Bisedë me përkthyesin anglez Peter Constantine. Ai është fitues i Pen/book of the month Club Translation Prize, National Translation Award, Koret Jewish Book Award, National Jewish Book Award, Hellenic Association of Translators of Literature Prize, Helen and Kurt Wolff Translation’s Prize, Ellen Maria Gorrissen Berlin Prize. (Lista e vlerësimeve dhe e arritjeve të tij është e gjatë.) Njohës i një numri të madh gjuhësh, midis tyre edhe gjuha shqipe. Përkthyes i disa prej autorëve më të rëndësishëm botërorë si Dostoevsky, Thomas Mann, Chekhov, përkthyes dhe i disa autorëve shqiptarë, siç është Ismail Kadare, Bashkim Shehu, etj.
Pothuajse në të gjitha përgjigjet spikat dashuria e tij për rrënjët e familjes dhe ndjeshmëria e lartë për gjuhët që po zhduken, siç është ajo arvanitase apo arbërore, siç ai kujdeset ta quajë me të dy emërtimet.
Kjo jona është epoka e vëmendjes së shkurtër, thotë ai në lidhje me rolin e zbehur të letërsisë në kohërat teknologjike, ndërsa për përvojën e tij në përkthim, ai thekson: Synimi im ka qenë gjithmonë që të përpiqem ta rishpik stilin tim.

Dhe në lidhje me përkthimet nga gjuhë të rralla me një numër të pakët përkthyesish, ai shton:

Është e rëndësishme të përhapet zëri i poetëve dhe prozatorëve, veçanërisht nga letërsitë dhe gjuhët më pak të përkthyera dhe më të brishta, të cilat shpesh lihen mënjanë në skenën botërore.

        Bisedoi: Arlinda Guma

Arlinda Guma: Ju jeni rritur në një familje multikulturore. Çfarë solli ky pikëtakim kulturash (austriake, britanike, greke, etj) në sytë tuaj si fëmijë? Si ishte bota juaj fëminore krahasuar me atë të fëmijëve të tjerë? A e pasuroi fëmijërinë tuaj rritja në një familje me kaq larmi? A ishte pikërisht ky multikulturizëm, shtysa që ju u bëtë përkthyes?

Peter Constantine: Të rriteshe në një familje multikulturore ishte sfiduese, por, në njëfarë mënyre, edhe një aventurë. Nëna ime ishte austriake dhe babai anglez – gjyshërit e mi ishin austriakë, çekë, turq dhe grekë. Një pjesë e familjes së njerkut tim ishte arbërore ose arvanitase nga Korinthi, kështu që ajo kulturë dhe gjuhë ka patur veçanërisht një efekt po aq të fortë tek unë, meqë xhaxhai im i preferuar fliste vetëm arbërisht me mua. Dhe ishte një rrëfyes i shkëlqyer historish dhe përrallash; ai do të më fliste me orë të tëra për aventurat e tij gjatë rritjes në fshatin e izoluar arbëror të Korinthit.
Prindërit e mi u divorcuan kur unë isha dhjetë vjeç, e nëna ime dhe unë papritur përfunduam duke jetuar në një qytezë me baraka jashtë Athinës si alienë ilegalë. Në atë zonë jashtë Athinës, në tokat përreth ku tani është Aeroporti Ndërkombëtar i Athinës, kishte një sixhade shumëngjyrëshe gjuhësh. Greqishtja, sigurisht, flitej nga të gjithë (pak a shumë) por flitej gjithashtu arbërishtja dhe gjuha rome. Romët i ngrinin tendat e tyre gjithandej në fushat e paprekura dhe në disa zona kishte dhe vendbanime rome. Gjuha rome më dukej veçanërisht interesante. Si adoleshent isha duke mësuar në shkollë gjuhën e lashtë indiane sanskrishte dhe mbesja i mahnitur prej ngjashmërive të shumta e befasohesha mjaft që njihja aq shumë fjalë. Kur romi të thotë për shembull: “Dzhanas Romanes?” “A di romçe?” – fjala e sanskrishtes së lashtë për “di” është “dzhanasi“. Është e njëjta fjalë. “Rani‘ do të thotë “zonjë” në gjuhën rome, ashtu si në shumë gjuhë të tjera indiane; “puro” do të thotë “burrë i moshuar” dhe “puri” “grua e moshuar“. Romët, për një mijë vjet kanë përshkuar rrugën e gjatë prej Indisë, por shumë prej fjalëve të vjetra mbetën.
Gjithsesi, unë padyshim do të thosha se gjuhët dhe kulturat e shumta ekzistuese, në një përzierje shumëngjyrëshe, pikërisht jashtë sferës së ndikimit të Athinës, patën një efekt të thellë tek unë. Ishte sikur të jetoje në një gjendje të vazhdueshme përkthimi. Ishte një ndjesi e mirë, por ana tjetër e asaj monedhe është se mbetesh gjithmonë i huaj, kudo.

Arlinda Guma: Si e keni mësuar gjuhën shqipe?

Peter Constantine: Unë lexoj në gjuhën shqipe, kam përkthyer nga kjo gjuhë dhe ndiej një lidhje të fortë me të, edhe pse, në të vërtetë, nuk e mësova kurrë. Dritarja ime me gjuhën shqipe ishte nëpërmjet asaj arvanitase – një gjuhë e rrezikuar rëndë, tashmë e folur rrjedhshëm vetëm nga disa pleq fshati në Greqinë jugore dhe në atë qendrore. Ajo është një gjuhë motër e shqipes. Arbërorët apo Arvanitasit migruan në jug nga trojet shqiptare në shekullin e 12-të dhe në malet e izoluara të Korinthit, në më shumë se qindra vjet, gjuha arvanitase u zhvillua në drejtime të reja, duke u bërë gjuhë e mëvetshme. Dhe ende, pavarësisht ndryshimeve dhe shtigjeve të ndryshme që arvanitasja dhe shqipja ndërmorën, gjuha jonë ka mbajtur një strukturë dhe një mendësi gjuhësore shqipe – dhe shumë nga fjalori tradicional shqiptar.

Arlinda Guma: Çfarë ju duket interesante në kulturën arvanitase?

Peter Constantine: Unë kam një lidhje të thellë dhe personale me gjuhën dhe kulturën arvanitase, por çfarë më ka magjepsur gjithmonë në Greqi janë kulturat dhe gjuhët e shumta; befasuese dhe shpesh të panjohura, të fshehura në zonat e thella malore. Perceptimi i përgjithshëm, edhe në Greqi – edhe jashtë saj, është që Greqia është kulturalisht dhe gjuhësisht homogjene: një gjuhë, një kulturë, një popullsi. Nëse ju do ta pyesni grekun mesatar se çfarë gjuhësh amtare fliten në Greqi, ai apo ajo, padyshim do t’ju thotë “vetëm greqisht”. Nëse do t’i nxisni, ata mund të kujtohen se janë folur edhe gjuha arvanitase dhe ajo vllehe, por është interesante sesa shumë grekë që kam hasur, nën të tridhjetë e pesat, të cilët janë të pandërgjegjësuar për arvanitasit dhe vllehët dhe as që e kanë idenë se këta njerëz kanë gjuhën e tyre. Pastaj, sigurisht, ështe edhe cakonishtja, që dikur flitej gjerësisht në Peloponezin jugor, gjuha pomake dhe gjuhë të tjera sllave si dopia dhe gjuha ponash në Greqinë veriore.
Për mua, të hyje në fshatrat arvanitas ishte si një lloj udhëtimi në kohë. Ndërsa iu afroheshe ndërtesave të para të vogla në anë të malit, ktheheshe pas njëqind vjet më parë. Gjuha jonë ka dhjetëra fjalë për pjesë të ndryshme të tezgjahut, dhjetëra fjalë për lloje të ndryshme dhish dhe delesh, balte dhe plehu, por nuk ka fjalë për energjinë elektrike apo për ndonjë shpikje tjetër apo koncept modern që filloi të përhapej në Greqi në mesin e viteve 1800.
Kjo për mua është pjesë e misterit të kulturës arvanitase, fakti që ajo është një dritare në të shkuarën. Por tani është zhdukur e gjithë kjo. Shumica e fshatrave janë shpopulluar. Ata janë fshatra fantazmë, me vetëm ndoca të moshuar që ende banojnë atje.
Duke filluar nga vitet ’50, shumica e banorëve të tyre dalëngadalë filluan të shpërngulen në Athinë dhe në qytete të tjerë të mëdhenj.

Arlinda Guma: Në mes të autorëve të shumtë që ju keni përkthyer janë emra si Thomas Mann, Chekhov, Dostoevsky. Sa e ka pasuruar mjeshtërinë tuaj si përkthyes, përkthmi i autorëve kaq të mëdhenj? Sa e ka sfiduar gjithashtu… (në perceptimin tim, përkthyesi mbetet një akrobat i fjalës, një njeri që ecën mbi një tel dhe përpiqet të ruajë ekuilibrin.)

Peter Comstantine: Është shumë e vërtetë që përkthyesve iu duhet të jenë si akrobatët, që ata janë ecës mbi tela, të cilët nuk duhet ta humbin ekuilibrin. Nëse mendon rreth kësaj, ecësit mbi tela duhet të luftojnë që të mos bien – por kurthi me të cilin ne përballemi si përkthyes është se kjo përpjekje për të ruajtur ekuilibrin në përkthimet tona mund të jetë krejt joelegante. Përpjekjet dhe mekanika e përkthimit nuk duhet të jenë kurrë të dukshme. Proza apo poezia që rikrijon përkthyesi duhet të jenë po aq të lëmuara, të mprehta dhe interesante, sa ato të autorit origjinal. Ndonjëherë, kur një përkthyes përpiqet ta ndjekë një tekst me shumë kujdes, fjalë për fjalë, përkthimi është i afërt dhe i saktë, por rezultati është se atëherë humbet mjeshtëria dhe frymëzimi i një Thomas Mann-i, Chekhov-i apo Dostoevsky. E thënë shkurt, përkthyesi ideal shqiptar i Chekhov-it duhet të përpiqet të krijojë një version shqip të Chekhov-it, në mënyrë që të jetë po aq i shkëlqyer sa edhe origjinali i tij. Poeti i madh anglez, John Dryden, ka bërë një koment komik për përkthyesit që i rrinë shumë afër origjinalit dhe përkthimi i tyre përfundon i rëndë dhe pa hir. Ai shkroi se përkthyes të tillë janë si akrobatët “që vallëzojnë mbi tel me këmbët të lidhura me pranga: një njeri mund t’i shmanget rënies duke u treguar kujdesshëm; por mos prit të shfaqë hijeshi në lëvizje.”
Për sa i përket zhvillimit si përkthyes përmes autorëve që kam përkthyer: synimi im ka qenë gjithmonë që të përpiqem ta rishpik stilin tim dhe ta zgjeroj atë me çdo projekt të ri. Është çështje e gjetjes së leksikut të ri, prirjeve të reja të pikësimit dhe ritmit. Frika ime është se së fundmi versionet e mia të Thomas Mann-it, Chekhov-it apo Dostoevsky-t mund të përfundojnë të tingëllojnë njësoj. Duke qenë se përkthej kryesisht në anglisht, më pëlqen të lexoj autorë në gjuhën angleze, të cilët ndiej se janë të lidhur ndërtekstualisht me autorin që po përkthej. Për Dostoevsky-n kisha lexuar shumë Dickins-in – veçanërisht sepse Dostoevsky e kishte lexuar dhe admiruar Dikins-in dhe e shihte atë si një frymëzim. Për tregimet e hershme humoristike dhe të pazakonta të Cekhov-it, kisha lexuar Anthony Trollope-n, i cili është mjeshtër i periudhës komike në anglisht dhe gjithashtu Evelyn Waugh. Kam kuptuar se përkthimet më të vështira për t’u kryer janë përkthimet e shkrimtarëve pa përvojë ose ato të shkrimtarëve të dobët stilistikisht. Përkthyesi përpiqet t’i bëjë fjalitë të funksionojnë… dhe, sigurisht, në fund të fundit, është përkthyesi ai që e mban përgjegjësinë kur në përkthim dalin probleme stilistike të origjinalit.

Arlinda Guma: Ju përktheni letërsi nga shumë gjuhë, si; gjermanishtja, frëngjishtja, greqishtja, shqipja, rusishtja, italishtja, etj. Në rastet kur përktheni letërsi nga vende të vogla me demokraci të brishtë si Shqipëria, që çështjet me librin i kanë po aq të brishta (dhe në veçanti kur përktheni letërsi të angazhuar), a ndjeni se ajo që po bëni nuk është thjesht një përkthim, por në njëfarë mënyre një mision? (Si romanciere e një vendi të vogël me probleme të mëdha, ndonjëherë provoj një ndjesi sikur të jem duke thirrur në mes të një shkretëtire, dhe kur ndodh që dikush e “transkripton” këtë thirrje, ndjen vërtet lehtësim se zëri yt është dëgjuar.) A i mendoni të gjitha këto efekte sociale kur përktheni apo jeni më i ftohtë dhe më i prirur drejt procesit teknik të përkthimit?

Peter Constantine: Filozofi gjerman Walter Benjamin fliste për përkthimin si dhënien e një jetë të përtejme një vepre origjinale. Megjithëse teoria e Benjaminit është mjaft e ndërlikuar, ideja që përkthyes të ndryshëm u japin veprave letrare një jetë të dytë dhe të tretë dhe potencialisht shumë jetë të tjera, është shumë tërheqëse. Si përkthyes prirem të lexoj vepra në gjuhë të huaj me syrin amerikan dhe përmes një prizmi të kufizuar dhe shumë specifik amerikan. Unë përkthej duke pasur në mendje lexuesin amerikan apo atë britanik, përpjekja ime është të identifikoj vepra të veçanta të huaja që mund të kenë një jetë të përtejme të shkëlqyer në anglisht. Poezia juaj, “COVID 19”, për shembull, ishte pikërisht një rast i tillë. E lexova dhe e kuptova menjëherë se do të kishte një ndikim të madh në botën anglishtfolëse dhe kështu ndodhi.
Megjithëse lexuesit në gjuhën angleze janë interesi im kryesor, unë jam gjithashtu mjaft i interesuar të sjell shkrimtarë të rinj të shkëlqyer në anglisht dhe në këtë mënyrë t’u jap atyre, si artistë, një audiencë të re. Dhe kjo audiencë është çuditërisht e gjerë: janë lexuesit e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, Kanadasë, Britanisë, Indisë, Australisë, Zelandës së Re, Afrikës së Jugut, Nigerisë dhe të vendeve të tjera që e kanë anglishten si gjuhë zyrtare. Të gjithë këta janë tregje të rëndësisishëm botues.
Për më tepër, shpesh përkthimet në anglisht çojnë në përkthime edhe në gjuhë të tjera.
Sa për të përmendur një shembull: përkthimet e mia në anglisht të poetit grek Jazra Khaleed, kur ai ishte në fillim të të 20-tave, tërhoqën vëmendjen e përkthyesve që punonin në gjermanisht, japonisht, kapampanganisht dhe arabisht, po përmend vetëm disa nga gjuhët, dhe së fundi, një antologji e poezive të tij u përkthye në Bengalisht. Pra, përkthimet e para në anglisht të poezisë së poetit Jazra Khaleed ndezën shumë jetë të përtejme për veprën e tij. Kjo më gëzon. Është e rëndësishme të përhapet zëri i poetëve dhe prozatorëve, veçanërisht nga letërsitë dhe gjuhët më pak të përkthyera dhe më të brishta, të cilat shpesh lihen mënjanë në skenën botërore.

Arlinda Guma: Ju keni përkthyer autorë shqiptarë si Ismail Kadare dhe (në mos gaboj) Luljeta Lleshanaku. Për aq sa e njihni, ç’mendim keni për letërsinë shqiptare, në diktaturë dhe pas saj?

Peter Constantine: Kjo është një pyetje e vështirë, pasi unë kam qenë gjithmonë një adhurues i letërsisë shqipe, por jo specialist i saj. Letërsinë shqipe e lexoj me sytë e të huajit; lexoj vepra magjepsëse në një gjuhë që e admiroj. Librat i lexoj si vepra letrare, pa rrëmuar në polemikat që rrethojnë autorët shqiptarë. Përkthimet e mia të para në shqip ishin tregimet e Ismail Kadaresë “Përpara banjës” dhe “Shënime nga Kapiteneria e Portit”. Kam përkthyer edhe romanin e tij të shkurtër “Tri këngë zie për Kosovën”. Më pas disa tregime të Bashkim Shehut dhe Arian Lekës dhe disa poezi të Romeo Çollakut. Në fakt, nuk i kam përkthyer poezitë e Luljeta Lleshanakut, por kam shkruar një parathënie në përmbledhjen e saj të parë me poezi që u botua në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Arlinda Guma: Cili është mendimi juaj për Lëvizjen Cancel Culture. Një drejtoreshë teatri në Moskë dha dorëheqjen nga posti sapo Rusia sulmoi Ukrainën, duke deklaruar se nuk pranonte të paguhej nga një vrasës. Artistë të tjerë që kanë mbajtur qëndrime simpatizuese ndaj politikave të Putinit po përjashtohen nga skenat e Europës. Si e shihni ju këtë lëvizje tani që i gjithë planeti po kërcënohet nga lufta? A ka marrë ajo më shumë kuptim pikërisht nga këto ngjarje?

Peter Constantine: Është kaq e guximshme dhe kaq e admirueshme dorëheqja e Elena Kovalskaya-s nga funksioni i saj drejtues në Teatrin e madh Meyerhold në Moskë. Supozoj se e keni fjalën për Elenën? Nga sa kuptoj, ajo tha se nuk mund të duronte më të jetonte me idenë e të qenit punonjëse e shtetit rus. Për mua është e denjë për një admirim të madh, fakti që ajo u qëndroi parimeve të saj, që tha mjaft më. Në mëmëdheun tim, në Austri, aq shumë njerëz nuk iu përmbajtën parimeve të tyre në Luftën e Dytë Botërore dhe zgjodhën të heshtnin dhe të bënin atë që ishte më e mira për karrierën e tyre. Nuk jam i sigurt nëse veprimi i Elena Kovalskaya-s mund të hyjë nën emërtimin e kulturës së anulimit. Në Amerikë, Donald Trump-i i ka dhënë termit një nëntekst të errët dhe problematik, ndaj në SHBA është një term veçanërisht i diskutueshëm dhe i politizuar. Unë personalisht kam probleme të mëdha me disa aspekte të kulturës së anulimit. Në Mbretërinë e Bashkuar, Orkestra Filarmonike e Cardiff-it anuloi një koncert të Çajkovskit në shenjë proteste ndaj pushtimit rus të Ukrainës, megjithëse jam i lumtur të them se kjo shkaktoi një protestë masive në të gjithë Britaninë. Universiteti i Milano-Bicocca-s anuloi një kurs të Dostoevsky-t në shenjë proteste ndaj pushtimit rus të Ukrainës; Edhe kjo shkaktoi zemërim dhe revoltë, dhe jam i lumtur të them se kursi rifilloi. Në Kanada, koncertet e pianistit 20-vjeçar rus, Alexander Malofeev, u anuluan, edhe pse ai është një kritik i hapur i pushtimit rus të Ukrainës. Të gjithë artistët dhe shkrimtarët rusë që njoh janë të tmerruar nga ajo që po ndodh dhe shumë po protestojnë në kundërshtim të hapur me Kremlinin. Duke i bojkotuar këta artistë në mënyra kaq të vrazhda dhe të paditura, ne po lëndojmë ata që duhet të ndihmojmë.

Arlinda Guma: Mendoni se letërsia, arti në përgjithësi, po e humbasin dita-ditës ndikimin e tyre në qenien njerëzore (i gjithë ky agresivitet i komercializmit që po i imponon njeriut të zbavitet dhe të mos mendojë), përderisa ka ardhur një çast ku bota mban frymën e frikësuar nëse një dikator do ta shtypë apo jo butonin e bombës bërthamore?

Peter Constantine: Unë mendoj se ndikimi më i madh në letërsi – shkrimi dhe leximi i letërsisë – ka qenë ai që filozofi Zygmunt Bauman e ka përcaktuar si “modernitet i lëngshëm”. Interneti, kompjuterat, tabletat, IPhone-t, e kanë shpejtuar jetën, duke e përshpejtuar ritmin e saj dhe duke e shtyrë botën në një lëvizje të pafundme që të lë pa frymë dhe në ndryshim të shpejtë; një mënyrë e lëngët apo e paqëndrueshme e qenies. Kjo jona është një epokë e vëmendjes së shkurtër. Ne jemi të trajnuar për të lexuar 280 shkronjat e twitter-it ose për të parë video në twitter brenda kufirit të tyre prej 2 minutave e 20 sekondave, ose videot 3-minutëshe të TikTok-ut. Në Japoni ka pasur një bum romanesh në formë të mesazheve, ku kapitujt kanë një kufi prej njëqind fjalësh për shkak të kufizimeve të sistemit të mesazheve me tekst. Është një epokë e re e çuditshme, por edhe një epokë e mundësive interesante.
Por para kësaj epoke të re, autorët kishin shumë më tepër ndikim. Lexuesit ishin të pasionuar pas letërsisë dhe radhë të gjata krijoheshin jashtë librarive kur dilte një libër i ri nga një poet apo nga një romancier. Këtu në Shtetet e Bashkuara të Amerikës tregu dhe shijet e tij luajnë një rol të madh në atë që do të publikohet. Në dekadën e fundit, që nga kriza globale financiare e vitit 2008, departamentet e shitjeve të shumicës së shtëpive botuese thonë fjalën e fundit në lidhje me atë që mund dhe që nuk mund të botohet: kam parë drejtorët e shitjeve të vënë veton ndaj botimit të librave që nën-presidentët dhe krye-redaktorët duan të publikojnë. Nëse departamenti i shitjeve thotë jo, atëherë ky është fundi i projektit.
E megjithatë, ndoshta po e nënvlerësoj fuqinë e shkrimtarit në këto ditë të çmendura ku gishti i një diktatori mund të shtypë butonin e kuq në çdo çast. Autorët rusë po flasin dhe një audiencë shumë e madhe po dëgjon. Sot pashë një video ruse në Youtube në të cilën ylli i Youtube-it Yuri Dud intervistonte autorin Boris Akunin. Kritika e mprehtë dhe e ashpër ndaj Putinit dhe luftës së tij në Ukrainë, nga të dy; intervistuesi dhe autori, ishte mjaft befasuese dhe e papritur për mua. Videoja në njëzet ditë ka patur mbi 22 milionë shikime, 841 mijë pëlqime dhe 119.184 komente. Unë do ta quaja këtë një manifestim të mahnitshëm të ndikimit dhe të rëndësisë së një autori.

Arlinda Guma: Ju jeni drejtor i Programit të Përkthimit të Letërsisë në Universitetin e Konektikatit. Si perceptohet letërsia e re europiane tek studentët e këtij universiteti? Po letërsia e angazhuar? Mendoni se me ngjarjet e fundit i duhet dhënë më shumë hapësirë letërsisë së angazhuar në programet mësimore?

Peter Constantine: Në programin tonë të përkthimit janë studentët ata që zgjedhin se çfarë të përkthejnë. Pra, ne nuk caktojmë tekste letrare të asnjë lloji. Studentët tanë përkthejnë nga shumë gjuhë – një numër shumë i madh përkthehet nga gjuha kineze – dhe objektivi i tyre është të gjejnë punë të reja dhe të papërkthyera.

Arlinda Guma: Çfarë pikësynimesh ka World Poetry Books dhe New Poetry in Translation, ku ju jeni kryeredaktor?

Peter Constantine: Të dyja; shtëpia botuese World Poetry Books dhe revista letrare New Poetry in Translation janë bazuar në Universitetin e Konektikatit dhe u kushtohen vetëm poezive të përkthyera. Nga sa mund të themi (dhe ne kemi bërë kërkime gjithëpërfshirëse)) World Poetry Books është e vetmja shtëpi botuese në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe në botën anglishtfolëse, që boton ekskluzivisht poezi të huaja të përkthyera.

Arlinda Guma: Ju jeni autor i një sërë librash studimorë mbi kulturën aziatike. Çfarë ju ka tërhequr tek kjo kulturë?

Peter Constantine: Tre librat e parë që kam shkruar kanë qenë për zhargonin japonez. Ishin vitet 1980 dhe Japonia ishte bërë papritur një fuqi e madhe ekonomike. Njerëzit në gjithë botën anglishtfolëse po mësonin me padurim japonisht, por në atë kohë kishte vetëm libra gramatikorë të gjuhës tejet formale. Plani im fillestar ishte të ofroja një antidot, t’u prezantoja nxënësve të gjuhës japoneze paradigma të natyrshme të të folurit, por projekti vazhdoi të zgjerohej. Përfundova duke u fokusuar në çdo lloj zhargoni japonez, nga gjuha hip-hop e brezit të ri të viteve 1980 dhe e fillimit të viteve 90, te gjuha e ashpër e drogës, prostitucionit, pornografisë dhe kondrabandës së armëve. Një kthesë befasuese ishte se këta libra, megjithëse kishin për qëllim të ishin kryesisht informues, argëtues dhe, natyrisht, tronditës, u përdorën me mençuri edhe në universitete në kurset e gjuhësisë japoneze.

Arlinda Guma: A keni provuar ndonjëherë të shkruani letërsi?

Peter Constantine: Gjithmonë kam ndjerë se jam ekskluzivisht një përkthyes. Por unë sapo kam shkruar një roman, i cili do të botohet këtu në Shtetet e Bashkuara në fund të këtij viti. Titullohet “Nusja e blerë” dhe është një histori e trilluar për gjyshin tim turk, kur ishte në të 50-at, që bleu gjyshen time greke, kur ajo ishte 15 vjeç. Historia zhvillohet gjatë viteve të fundit të rrezikshëm dhe kaotikë të Perandorisë Osmane.

Arlinda Guma: Ju jeni nderuar me shumë çmime të rëndësishme. Janë pikërisht këto çastet më shpërblyese të karrierës suaj apo ato nuk kanë lidhje me çmimet?

Peter Constantine: Çmimet dhe vlerësimet janë diçka e mrekullueshme, por të fituarit e një çmimi është sikur të fitosh një llotari. Për mua kjo është një çështje problematike, por ndoshta është diçka e pashmamgshme.
Duke qenë edhe në shumë juri çmimesh gjatë viteve, është e mahnitshme sesa i rastësishëm mund të jetë fitimi i një çmimi; shkrimtarët që duhet ta fitojnë çmimin shpesh anashkalohen për arsye të çuditshme dhe tekanjoze, që nuk kanë asnjë lidhje me veprën e tyre. Është e padrejtë, por kështu është në të gjithë botën.
Në këtë kuptim, unë isha jashtëzakonisht me fat që tre librat e mi të parë të përkthyer fituan çmimet kryesore amerikane – dhe ishte shumë çështje fati. Por sapo fitova ato çmime, papritur të gjitha dyert e shtëpive botuese u hapën. Ndërkohë që deri në atë çast kisha luftuar për t’u punësuar për projekte përkthimi, papritur m’u desh të kthehesha dhe t’ia mbathja vrapit për t’i shpëtuar cunamit të ofertave dhe propozimeve. Është një ndjenjë e mrekullueshme të fitosh një çmim, por emocioni i vërtetë është kur merr laps e letër dhe fillon të përkthesh një vepër të shkëlqyer letrare.
Përkthimi ka qenë gjithmonë interesi im i parë dhe kryesor për veprën letrare. Unë nuk jam një poet apo një romancier që edhe përkthen – unë jam një përkthyes (që tashmë ka shkruar edhe një roman.)

Arlinda Guma: Çfarë është lumturia për ju? A mund ta ndryshojë botën një njeri i lumtur? Apo, të paktën të luftojë për ta ndryshuar… (Kjo është një pyetje që iu është drejtuar pothuajse të gjithë të përfshirëve në këtë rubrikë “Biseda” dhe secili prej tyre ka dhënë përgjigje të pangjashme me tjetrin. Ndërkohë që secili prej tyre është përpjekur t’i largohet thelbit të pyetjes.)

Peter Constantine: Kjo është një pyetje të cilës është e vështirë t’i përgjigjesh. Por të bën të mendosh. Më lejoni së pari të them diçka për përpjekjen e një artisti për të ndryshuar botën. Ndiej se një nga dobësitë e mia është se nuk jam i mjaftueshëm si person politik apo aktivist. Kam përkthyer letërsi politike që ka ndikuar; por duke qenë përkthyesi, unë kam qenë gjithmonë zëdhënësi dhe jo krijuesi i këtij kërkimi për ndryshim. E kam menduar shumë dhe kjo mund të ketë të bëjë me faktin se e kam kaluar pjesën më të madhe të jetës sime si një alien ilegal, duke jetuar në vende në të cilat nuk kisha të drejtë të isha, nuk i përkisja kurrë ndokundit.
Sa për lumturinë: Jam më i lumturi kur mundem të hyj në botën e një proze apo të një poezie të madhe dhe ta përkthej.

Foto: ©Annette Hornischer

Përktheu nga anglishtja: Arlinda Guma