NJË ZOG SHIU NA DETYRON TA RISHQYRTOJMË HIERARKINË E POEZISË/Kolec P. Traboini
Revista defekt-teknik fillon një rubrikë të re me titull “Si e kam njohur Frederik Rreshpjen”, ku bashkëkohës të tij sjellin detaje nga jeta e tij, me mjaft interes për lexuesin. Qëllimi i kësaj rubrike është të mbledhë sa më shumë të dhëna për Rreshpjen njeri, meqë institucionet zyrtare flasin pak apo aspak për këtë poet të jashtëzakonshëm.
Si e kam njohur Frederik Rreshpjen
Kolec P. Traboini
Të thoshe se e kishe mik, është njësoj sikur t’i mbushje mendjen vetes se kishe mik një yll në qiell. Ndaj më së shumti, mbeten të pakuptueshme mënyrat e sjelljes së tij në këtë botë njerëzore, ku kishte të ngjashëm veç veten. Edhe kur e shanin, edhe kur e lavdëronin, qëndronte indiferent si një orakull. Ishte tepër larg për të qenë tokësor Frederik Rreshpja, lirik-pikëllimi i shekullit shqiptar.
Frederiku ka qenë e mbetet një poet i madh… por në jetë ka qenë plangprishës po aq i madh i vetvetes, veç kurrë i të tjerëve, sepse pavarësisht një nihilizmi të lehtë në të shprehur, ai kurrë nuk kishte zemërligësi. Ai të fliste siç flet pasqyra para portretit tënd… Qëkur e kam njohur në vitin 1969, ashtu ka qenë, një grusht njeri që jetonte i zhytur në fantazi dhe kurrë nuk arriti të orientohej në realitet. Një njeri me të cilin shëtisnim mbrëmjeve në Fushë Çelë bashkë me Tonin Shtjefnin, Alfred Çapalikun, Dodë Kaçajn e letrarë të tjerë të asaj kohe. Por Fredi me ne ishte edhe nuk ishte. Bariste mbrëmjeve në pjacë me shikim të përhumbur në fytyra njerëzish, ndoshta për të dalluar Lorën e tij inegzistente që edhe ajo banonte nëpër fantazinë rreshpjane në rrugën “Gjuhadol”.
Frederiku hidhte ndonjë fjalë e gjendej diku tjetër. Shprehjet i kishte të mençura, por të ftohta si heje akulli me majë të mprehtë që nuk të thernin, por të preknin ftohtë, në zero gradë, ku pikat e ngrirje-shkrirjes afrohen deri në mosdukje.
Shkruanim edhe ne asokohe, po ku Fredi e ku ne. Që nga Dajçi i bregut të Bunës ku punonte në një zyrë, kishin nisur të lulëzonin lirikat e para, krejt ndryshe prej poezive të kohës. Ato ishin plot figura e imagjinatë dhe, kur i lexoje, ndieje një pikëllim të lehtë në shpirt. Sikur të ishin parandjenja të zymtësive që do ta mbulonin qiellin rreshpjan me zogj shiu, zogj pa fole e që iknin të mardhur pa kahje.
Kur Tonin Shtjefni një mbrëmje i tha që të më uronte se kisha botuar një tregim te “Zëri i rinisë”, Fredi u kthye nga ne të dy e tha: “Ju shkruani për t’u dukur, për t’u thënë të tjerëve se diç jeni…” Ra heshtja, se nuk e prisnim këtë shpërthim të Fredit që, kur e ndjeu se e kishte shkelur disi, më pyeti me dashamirësi: “A e ke lexuar Ernest Koliqin?” I thashë që jo. Atëherë ngriti disi zërin, që ta dëgjonim të dy: “Kush nuk e ka lexuar ‘Tregtar Flamujsh’, kot që shkruan tregime.” E tha prerë, pa kurrfarë hezitimi e kurrfarë droje. Si kaluan ca çaste, iu afrova e me zë të ulët i thashë se nuk kisha ku t’i gjeja tregimet e Koliqit. Ai më tha se e kishte atë libër e do t’ma jepte, por kur erdhi koha për t’u ndarë, aty nga ora dhjetë e natës, pranë shtëpisë së tij në “Gjuhadol”, më tha se nuk do t’ma jepte, se nuk e kishte, se… Edhe ndërhyrja e Toninit nuk bëri punë. Guaska që fshihte margaritarin e shpirtit të tij papritur u mbyll. Seç ndjeu, seç mendoi, ndoshta se të shpërndaje Koliqin në atë kohë ishte rrezik, rrezik për atë që e jepte, por rrezik edhe për atë që e merrte. Me gjithë lutjen time se do ta lexoja tërë natën dhe të nesërmen në mëngjes (i kishim shtëpitë pranë) do t’ia sillja kur të shkoja në punë, nuk qe e mundur. U ndamë për t’u takuar në mbrëmjet e tjera, në ato ecejaket në pjacën e Shkodrës, ku gjithmonë imazhi i Frederik Rreshpjes do të endet pafundësisht si ai i Kolë Idromenos, e gjithnjë nën shoqërinë e Lorës së tij që herë-herë merr trajtat e fytyrës së Motrës Tone, e vdekur në moshë të re dhe e dënuar me pavdekësi edhe ajo.
Jo shumë kohë më pas do ta sillte rasti të punonim në të njëjtën ndërmarrje. Frederikun e caktuan të punonte në Kombinatin e Drurit në Shkodër, në vatrën e kulturës, bashkë me Xhemal Uruçin, ndërsa unë në sheshin e stivimit në breg të lumit Kir. Gjendesha shpesh te salla e tyre në ditët e ftohta të dimrit, sepse aty ishte vendosur një sobë ku ngroheshim, por edhe theknim bukën. Shoqëria me Frederikun ishte një mundësi për ta ndier letërsinë pranë, sepse vizionet e tij e tejkalonin literaturën e asaj kohe e për të cilën ai nuk ngurronte të shprehej skeptik.
Pastaj do të ikte në terren, në hidrocentralin që po ndërtohej fare pranë Shkodrës, ku shkroi një roman, i cili ishte ndryshe nga letërsia e kohës, por që nuk bëri jehonë. “Pompat” punonin për të tjerë e jo për Frederik Rreshpjen, me gjithë suksesin që kishte patur vëllimi “Rapsodi shqiptare”, ndërsa poema e tij “Topi fushor” ishte futur në antologjinë e letërsisë për shkollat e mesme.
Ndërkohë, kishin nisur të shfaqeshin ambicie e ligësi nga një grup shkimtarësh në degën e Lidhjes në Shkodër. Ata do të dilnin hapur, kur në familjen Rreshpja ndodhi një fatkeqësi e rëndë. Mark Kovaçi, dhëndri i shtëpisë, që ishte martuar me motrën e Frederikut, punonte në Ministrinë e Mbrojtjes. Nën presion të jashtëzakonshëm se kishte përkthyer literaturë ruse (pra, të armikut) nuk i lanë rrugëdalje tjetër veç vetëvrasjes. E në vazhdën e kërkimeve në arkivat e ministrisë u gjend emri i Fredit si përkthyes i një broshure ushtarake për përdorim të brendshëm. Kaq u desh. Frederik Rreshpja e pa veten nën gishtin tregues të shkrimtarëve të partishëm, të cilët e shënuan si një armik në një mbledhje të jashtëzakonshme enkas për të. Ndonëse në rrethana të tjera ai u gjend në fatin tragjik të Bilal Xhaferrit, por disi ndryshe. Bilali gjeti një shteg për të shpëtuar jetën, ndërsa Fredi vazhdonte të jetonte ankthshëm në një mjedis ku e përgjonin në çdo hap.
Në Shkodër nuk patën mundësi të gjenin materiale akuzuese hafijet e Sugurimit, sepse shkodranët më së shumti kanë qenë gojëkyçur, madje edhe atëherë kur nuk e kanë dashur një njeri, rrallë kanë denoncuar… Mirëpo pranë Shkodrës është Lezha. Atje kish nisur të dilte një grup letrarësh të sukseseshëm të quajtur “shkolla lezhjane”, përndryshe këneta e poezisë së Kunës”, e cila kishte rrokur vemëndjen edhe të Rreshpjes, që i pëlqente të komunikonte me krijuesit e rinj. Mirëpo pikërisht në restorantin “Lisus“ të Lezhës, u gatua çorba e shtrigave.
I ardhur me vonesë në takim, njëri nga poetët e rinj të Lezhës u shfajësua se ishte vonuar sepse po priste radhën në librari për të blerë veprën 19-të (të Enver Hoxhës).
Frederiku, pa menduar gjatë, i tha: “Po pse more, me veprën e 19-të do të bëhesh poet ti?!
Kësaj here, Frederik Rreshpja nuk kishte arritur të mbyllte guaskat ku fshihej margaritari i shpirtit të tij. Si gjithmonë i pastër e i sinqertë, ndërkohë që tek ai lexohej gjithçka, vetë nuk arriti të lexonte çfarë fshihej në sytë e të tjerëve apo të atyre që e përgjonin në çdo skutë. Edhe pse njeri nga poetët lezhjanë, i pranishëm në bisedë, i thirrur si dëshmitar në gjyq, e mohoi t’i kishte dëgjuar nga goja e Frederik Rreshpjes fjalët, gjykatësi atëherë i tha se ndryshe ke thënë në hetuesi. Gjithsesi, trupi gjykues dha vendimin drastik në zbatim të nenit 55 të Kodit Penal komunist “agjitacion e propagandë kundër pushtetit popullor”. U përcaktua tragjikisht fati i poetit të talentuar Frederik Rreshpja. U shkërmoq e ardhmja e tij. Ishte koha kur realizmi socialist i kishte konsoliduar figurat e shahut e nuk lejonte kurrfarë autori jo më të dilte mbi to, por as t’u afrohej. Ndaj nuk i bënte më punë Frederik Rreshpjes talenti, nuk i bënte punë as edhe fakti që vëllai i tij, Keli, ishte komunist dhe një nga drejtorët më të suksesshëm të ndërmarrjeve të Shkodrës, as fakti se ishte trupvogël e shëndetlig, i paktë e i brishtë, për t’u mëshiruar e jo më për të bërë burg. U hap varri i jetës për poetin. Ai varr për së gjalli e kishte emrin Spaç. Ia mohuan lapsin e letrën dhe i dhanë leje të kishte me vete veç një tas, që më pas do t’ia linte në burg Miho Gjinit, sepse i kishte ardhur dita të dilte e të merrte ajrin e burgut tjetër, që quhej jetë civile, ndaj mendonte se s’do t’i duhej më. Por poeti gaboi në atë gjykim. Nuk do të shkonte gjatë e sërish, Fredin, me trupin e imët e të pafuqishëm, e nisën për burg. Kësaj radhe sebepi u gjet në Durrës për t’ia shkatërruar kështu jetën përfundimisht e ky kalvar derisa erdhi liria konfuze për të gjithë… që ngjalli sidokudo shpresë edhe te Frederik Rreshpja.
Në lirinë që erdhi pas përmbysjes së diktaturës, e mori jetën me vrull e plot shpresa, si një zog që ka qenë i dënuar të rrojë në kafaz shumë gjatë e më pas kur ia hapin kuvlinë ai u jep krahëve, fluturon lart në qiell e bie pa frymë i vdekur… Kështu do të ndodhte edhe me poetin.
A ishte Frederiku një zog shiu? A ishte Frederik Rreshpja një metaforë marramendëse e braktisur? A ishte ai sinonim i poezisë që është lënë të vdesë? A ishte ai një bard që na kujtonte se shpirti ka diçka më të madhërishme se trupi? A ishte ai një bohem endacak që endej në ndërgjegjen e pavrarë të këtij shteti, në mjerimin shpirtëror të këtij populli, i lënë në harresë prej vetvetes dhe prej të tjerëve?
Gjithçmos mund të ishte Frederik Rreshpja. Ndaj kur e takova pas shumë vitesh pas burgut të tij të gjatë, pas fatbiznesit të shkurtër, ku miqtë e afërm i vodhën shtypshkronjën, e cila i solli një pasuri të madhe, që më shumë ia gërryen të tjerët sesa e shpërdoroi vetë, më erdhi turp nga vetja tek e pashë të ishte katandisur mos o Zot ma keq. Një margaritar i mbuluar nga baltërat e kohës, një gjeni fatkeq si Prometeu. Njëri u kishte dhënë njerëzve zjarrin e vërtetë, ndërsa tjetri zjarrin e shpirtit e thellësinë e ndjenjave. Me rroba të vjetra, me atë kapelën që kurrë nuk e hoqi nga koka (Moj kapelja ime e vjetër), sandale të shqyera, ku dilnin gishtërinjtë e enjtur e të nxirë nga plagët, një tmerr… “Ave, nëna ime!”, më dukej se dëgjoja në sheshin “Skënderbej”, në shkallët e gurta përskaj Bibliotekës Kombëtare. Isha me një grup shkimtarësh, të cilët e shihnin me bisht të syrit, për të mos thënë me bezdi. O Zot, e njëjta gjë, si këtu e tridhjet vjet më parë kur e tregonin me gisht.
I thashë “A më kujton”? “Po”, tha. “Kemi bërë një faqe në internet për ty”, shtova plot admirim për poezitë e tij. “E di”, më tha, “të faleminderit!”. “E ka bërë Arben Çokaj, i thashë, shkodran edhe ky, që jeton në Gjermani”. “Po, ma ktheu, por ti i ke mbledhur dhe ia ke dërguar atij”.
Nuk mund të thosha kurrë se kishte probleme me kujtesën, përhumbjen apo mjegullsinë e tretjen në një botë irreale. Ishte krejt i kthjellët, veç fanitej si një diell i trishtë në një pikëllim kozmik. E ftova për kafe, aq më tepër që ishim nisur për në kafenenë aty në sheshin e pasmë të Pallatit të Kulturës me atë grup shkrimtarësh. Frederiku u mpi. Më pa me ata sytë e tij, krejt të pangjashëm me sy të tjerë, e që mua më bëheshin si sytë e një kaprolli, sy të lëngështuar nga lotët e heshtjes dhe mundimit për të mos folur me fjalë, por me vështrim.
E njihja Fredin që në rini të tij. E kuptoja çfarë do do të thoshte ai vështrim gjysmëlutës për të mos ardhur. Me sa dukej, ai nuk dëshironte të rrinte në atë vathë, por as ata shkrimtarë nuk e deshën praninë e tij, të një bohemi gjeni, lirikat e të cilit sfidonin pseudopoetikën e gjysmëshekullit që shkoi. Fredi, me sa dukej, e ndiente veten më lirshëm me njerëz të thjeshtë që nuk e dinin se kush ishte e me të cilët rrëkëllente ndonjë gotë pa teklif. I kërkova adresën se ku flinte, në çfarë hoteli. Desha ta takoja në veçanti. U rrek duke thënë se nuk ka një hotel të caktuar, por… “do shihemi”.
E pashë të ikte ashtu, si dhembje e një shekulli, një shelg lotues në lëvizje, pashë të ikte me atë kostumin e vjetër prej endacaku, lirikun më të madh të poezisë bashkkohore shqipe… Të ikte pa kthim sepse nuk do ta shihja kurrëmë në këtë botë. E më dukej si të ishte jo njeri, por metaforë, si të ishte vetë poezia shqipe, e shqyer, e grisur prej kohës absurde në të cilën arti mbijeton si handikap e jo si dhunti njerëzore.
Rreshpja, poeti i madh, e mbylli jetën në Shkodër më 17 Shkurt, 2006 e jo në azil siç e dramatizojnë gazetat. Kish pranë njerëzit e afërt të familjes shkodrane Rreshpja e jo i braktisur dhe i harruar siç fantazojnë. Por veç në një gjë kanë të drejtë: vdiq pa një dyshkë, vdiq në fatin e De Radës dhe Serembes, si njeriu më i varfër i kësaj toke, të cilën ai e veshi me ar, argjend e fildish metaforik prej shpirtit të tij. Poezisë shqipe i dha atë frymë e atë shkëlqim që nuk e kishte, të paktën prej një gjysmë shekulli.
Frederik Rreshpja nuk ka nevojë më për asgjë veç emrit të vet, shkruar mbi libra e skalitur mbi gurin e varrit, madje, edhe varri në humbtë nga mungesa e përkujdesjes njerëzore, kurrgjë nuk pëson shkëlqimi i atij që në të gjallë shfaqej si një diell pikëllimi në perëndim e në të vdekur, si një diell në një rilindje të madhërishme. Sepse “Rri kyçur në gur zemra ime, një mijë vjet dhe dy mijë vjet…”, ka shkruar ai. Sepse, që nga Homeri e më pas, kurrë nuk ka vdekur poezia.
Botuar së pari në librin “Bukuri Shkodrane”, ese, Boston 2007.
You might be interested in
