Florian Kienzle është përkthyes gjerman, i cili ka jetuar në Shqipëri në fund të viteve nëntëdhjetë.
Ai është përkthyes i disa autorëve shqiptarë, si Elvira Dones, Ndriçim. Ademaj apo Lindita Arapi.
Do të kisha dashur që përgjigjet e tij të kishin qenë disi më të zgjeruara, por tekefundit, gjithmonë do të mbetet paksa e vështirë ta bësh një gjerman që të flasë gjatë.
Nga përgjigjet e tij të mbetet në mendje një fjali që ai citon nga një lektor gjerman në lidhje me autorët që duhej të përkthente (fjali që do të revoltonte çdo grua që shkruan), gjë që të sjell ndër mend një shprehje italiane: “Tutto il mondo è pase.” (E gjithë bota është fshat.)

Dhe fjalia që Kienzle citon është kjo:

“Vajza të reja mund të promovohen më mirë”, kështu më ka thënë një herë një lektor në një shtëpi botuese gjermane…

         Bisedoi: Arlinda Guma

Arlimda Guma: Si e mësuat gjuhën shqipe?

Florian Kienzle: Shqipja më doli krejt papritur në rini. Si adoleshent, në moshën 15-vjeçare, isha mysafir në Tiranë, pasi babai u bë përfaqësues i gjuhës gjermane në Shqipëri. Por duhet thënë se ne ato tri vite që isha atje, nuk e mësova tamam shqipen, për disa arsye: isha nxënës në një shkollë amerikane, duke mësuar disa gjuhë të tjera dhe deri në orën tre… Familja nuk e dinte që do të rrinim aq gjatë në Shqipëri, pasi angazhimi i babait filloi më 1998, pra ishte kohë e pasigurt. Së fundi, shqiptarët vetë nuk na motivonin shumë për ta mësuar gjuhën e tyre, pasi kishin një përçmim për vendin e tyre, një veturrejtje dhe vetëmohim të theksuar.
Kur kthehesha në Gjermani dhe mbarova maturën, më erdhi shumë keq që nuk dija më shumë sesa një shqipe të çalë rrugësh dhe kafenesh nga koha me miqtë shqiptarë, më të cilët pata komunikuar më shumë në gjermanisht, në frëngjisht ose në italisht. Prandaj vendosa të shkoja në Munih për të studiuar albanologji dhe gjuhën shqipe siç duhet.

Arlinda Guma: Ju jeni nxënës i përkthyesit, të dashur për shqiptarët, Hans-Joachim Lanksch. Si jeni njohur me të? Ç’përshtypje ruani prej tij?

Florian Kienzle: Pata fatin që Zoti Lanksch, ose Hansi, ka jetuar gjithashtu në Munih. Në fakt nuk jemi takuar aq shpesh, pasi ai ishte pak tip vetmitar dhe shumë punëtor. Megjithatë kemi shkëmbyer shumë e-maile, takoheshim në mbledhjet e Shoqatës Martin Camaj dhe Hansi më ka përkrahur gjithnjë sa kishte mundësi. (Në fakt, shumica e përkthyesve kështu janë: ruajnë njëfarë solidariteti dhe e ndihmojnë njëri-tjetrin.) Pas shuarjes së tij organizova një mbrëmje për Hansin, me leximin dygjuhësh të poezive të Camajt dhe me muzikë, erdhi dhe Eda Zari që Hansin e kishte mik.
Unë e kujtoj sidomos si dashamirës të madh të gegnishtes; ka përkthyer Camajn, Podrimjen, Shkrelin dhe shumë të tjerë. Askush tjetër nuk do ta kishte bërë këtë punë, sepse dihet se me poezi nuk fiton asnjë lek. Për të jetuar, Hansi është marrë me përkthime të tjera, teknike ose në gjyq. Do të shtoja që ka ditur edhe shumë gjuhë sllave, nga të cilat po ashtu ka përkthyer.

Arlinda Guma: Ju jeni përkthyes i shkrimtares Elvira Dones. Keni përkthyer dhe autorë të tjerë shqiptarë? Si e ndeshët Donesin?

Florian Kienzle: Po, unë kam përkthyer romanin e parë të Ndriçim Ademajt, një autor që e njoha në Kosovë dhe që e kam mik. Romani duhej të kishte dalë më kohë në gjermanisht, por ja që mund të dalin dhe peripeci që përkthyesi nuk i ka në dorë. Për momentin merrem me romanin e ri të Lindita Arapit, që do të dalë në një shtëpi botuese të vogël, por shumë serioze.
Preferenca ime më e madhe është proza bashkëkohore nga Shqipëria. Prandaj e kam lexuar Elvira Dones-in prej shumë kohësh. Romani i saj “Yjet nuk vishen kështu“ më ka tronditur shumë dhe ka qenë një vepër kyç në doktoranturën time mbi gjinitë (genders) në letërsinë shqiptare. Pasi dy romane që Elvira pati shkruar në italisht tashmë ishin përkthyer, unë u angazhova që ky roman të përkthehej nga origjinali shqip dhe jam shumë i gëzuar që doli, pasi tematika vazhdon të jetë e pranishme në gjithë botën, për fat të keq.

Arlinda Guma: Me aq sa e njihni letërsinë shqiptare, cili është mendimi juaj për të, gjatë dhe pas diktaturës? Cilat janë pikat e forta të kësaj letërsie dhe ato të dobëta? (Gjatë bisedave me përkthyesin Hans-Joachim Lanksch ai ngulmonte se autorët shqiptarë duhet t’u largohen temave kombëtariste.)

Florian Kienzle: Siç thonë vetë shqiptarët, pjesa më e madhe e letërsisë gjatë diktaturës ka qenë e palexueshme. Por ama ka pasur një gjë të bukur: ëndja për librat. Ja që dikush e njihte dikënd që punonte në ambasadë dhe kishte ndonjë gjë të ndaluar, që pastaj kalonte fshehurazi… Pra, liri nuk ka pasur, por dëshira për të lexuar ka ekzistuar.
Unë do të thosha që letërsia shqiptare tashmë është çliruar nga dogmat, nga ideologjia, nga ankthi totalitar dhe është shumë e pasur. (Ndryshe është puna në artet e tjera – filmat artistikë kanë qenë të paktë, edhe për arsye financiare, skulpturat vazhdojnë të ngrihen në stilin e realizmit socialist, sa për pikturën, nuk kam parë shumë, por dhe mund të ketë.)
Një problem i madh sot është numri i vogël i lexuesve (në dallim nga koha e diktaturës). Ja për shembull; ka dalë libri “Free” i Lea Ypit, ka bërë bujë në hapësirën angloamerikane, ka dalë dhe në gjermanisht në një nga shtëpitë botuese më prestigjioze. Më tha vëllai që jeton në Tiranë se libri nuk gjendet, pasi shiten të gjitha kopjet. U gëzova e thashë më vete: Ja shqiptarët, lexokan prapë… Por më vonë mora vesh se janë kopjet në anglisht që janë shitur, pra, që blihen nga të huajt!

Arlinda Guma: Keni menduar ndonjëherë të shkruani letërsi?

Florian Kienzle: Unë kam shkruar me qindra poezi dhe shumë tregime, por shkrimi akademik më doli më i suksesshëm dhe disi nuk mund të shkruaj njëkohësisht në të dyja fushat. Në Gjermani, ndryshe nga Shqipëria a Kosova, nuk është kollaj të botosh.

Arlinda Guma: Librat që zgjidhni të përktheni varen eskluzivisht nga pëlqyeshmëria që ju keni për ta?

Florian Kienzle: Aspak. Janë shtëpitë botuese që planifikojnë se çfarë do botojnë, ato vendosin se çfarë do përkthehet. Ka shumë autorë që i kam përzemër, si Martin Camajn, Maks Velon, Dhimitër Xhuvanin (ata pas 90-ës), por janë autorë që nuk mund të promovohen. “Vajza të reja mund të promovohen më mirë“, kështu më ka thënë një herë një lektor në një shtëpi botuese gjermane…

Arlinda Guma: Në Shqipëri ekzistojnë dy terma për përkthimin: “përkthim” dhe “shqipërim”. Në rastin kur shkruhet “shqipëroi…” unë kam një ndjesi alarmi se “shqipëruesi” ka bërë çfarë ka dashur me tekstin. Dua të them, i ka dhënë vetes të drejtë edhe ta transformojë atë, gjë që më duket një shkelje tmerrësisht flagrante. Si lexuese, unë dua të lexoj autorin, nuancat e tij dhe jo aspiratat letrare të përkthyesit. Ç’mendim keni ju për këtë? Këtu në Shqipëri abuzohet shumë me këtë term. Për shembull: A mundet që një poezi me rimë të përkthehet po me rimë?

Florian Kienzle: Është nga mendimet më të vjetra që përkthyesi ose e lë rehat autorin dhe i afron atij lexuesin, ose e lë rehat lexuesin duke i afruar atij shkrimtarin. (Kështu është shprehur filozofi gjerman Friedrich Schleiermacher para 200 vitesh.)
Unë së pari e shtrydh çdo gjë që ka teksti origjinal përbrenda dhe pastaj bëhet teksti im. Po e teproj pak dhe mbase kjo nuk duket etike, por unë edhe kur shkruaj një punim shkencor apo një poezi, ose një përkthim, e shoh vetën si skulptor që modulon, që heq gjithçka që nuk nevojitet, në mënyrë që po ta lexoja tekstin para publikut, ta bëja me pasion dhe kënaqësi. Siç ka thënë Hans-Joachim Lanksch për punën e tij: Jam njeri i praktikës, jo i teorisë.

Arlinda Guma: Mendoni se personazheve të grave në letërsinë shqipe (por edhe në atë botërore) u është dhënë vendi i duhur apo ato thjesht kanë shërbyer si sfond?

Florian Kienzle: Nuk mendoj se ka ndonjë mungesë të theksuar, nuk është se nuk kanë dalë gratë si figura, edhe pse burrat sigurisht që kanë qenë më të pranishëm, pasi edhe shkrimtarët më me zë burra ishin. Por sot, siç thashë, problemi është më shumë që nuk lexohet, ose që zgjidhen librat që u shesin grave imazhe sipërfaqësore. Por nuk janë më vetëm burrat fajtorët. E shohim në reklama që gratë shërbejnë si sfond, por edhe në filmat artistikë, gama e figurave femërore është e kufizuar (e bukura, e liga…), kurse ka më shumë tipa të ndryshëm mashkullorë. Por sot, edhe pse ka diskriminim akoma, gratë janë të lira të vendosin se çfarë të shkruajnë, çfarë të lexojnë, janë të lira t’i bojkotojnë reklama seksiste.

Arlinda Guma: Cili është mendimi juaj për Lëvizjen Cancel Culture? Çfarë pasurie kulturore do t’i mbetet botës dhe brezave që do të vijnë nëse jemi tepër drastik me këtë temë?

Florian Kienzle: Do të më duhej të kërkoja në Google se çfarë është Cancel Culture. Por mund të them se ne e shkatërrojmë globin dhe kur të zhduket njerëzia, askush nuk do të ketë më nevojë për albanologji apo për libra me poezi.

Arlinda Guma: Çfarë ju ka tërhequr më shumë kur keni vizituar Shqipërinë?

Florian Kienzle: Ne gjermanët e duam shumë rregullin, rendin, planin. Prandaj edhe duam popuj dhe vende që janë më allegro. Unë vetë e dua shumë gjuhën shqipe, dhe në fakt nuk kam shumë qejf të udhëtoj në vende ku nuk e njoh gjuhën. (Plus që udhëtimi i tepërt është i dëmshëm.) Punimi im aktual trajton vendet dhe hapësirat në letërsinë shqiptare. Do të ishte e çuditshme nëse nuk do kisha qejf të vizitoja disa nga këto vende dhe hapësira. Në vitin e kaluar, për shembull, kam qenë në ish-burgun e Spaçit, një vend që e kam shumë afër pasi jam marrë intensivisht me letërsinë e burgut. Në fakt, të rinjtë nga Tirana me të cilët kam shkuar atje, pothuajse nuk dinin asgjë për këtë vend, kurse unë mund ta imagjinoja disi siç ka qenë, se si ishin krevatet etj. (nga leximi). Do të ishte një detyrë për shtetin shqiptar që ish-burgjet të bëhen muze, jo të rrënohen, që nxënësit të mësojnë për të kaluarën, në përgjithësi të ketë një kulturë kujtimi. Ndërkohë, rekomandoj ta lexoni librin “Spaçi” i Maks Velos.