Bisedë me dramaturgun Jeton Neziraj. Ai është autor i shumë pjesëve teatrale të suksesshme, vënë në skenë në Kosovë, në shumë shtete europiane, në Amerikë, etj. Dramat e tij janë të ndërtuara së shumti mbi tema aktuale, politike; pika nevralgjike të Ballkanit.
Ai është edhe drejtues i Qendrës Multimedia në Kosovë, me një veprimtari kulturore prej njëzet vitesh.
Nga të të gjitha përgjigjet e tij të drejtpërdrejta, vlen të veçohet ajo ndaj një pyetjeje në lidhje me Teatrin Kombëtar të Tiranës. Ai thotë midis të tjerash:
Repertori i atij teatri është një lloj varianti teatror i “Big Brother Albania”, pa shije, pa vizion, pa, pa, pa… Po mendoj, mjafton të shihni mënyrën se si u bëjnë reklamë shfaqjeve, si të ishin seriale turke apo latino-amerikane: “Ejani në teatër të shihni se çfarë i tha Lori të bijës para se t’i rruante këmbët”, “A do t’bjerë Xhuliano pre e pasionit të dashurisë për Marian?”, “A e hëngër maca përsheshin, apo fjeti e uritur!
Bisedoi: Arlinda Guma
Arlinda Guma: Ju jeni një dramaturg që trajtoni së shumti tema të angazhuara, aktuale. Por ndodh ndonjëherë që autorët e angazhuar, jo gjithmonë arrijnë të realizojnë art të mirë. Dua të them se jo gjithmonë cilësia e ideve të tyre ecën në të njëjtin hap me cilësinë e artit që krijojnë. Çfarë mekanizmash përdorni ju për t’i mbajtur të dyja këto në të njëjtat lartësi? Apo gjithçka është instiktive?
Jeton Neziraj: Them se po, është më shumë çështje instikti. Elementi i theksuar “aktivist”, e krijimtaria që angazhohet për kauza të caktura, të çfardo natyre qofshin ato, po, shpesh di ta mbysë anën artistike të një drame. Megjithatë, them se dramaturgu i mirë është i tillë, sepse, ndër të tjera, ai di si t’u shmanget edhe këtyre “kurtheve”. Në teatrin politik ekziston një teh i hollë që e ndan krijuesin teatror nga aktivisti. Shumë krijues e kalojnë atë teh, disa me vetëdije e disa pa vetëdije. Por pak nga ata ia dalin të krijojnë vepra teatrore që janë politike, që kanë tema, të themi, të angazhuara, por të cilat, përtej kësaj, janë edhe vepra të fuqishme artistike.
Arlinda Guma: Pjesët teatrore që ju shkruani janë mjaft të suksesshme në Europë. Çfarë i bën ato të suksesshme? Sa rol luajnë në këtë sukses kontaktet dhe përkhyesit e duhur?
Jeton Neziraj: Unë dua të besoj që dramat e mia janë të suksesshme ndërkombëtarisht sepse janë të shkruara mirë (them se më falet pak jo-modesti), janë origjinale në qasje, por edhe sepse trajtojnë tema e probleme të freskëta. Por, kjo natyrisht nuk është e vërteta e plotë. Hyjnë në këtë mes, natyrisht, edhe kontaktet që i kam ndërtuar përgjatë këtyre viteve pune në teatër dhe, natyrisht, rol jo pak të vogël kanë edhe përkthyesit. Kur jemi te përkthyesit, besoj se të gjithë e kemi të qartë se përkthyesit nga shqipja në gjuhë të tjera janë të paktë. Po, ka disa përkthyes cilësorë, që nga shqipja përkthejnë në frëngjisht, në anglisht, gjermanisht, serbisht, greqisht e italisht, ndërkohë që për plot gjuhë të tjera ka ndoshta nga një-dy përkthyes, në rastin më të mirë e në rastin më të keq, letërsia shqipe në ato gjuhë përkthehet nga anglishtja ose nga ndonjë gjuhë tjetër e dytë. Ta zëmë, rreth 15 drama të miat që janë përkthyer e botuar në gjuhën turke, janë përkthyer nga anglishtja. Natyrisht, përkthyesja turke gjen gjithnjë mundësinë ta krahasojë përkthimin edhe me një përkthim tjetër të dramës në gjermanisht, serbisht apo frengjisht, megjithatë, përkthimi në turqisht bëhet nga anglishtja. Le të themi, ky është një kompromis i domosdoshëm. Por, si i tillë, ai është i rëndësishëm. Ta zëmë, në Turqi ka pasur mbi 10 inskenime të dramave të mia. Dhe më duhet ta them, shumica, për shkak të punës dhe angazhimit të përkthyeses Senem Cevher.
Arlinda Guma: Sa spikatin në dramat tuaja çështjet e feminizmit? Mendoni se personazhet femërorë kanë marre vendin që u takon në dramën shqipe, apo janë thjesht një sfond plotësues i personazhit kryesor burrë?
Jeton Neziraj: Nuk është se jam shumë kompetent që t’flas për prezencën dhe rolin e personazheve gra në dramaturgjinë shqipe, sepse nuk është se kam bërë ndonjë studim apo analizë në këtë drejtim. Por ajo që mund të them (përmendësh, siç thuhet) është se nuk besoj që gruaja ka ndonjë rol e pozicion më të avancuar në dramaturgjinë shqipe nga ai që ka në jetën shoqërore e politike në realitet. Dramat shqipe absorbojnë (për aq sa të jetë e mundur) realitetin të cilin jetojmë, e ku gruaja, fatkeqësisht, po, shpesh është në margjina të ngjarjeve, e papeshë në vendimarrje, dekor praktikisht. Natyrisht, si shkrimtar unë jam i vetëdijshëm për këto defekte shoqërore dhe përpiqem t’i korrigjoj përmes krijimtarisë sime dramaturgjike, për aq sa mundem dhe për aq sa këtë gjë e lejojnë temat që trajtoj. Me fjalë të tjera: përpiqem të jem shkrimtar i përgjegjshëm. Ta zëmë, në dy dramat e mia të fundit, dominojnë personazhet gra. Në dramën “King Lori”, dy personazhet e vetme të dramës janë gra, kurse në dramën “Babai dhe Babai”, nga tre personazhe, dy janë gra. Sado që unë nuk mendoj që beteja për avancimin dhe fuqizimin e rolit të gruas në shoqëri duhet të reduktohet në numra e në aso “tick-a” të bajatshëm të formularëve. Madje, përpjekjet e sinqerta për barazi gjinore shpesh degradohen e devalvohen duke u reduktuar në këso elemente teknicistë.
Arlinda Guma: Cili është mendimi juaj për teatrin në Shqipëri? (Edhe pse, tashmë, as një ndërtesë të tij nuk e kemi më.) Ku mendoni se ka më shumë skematizëm në trajtesën që u bëhet temave të ndryshme; në Shqipëri apo në Kosovë?
Jeton Neziraj: Jeta teatrore në Shqipëri është degraduar tërësisht. Gjithçka ka dalë nga binarët normalë dhe prandaj atje vetëm për një teatër normal nuk mund të flitet. Është teatri më i keq që njoh, edhe si estetikë, edhe si mënyrë organizimi, edhe s’i planifikim programor, edhe si vizion e preokupim. Pra, krejt ato që mund të quhen si “politika teatrore” më duken që funksionojnë mbrapsht. Dhe më e keqja është se nuk shoh që dikush të jetë duke bërë përpjekje të ndreqë diçka. Nuk dua t’i fyej disa krijues të zellshëm atje, që si kalorës të vetmuar përpiqen ta ruajnë dinjitetin e vet artistik, por vërtet nuk kam shumë shpresë. Ai peizazh teatror atje është mbytës. Mund ta quajmë me çfarëdo termi teatrin që krijohet atje; skematizues, demode… por unë do ta definoja si ‘teatër që ta shpif’. Nuk po sugjeroj që teatri në Kosovë është shumë më mirë, por më mirë sesa ky në Shqipëri është. Dhe për mua gjëja më e frikshme në Shqipëri është mungesa totale e skenës teatrore të pavarur.
Arlinda Guma: Në Shqipëri ndodh rrallë të vihen në skenë drama shqip; mbizotërojnë pjesët e përkthyera, të cilat shpesh kanë mangësi të mëdha në përshtatje dhe redaktim. Kosova dhe qendra juaj duken më përpara në këtë drejtim. Mos ndoshta në Kosovë ka më shumë organizma ndërkombetarë financues që e stimulojnë artin?
Jeton Neziraj: Fakti që Teatri Kombëtar në Tiranë ka vite që nuk ka vënë ndonjë dramë shqipe është fenomen interesant. Ai, pavarësisht se është teatër publik dhe i financuar me fonde publike, më tepër i ngjason një teatri privat që, duke prodhuar komedi të shpifura komerciale, synon ta mbushë medoemos sallën me publik. Vërtet nuk i kuptoj kur krekosen për “sallën e mbushur”, ndërkohë që ajo çfarë shfaqet në skenë është mut. Pra, cka nëse është mbushur salla? Politikë më idioteske të repertorit vështirë se mund të gjendet kund. Repertori i atij teatri është njëlloj varianti teatror i “Big Brother Albania”, pa shije, pa vizion, pa, pa, pa… Po mendoj, mjafton të shihni mënyrën se si u bëjnë reklamë shfaqjeve, si të ishin seriale turke apo latino-amerikane: “Ejani në teatër të shihni se çfarë i tha Lori të bijës para se t’i rruante këmbët”, “A do t’bjerë Xhuliano pre e pasionit të dashurisë për Marian?”, “A e hëngër maca përsheshin, apo fjeti e uritur!”
Në Kosovë teatri është pak më aktiv, më energjik, trajtohen tema më të freskëta dhe më politike dhe ka një lloj impakti më të madh social e politik. Megjithatë, teatri në Kosovë është i kurthuruar në burokratizim dhe administrarivisht është tepër jostabël. Organizimi teatror në Kosovë është një lëmsh kompetencash, ligjesh, nenesh, rregulloresh, ministrish, nivelesh qëndrore e lokale… Megjithatë, në anën tjetër, skena e pavarur në Kosovë është mjaft vitale dhe ofron një alternativë teatrore solide. Përpos Qendrës Multimedia, ka edhe disa teatro e shoqata të tjera që realizojnë shfaqje teatrore në vazhdimësi. Dhe po, ka në Kosovë akoma fonde ndërkombëtare që financojnë projekte artistike. Këto fonde gjatë viteve kanë ardhur duke u pakësuar, megjithatë, kanë qenë dhe ngelen “infuzioni” kryesor financiar për skenën e pavarur artistike.
Arlinda Guma: Si e themeluat Qendrën Multimedia? (Shpesh në jetë shtysën për të bërë gjëra të mëdha e marrim nga disfatat. Ndodhi kështu me ju?) Sa i vështirë ka qenë për ju konsolidimi i kësaj qendre?
Jeton Neziraj: Sivjet bëhen 20 vite që kur është themeluar Qendra Multimedia. Dhe nuk janë vetëm vite të thata, numra, por janë vite punë aktive dhe angazhim në një terren jo fort të kollajshëm. Qendra ka qenë një platformë që na ka mundësuar të rritemi plot ne artistëve të teatrit në Kosovë dhe në të njëjtën kohë, ka qenë (dhe ngelet akoma) njëlloj hapësire “eksterritoriale” e lirisë artistike; e asaj lirisë që ka munguar në institucionet publike, që ka munguar, praktikisht, gjithkund tjetër në sferën publike. Por gjërat ndërkohë kanë ndryshuar për të mirë. Këto “hapësira lirie”, përgjatë këtyre viteve, kanë ardhur duke u zgjeruar në Kosovë dhe ato tashmë janë shtrirë edhe në institucionet publike.
Qendra Multimedia sot është padyshim njëra prej organizatave kulturore më kredibël në Ballkan. Ajo ka prapa vetes dhjetëra organizime letrare. Ndërkohë që, shfaqjet teatrore që ka prodhuar janë parë në dhjetëra festivale e teatro me emër në Evropë e Amerikë.
Por, rritja dhe fuqizimi i saj ka ardhur ngadalë, me punë e përkushtim. Dhe natyrisht, me bashkëpunëtorë seriozë, të cilët kanë dhënë e vazhdojnë të japin kontribut të pashoq.
Arlinda Guma: Sa ndërhyn puna juaj si drejtues i Qendrës Multimedia në punën tuaj të mirëfilltë si krijues?
Jeton Neziraj: Paj, ka periudha kur aktiviteti në Qendrën Multimedia është shumë i dendur dhe kërkues, e në ato raste, krjimtaria ime si dramaturg ngelet në plan të dytë. Por megjithatë, kur jam duke shkruar, kur dua të shkruaj, atëherë, e vjedh kohën, e gjej edhe kur ajo kohë nuk ekziston. Por në anën tjetër, këto dy aspekte edhe e “fuzionojnë” njëra-tjetrën. Një pjesë e dramave që shkruaj realizohen nga Qendra Multimedia dhe prandaj, shpesh ka “shkrirje kufijsh” mes asaj që quhet “punë në zyre” dhe “punë individuale si krijues”.
Arlinda Guma: Qendra Multimedia funksionon edhe si shtëpi botuese. Si i përzgjidhni autorët që botoni? Sa të angazhuar (nëse mund t’i quajmë kështu) janë këta autorë?
Jeton Neziraj: Aktivitetin botues e kemi pasur mjaft të reduktuar, ndoshta në vit kemi botuar nga 5-10 tituj librash. Së voni e kemi reduktuar edhe më shumë dhe synojmë ta reduktojmë akoma. Kryesisht kemi botuar drama, por kohë pas kohe edhe libra me poezi të autorëve të rinj dhe ndonjëherë në të rrallë, edhe kemi përkthyer e botuar ndonjë libër të ndonjë autori të huaj. Shkrimtarët nga Kosova që kemi botuar janë kryesisht; ose autorë të rinj, ose autorë që ua çmojmë krijimet, ose të tjerë, të cilët hezitojnë të kenë të bëjnë me botues që i financon Ministria e Kulturës. Ndër autorët që kemi botuar janë: Arben Idrizi, Shpetim Selmani, Ervina Halili, Dhurata Hoti, Halil Matoshi, Bekim Lumi, Ballsor Hoxha, Doruntina Basha, Sibel Halimi, etj.
Arlinda Guma: Ç’rol ka luajtur në projektet tuaja Ministria e Kulturës së Kosovës? Apo mos ndoshta edhe aty ndodh e njëjta gjë si në Tiranë, që grantet i fitojnë vetëm autorët konformistë pro qeverisë?
Jeton Neziraj: Mbështetja financiare që marrim nga Ministria e Kulturës është simbolike. Dhe fakti që financiarisht nuk kemi qenë dhe nuk jemi të varur nga fondet publike, na ka mundësuar ta ruajmë pavarësinë dhe po ashtu, të jemi kritikë. Sepse, kam frikë që institucionet publike te ne nuk janë aq të edukuar që ta kuptojnë se financimi i skenës së pavarur kulturore nuk nënkupton edhe kontroll të asaj skene. Prandaj, përgjatë këtyre viteve të shkuara, ka qenë shumë më i shëndetshëm funksionimi ynë pa ua pasur nevojën fondeve publike. Këto vitet e fundit gjërat kanë filluar të ndryshojnë për mirë, edhe për sa i përket përceptimit që shteti i bën skenës së pavarur kulturore. Por në anën tjetër, kjo gjendje optimizmi mund të përmbyset shpejt. Sepse, gjithmonë mund të vijnë në pushtet garnituara politikanësh, të cilët, i shohin artistët e shkrimtarët si agjentë të “fotoshopeve nacionale” që duhet të përmirësojnë “defektet” dhe “shkarjet e shoqërisë”.
Arlinda Guma: Cilët janë ata personazhe historikë, apo dramaturgët, që ju kanë frymëzuar nëpër vite? Nëse do t’i takonit, çfarë pyetjesh do t’u bënit?
Jeton Neziraj: Paj, më kanë frymëzuar shumë shkrimtarë, ndër ta më së shumti Jonesko, Dino Buxati, Markezi, Kafka, Kadare, etj. Kadarenë e kam takuar disa herë dhe në secilin rast kam qenë dëgjues i mirë. E, besoj që do t’isha dëgjues i mirë edhe me këta të tjerët po t’i takoja.
Arlinda Guma: Si është një ditë e zakonshme juaja?
Jeton Neziraj: Kafe. Lexim. Punë në zyrë. Takim. Verë (ose uiski). Lexim. Shkrim. Aeroport. Fluturim. Kafe. Tren. Shfaqje. Birrë. Shkrim.
Arlinda Guma: Çfarë ju frymëzon dhe çfarë ju nervozon kur jeni në Prishtinë? Po në Tiranë?
Jeton Neziraj: Ka shumë gjëra që më bëjnë nervoz në Prishtinë, trafiku i ngarkuar është një prej tyre. Por edhe njëlloj kapadaillëku i njerëzve. Pra, nuk po flas për parqet, për drurët, rrugët… nuk po flas për pamjen e jashtme. E kam fjalën për një lloj bezdie që ka nisur t’i japë formë jetës në Prishtinë, por edhe në Tiranë. Dhe kjo bezdi vjen nga fakti që në qytet nuk ndodh asgjë. Kryeqytetet tona janë konvertuar në do qendra tregtare të mëdha, ku vetëm jetë normale nuk ka. Ka imitim, ka plastikë, ka makiato që pihen, ka fast-food-e, ka butiqe… por kaq. Dhe natyrisht, ka ca politikanë që kontrollojnë “shkallët e këtyre qendrave tregtare”, ku ne hipim një kat më lart, pastaj edhe një kat më lart, pastaj zbresim poshtë, pastaj hyjmë e dalim nga një butik në tjetrin, pa cak, pa kërkesa e pa ambicje…
Tani, krejt këto, natyrisht që janë inspiruese për një shkrimtar. Inspirimi i një shkrimtari, më shumë sesa nga lulet, kam përshtypjen që vjen nga pisllëku e muti në të cilin zhytet një shoqëri.
Arlinda Guma: Keni ndonjë vend të caktuar në qytetin tuaj ku uleni edhe shkruani? Një vend ku ndiheni tërësisht krijues dhe aspak drejtues?
Jeton Neziraj: Zakonisht shkruaj në shtëpi. Por nëse më duhet dhe, nëse më kapin “dallditë e shkrimit”, atëherë mund të shkruaj kudo tjetër, në kafene (mjafton të jem i ulur vetëm në tavolinë), në aeroplan, tren apo kudo.
___
Foto: © Slavica Ziener
