nuk ishte kurrë një koloni perëndimore. Ne turqit nuk kemi qenë kurrë viktima të “imperializmit.” Kjo e bën gjendjen e Turqisë deri diku unike. Por të qenit në skaj të frymëzon për të shkuar në qendër. Rrjedhojat kulturore të kësaj ndjenjeje janë pjesë e rëndësishme e veprës time.
Kur një libër i ri i imi pritej pozitivisht nga shtypi ndërkombëtar, sidomos librat e parë, kisha përshtypjen që, le të themi, skenat e mia të dashurisë u morën të ishin përshkrim i “dashurisë turke,” ndërkohë që unë mendoja se kam shkruar për dashurinë në përgjithësi. Kur shkrova për dashurinë, dukej sikur po shkruaja për dashurinë turke. Kur Proust-i shkroi për dashurinë, ai shkroi për dashurinë në përgjithësi. Gjatë gjithë jetës sime luftova kundër impulsit për të imponuar historinë time, që t’i bëj të tjerët ta pranojnë atë histori; që të mos më klasifikojnë në një identitet etnik ose kombëtar, po të pranojnë humanizmin tim si pjesë të njerëzimit, si e tërë, të pranojnë historinë time si pjesë e historisë së njerëzimit.
Do të doja t’ju pyesja për çështjen e lirisë së shprehjes. Gjithmonë ka një hamendësim se kur artistët dhe shkrimtarët shprehen politikisht, duke vënë në dukje gënjeshtrat ose kundërshtitë në shoqërinë e tyre, ata janë deri diku anti-amerikanë ose anti-turq, ndërkohë që në të vërtetë ju po përpiqeni të tërhiqni vëmendjen tek ajo që po ndodh në vendin tuaj, dhe nëse kjo përbën realisht shqetësim, ju po tregoheni më patritoti ndër të gjithë. Më kujtohet kur gjatë lëvizjes kundër luftës, në vitet ’60-të, kur njerëzit do më ulërinin: “Kthehu në Rusi!” Unë do mendoja: “Kthehu në Rusi? Unë nuk jam nga Rusia, unë jam nga ky vend dhe po përpiqem të shpreh një qëndrim për këtë vend.” Ju flisni me shumë elegancë për nocionet e dëshirës, aftësisë, detyrimit të romancierit për të regjistruar “turpet” e shoqërisë së tij apo të saj, megjithëse të tjerët duan dhe kanë nevojë t’i mbajnë ato të fshehura, ndërsa ndihen të tradhëtuar kur ato bëhen më të dukshme. Këtë e kam vënë re në Shtetet e Bashkuara, sidomos në lidhje me luftën në Irak, dhe në Afrikën e Jugut. Në fakt, kur romani i J. M. Coetzee-s “Turpi” u botua, megjithëse bënte një paraqitje të saktë të asaj pjese të realitetit të ri në Afrikën e Jugut, prej shumë pjesëtarëve të qeverisë u prit me një kritikë negative dhe akuza, të cilat me sa di unë për të ishin shumë të dhimbshme. Ju keni patur të njëjtën përvojë.
Orhan Pamuk: Epo, së pari, vështirësitë politike më kanë mësuar të mos u kushtoj vëmendje figurave retorike apo manovrave politike të armiqve politikë. Nëse ata ju fyejnë për diçka, ju nuk duhet të bëni të njëjtën gjë e të thoni “Kjo nuk është e vërtetë.” Duhen shpërfillur. Mendja ime nuk shqetësohet për gënjeshtrat që të djathtët ultraekstremë thonë për mua në Turqi.
Së dyti, në një shoqëri gjysmë të shtypur si Afrika e Jugut, sapo të flisni për gjëra, për të cilat pushteti nuk do që ju të flisni, ata do të përdorin pushtetin e tyre për t’ju keqpërfaqësuar. Dhe ti nuk mundesh të kundërpërgjigjesh. Edhe nëse kundërpërgjigjeni, është e vështirë të bindësh shumicën e njerëzve që akuzat ishin të pavërteta. Ju i quani pushteti, sepse ata kanë median; kanë ushtrinë, dhe kështu me radhë. Kjo nuk ndodh vetëm në Turqi, ndodh kudo.
Përkufizimi i të qenit kritik nënkupton të thënit diçka kundër pushtetit, sikurse kundër medias. Kjo ka një kosto. Pikëpamja ime është që nganjëherë situata politike është kaq shtypëse sa gjëra të vogla që ju thoni fryhen dhe shformohen tejmase, deri kur të mbërrijnë sërish tek ju. Juve ju mbetet ose të bëni një hap mbrapa apo të prisni që e gjithë kjo të kalojë. Në të vëretët unë nuk doja të përfshihesha në trazirat politike në të cilat më futën, por ndjeva se s’kisha ç’të bëja tjetër por të flisja. Nuk është se isha unë ai që i kërkova. Unë e shoh veten si një person që shkruan në vetmi gjatë gjithë kohës. E di që politika është çështje e komunitet, miqve që mblidhen bashkë, bisedojnë, pinë, jetojnë, mendojnë në grup, sidomos në pjesën time të botës, por në të njëjtën kohë, arti i romanit nënkupton që ju bëheni dikush tjetër, dikush që nuk i bashkohet komunitetit me kaq dëshirë.
Ju e përmendni këtë tek “Autori i nënkuptuar”. E gjithë vepra që keni krijuar është politizuar kaq shumë sa jua kanë flakur në arenën politike, megjithëse ju do të parapëlqenit të kyçeshit në dhomën tuaj dhe të shkruanit. Por megjithatë, sipas jush, përfshirja juaj politike e pavullnetshme ju ka ndihumar të rriteni, duke i hyrë në hak fëminores suaj. Sa e vështirë ishte për ta kuptuar këtë?
Orhan Pamuk: Këto janë fjalët e mia, por nuk jam i lumtur që jam rritur.
E kuptoj.
Orhan Pamuk: Këtë unë e bëj të qartë kur them që të menduarit krijues kërkon një lloj papërgjegjshmërie. Me këtë nënkuptoj seriozitetin dhe përgjegjshmërinë që kërkon shoqëria, të cilin ju ia impononi vetes dhe të tjerëve, i cili do të zhduket sapo ta gjeni veten të përfshirë në një situatë politike. Megjithatë, krijueshmëria gjithashtu kërkon atë lloj lirie që e ka një fëmijë, i cili nuk i merr në konsideratë rrjedhojat politike ose rrjedhoja të tjera të të qenit lojcak. Në fakt, ide të reja na vijnë në vëmendjen tonë në këtë aspekt lojcak, i cili është në disa mënyra kundërshtues ndaj politikës.
A keni një përceptim të qartë se kush janë lexuesit tuaj në Turqi?
Orhan Pamuk: Lexuesit e mi brenda dhe jashtë Turqisë janë gjithmonë të njëjtët, kategoria e grave dhe studentëve që lexojnë romanet, dhe “intelektualët” që duan të përditësohen në lidhje me skenën, me shkrimet e kohëve të fundit letrare. Por kjo mund të jetë më pak e vërtetë jashtë Turqisë. Nëntëdhjetë e pesë përqind e burrave mbi pesëdhjetë vjeç nuk lexojnë romane në pjesën time të botës. Kjo është e vërtetë gjithashtu edhe në vende të tjera. Kam qenë dëshmitar i shumë qëndrimeve zemërake që thonë: “Edhe unë mund të kisha shkruar romane. Por ka gjëra të tjera më serioze për të bërë në jetë.” Ose thonë: “Zoti Pamuk, nuk më pëlqejnë komentet tuaja politike, por ju respektoj si shkrimtar serioz. A mund të më jepni një autograf në këtë libër për time shoqe?” Pastaj vijnë studentë, ose njerëzit që shfaqin interes për procesin krijues dhe idetë e ndryshme, për paraqitjen e një kombi dhe problemeve të tij, të gjitha gjërat që bëjnë një student intelektual entuziast-të gjithë këta njerëz i lexojnë romanet e mi. Duke përfshirë edhe lexeset gra à la Madame Bovary. Por kjo nuk është vetëm gjendje turke. Është gjendje globale.
A mund të bëni një koment në lidhje me shpërndarjen gjeografike të romanit? A ekzistojnë kulturat letrare pa romanet? Dhe nëse po, pse?
Orhan Pamuk: Franco Moretti, i cili ishte një profesor i universitetit të Columbia-s, tani në Stanford fatkeqësisht, shkroi shumë për hartën gjeografike të romanit. Ai i kushtoi kaq shumë vëmendje gjeografisë, sa unë mendoj se nganjëherë e humbi fillin. Por, sikurse e thashë më parë, kushdo që lexon libra të përkthyer në çdo qoshe të botës, është i ngjashëm me ata që duan t’i shkruajnë ato. Ne nuk mund të bëjmë një përgjithësim rreth artit të romanit. Por mund të bëjmë përfundimisht një art global. Uniteti i njerëzimit dhe i botës mbështetet në faktin që kushdo akoma dëshiron të shkruajë romane.
A mund të lexoni diçka që mund të përfaqësojë zërin tuaj si shkrimtar? (I jep atij një fragment të nënvizuar nga libri i tij i ri – Ngjyra të tjera)
Orhan Pamuk: (I drejtohet audiencës) Ky është një fragment nga fjalimi i pranimit të Çmimit Nobël, titulluar “Baulja e babait”: (Pamuk-u lexon.) Sikurse e dini, pyetja që na bëjnë më së shumti ne shkrimtarëve, pyetja më e parapëlqyer, është: Pse shkruan? Ja përgjigjia ime: Shkruaj ngase kam një nevojë të lindur për të shkruar! Shkruaj se nuk mund të bëj një tjetër punë normale si të tjerët. Shkruaj ngase dua të lexoj libra si ato që shkruaj. Shkruaj ngase jam zemëruar me të gjithë ju, jam zemëruar me gjithsecilin prej jush. Shkruaj ngase dua kaq fort të ulem në dhomë e të shkruaj gjithë ditën e lume. Shkruaj ngase e vetmja mënyrë të jem pjesë e kësaj jete është duke e ndryshuar atë. Shkruaj ngase dua që të tjerët, gjithë bota, ta dinë çfarë jete kemi jetuar, dhe jetojmë akoma sot, në Stamboll, në Turqi. Shkruaj ngase e dua aromën e letrës, stilografit, dhe bojës. Shkruaj ngase besoj tek letërsia, tek arti i romanit, më shumë se në çdo gjë të kësaj bote. Shkruaj ngase më është bërë zakon, pasion. Shkruaj sepse kam frikë nga harresa. Shkruaj ngase e dua lavdinë dhe vëmendjen që sjell shkrimtaria. Shkruaj për me qenë i vetëm. Ndoshta shkruaj ngase kam shpresë se do kuptoj se pse jam kaq shumë, shumë i zemëruar me çdocilin prej jush. Shkruaj ngase dua të lexohem. Shkruaj ngase dikur nisa një roman, një esé, një faqe, të cilën dua ta mbaroj. Shkruaj ngase të gjithë presin që unë të shkruaj. Shkruaj ngase kam një besim fëminor në pavdekësinë e bibliotekave, dhe në mënyrën si renditen librat e mi në raft. Shkruaj ngase është ngazëllimtare të kthesh të gjitha bukuritë, edhe gjërat e çmueshme të kësaj jete, në fjalë. Shkruaj për të mos rrëfyer një histori, por për të krijuar një histori. Shkruaj ngase dua të arratisem prej parandjenjës se është një vend ku duhet të shkoj por-sikurse në ëndërr-nuk mundem të mbërrij atje. Shkruaj ngase s’kam mundur kurrë të jem i lumtur. Shkruaj për me qenë i lumtur.
Përktheu: Granit Zela
