Shqipërinë e shoh pa largësi, vetëm me dashuri dhe dhimbje; me aq qartësi sa lejojnë lotët/Bisedë me shkrimtarin Visar Zhiti

in Biseda/Letërsi by

Kjo është një bisedë me shkrimtarin Visar Zhiti. Ai jeton në Çikago, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, por duket sikur shpirtërisht nuk është larguar kurrë nga Shqipëria.
Ai thotë se atdheu i shkrimtarit është gjuha e tij, ndërsa i pyetur për lumturinë dhe sesa ndikon ajo në procesin e shkrimit apo në evolucionin social njerëzor, ai thekson:

Mund të jesh i lumtur dhe në palumturi, siç ndodh të mos jesh i lumtur atje ku të mendojnë si të tillë; në mirëqenie, shendet dhe famë

    Bisedoi: Arlinda Guma

Arlinda Guma: Te njerëzit që kanë vuajtur në burgjet e diktaturës kam vënë re një cilësi të lartë; nuk janë hakmarrës si ata të tjerët që flasin në emër të tyre dhe që nuk u ka hyrë gjemb në këmbë gjatë asaj kohe. Dhe nuk di pse më është krijuar një ide se një njeri që ka kaluar nëpër atë lloj ferri, sikur ka pësuar një iluminim të papritur, të vetëm; për ta dashur më shumë jetën… Si e mendoni ju këtë?

Visar Zhiti: Më duket me interes si mendoni ju dhe të tjerë për ata që kaluan kalavarin e burgjeve, që nuk janë hakmarrës në tërësi, që janë iluminuar befas për ta dashur më shumë jetën.
Përvoja e njëjtë e burgut, në njerëz të ndryshëm nuk jep rezultat të njëjtë, mendoj, dhe tipizimi është një lloj burgu tjetër etik. Burgun sipas meje nuk e meriton njeriu, jo vdetëm ai që dënohet, por dhe ai që dënon. Ai që kalon nëpër atë ferr, e do jetën më pak, të vetën; dhe respekton jetët e të tjerëve më shumë, duke mos dashur t’i cenojë ato, këtu mbase buron ajo që ish të burgosurit nuk ishin hakmarrës, por u bë gabimi i madh i përbashkët, që nuk u ushtrua drejtësia dhe nuk di të ketë kërkuar hakmarrje ndokush në emrin tonë.

Arlinda Guma: Jo, jo, nuk e kisha fjalën që është kërkuar hakmarrje në emrin tuaj, porse politikanë të caktuar kanë treguar një lloj pseudondjeshmërie ndaj kësaj kategorie, ndërkohë që sa qenë në pushtet një ish i përndjekur i vuri flakën vetes mu në mes të kryeqytetit… Dhe kur dikush i vë flakën vetes, nuk mendoj se është dhe aq i lumtur me mënyrën sesi është trajtuar nga shteti…

Visar Zhiti:  E drejtë! Natyrisht! Ky është dhe ndryshimi. Pushtetarët djegin dhe Shqipërinë për pushtetin e tyre, ish te burgosurit politikë, idealistët, djegin dhe veten për Shqipërinë, që ajo të jetë siç e ëndërruan, së pari e drejtë…
Shtetit shqiptar, institucioneve, shoqatave, intelektualëve, shoqërisë në përgjithësi u takonte të ndërmerrnin veprime serioze, të dënonin diktaturën dhe ata që e ushtruan, diktatorin me bashkëpunëtorët e tij, doktrinën e dhunës dhe të bënin iluminimin me vepra në shërbim të kujtesës kolektive dhe të së ardhmes së fëmijëve, që të mos rriteshin në vazhdim si bij të ish të persekutuarve dhe bij të ish persekutorëve, me këta të dytët në pushtet.
Shqipëria nuk është ajo që harron, por është Shqipëria që kujton.

Arlinda Guma: Si lind te ju një poezi?

Visar Zhiti: Vërtet s’e di. Dhe po e mësove, ku ta dish, nuk shkruan më. Me poezinë jam marrë shumë herët, që nxënës dhe student, mësues dhe në burg, në posdiktaturë dhe jashtë atdheut, e deri më tani, vonë, flokëzbardhur.
Rëndësi ka poezia e jetës, mendoj, ta përjetosh atë, fat kur e shkruan, se është një çast sa një emocion, por dhe sa një përjetësi, dhe poezia është gjithmonë e atij që e lexon. E di ajo si lind, ndoshta ngjan me një flakëz, me atë të shkrepses, për shembull: kur ndez një cigare apo me një vetëtimë, kur nis shiu dhe poezia mund të jetë shiu, më shumë ngjan me puthjet që krijojnë jetë, do të thosha.

Arlinda Guma: Cila është gjendja më e përshtatshme për të shkruar? Trishtimi…
lumturia? Apo diçka e ndërmjetme?

Visar Zhiti: Të trija sipas meje, trishtimi, lumturia, ajo diçkaja e ndërmjetme që thoni ju, etj., etj. Madje të shkruarit është në gjendje të krijojë gjendje të reja dhe është vetë trishtimi, është vetë lumturia, është ajo diçkaja e ndërmjetme, por cilatdo qofshin e sidoqofshin, janë mrekulli e krijimit…

Arlinda Guma: Cili është mendimi juaj për artin e angazhuar? Ku qëndrojne rrreziqet dhe përparësitë kur trajton një temë të angazhuar?

Visar Zhiti: Besoj te arti dhe te përkushtimi ndaj tij, në artin si një angazhim i madh. Të tjerat janë qasje studiuesish a përdorime që u duhen kohërave. Shërbejnë. Ndihmojnë në të kuptuarin. Po ndoshta jo dhe aq, edhe ndajnë panevojshëm.
Kur themi art i angazhuar, është bërë zakon të mendojmë art politik. Që një poet i njohur nga bota lindore po e quante tani si art në mbrojtje të të drejtave të njeriut. Rreziqet në të tilla raste janë, sipas meje, shkarja nga arti në shërbim të ideologjive, sidomos të atyre që marrin pushtet, siç i ndodhi artit të Realizmit Socialist. Që ra si metodë bashkë me sistemin social që e krijoi, me partinë-shtet që e përdori dhe e shpërdori. Artistët e atij arti nuk ishin të lirë. Art të vërtetë pa artistë të lirë vërtet, sipas meje, nuk mund të ketë. Edhe me një gjysmë lirie, për paradoks nuk ka gjysmë art. Na shpëton liria e brendshme, e domosdoshmja. Arti; ose është i plotë në vetveten e tij, o nuk është.

Arlinda Guma: A është sot vërtet i lirë shkrimtari shqiptar?

Visar Zhiti: Më duket se po. Më i lirë se më parë. Po ka diktatura të tjera, ajo e varfërisë, e indiferencës, padijes, e harresës, shpesh me qëllim, e ushtruar dhe zyrtarisht, etj., dhe këto e cungojnë lirinë e krijimit dhe vetë krijimin.
Unë të rrezikshme quaj frikën. I gëzohem që shkrimtari sot nuk ka frikë të shkruajë si të dojë, megjithëse ai nuk mbijeton dot si shkrimtar me krijimet e veta. Vendi i punës ndoshta i dikton sadopak edhe lirinë e të shkruarit. Por dhe mundësitë e botimit, etj., etj.
Një gjëje duhet t’ia ketë frikën patjetër shkrimtari, e kam thënë dhe herë tjetër; duhet t’ia ketë frikën asaj që shkruan, duhet të jetë letërsi…

Arlinda Guma: Ju jeni larguar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Cila është veprimtaria juaj atje?

Visar Zhiti: Jam i lirë, shumë i lirë, nga gjithçka. Nuk e ndiej se jam larguar, kam shpërngulur shtëpinë. I besoj asaj që atdheu i shkrimtarit është gjuha e tij. Unë shkruaj shqip.

Arlinda Guma: Si e shihni Shqipërinë nga një kontinent tjetër? (Sepse ndodh ndonjëherë që kur largohemi pak nga objektivi të shohim më qartë.)

Visar Zhiti: E shoh pa largësi, vetëm me dashuri dhe dhimbje, me aq qartësi sa lejojnë lotët.

Arlinda Guma: Çfarë është për ju lumturia? A mund ta ndryshojë botën një njeri i lumtur?

Visar Zhiti: Prapë s’e di, ashtu si me poezinë. Di që është. Jo e njëllojtë për të gjithë. Mund të jesh i lumtur dhe në palumturi, siç ndodh të mos jesh i lumtur atje ku të mendojnë si të tillë, në mirëqenie, shendet dhe famë.
Duket sikur lumturia ka si kohë të ardhmen, pritjen, ëndrrën, mendohet a ndjehet; a të dyja bashkë, se ishte dhe iku, dhe ruhet duke u tretur në kohën e shkuar. A thua s’ka kohë të tashme lumturia? Mendoj se lumturia është si krijimi, si dashuria, ka të tashmen e fortë, duhet kuptuar që është e aftë të përmbushë të gjitha kohët e tua, të ketë po aq dhe për të tjerët që të rrethojnë. Të jesh me ata që do dhe të duan, të mund të bësh ato që do dhe duhen, kjo, sipas meje, është dhe lumturi.

Arlinda Guma: Gjatë kohës që diskutohej zgjedhja e presidentit shqiptar, në mediat sociale qarkulloi një peticion, i cili propozonte që të ishit ju presidenti i ardhshëm. Atë peticion e kam firmosur edhe unë. A do ta kishit pranuar një post të tillë? Pse mendoni se nuk u mor në konsideratë ai peticion? Çfarë i frikëson qeveritarët në lidhje me figurën tuaj?

Visar Zhiti: Do t’më pëlqente të mos flisja këtu për çështjen e presidentit në Shqipëri, nuk kam ndjesi të mirë prej tyre në përgjithësi, por ju më thoni se keni firmosur një peticion, ku propozohej emri im, kështu që s’ju shmang dot duke qenë mirënjohës për konsideratën; juve dhe të gjithë atyre që deshën dhe me sa kuptova nuk ishin pak. Në Shqipërinë tonë dhe në diasporë, në SHBA-në e madhe, aleatin jetik të kombit tone, nuk mund të rri pa e thënë…
Ne jemi Republikë Parlamentare dhe presidentin e zgjedh parlamenti, madje tek ne tani as parlamenti, por më i forti i shtetit, i partisë në pushtet, ai porosit votimin.
Mendoj se dikutimi i emrit të presidentit nga populli ishte thjeshtë për të krijuar klimën e zgjedhjes së tij, pas kësaj lëvrinin interesat politike e oligarkike dhe sfidat, nuk kërkohej një president për shqiptarët, por për ata që sundojnë shqiptarët sot.
Ndaj unë nuk nxita askënd, individ apo shoqatë, deputet apo grup që të kërkonin emrin tim për president, atje ku munda dhe i ndalova, si për shembull: në Miçigan, në SHBA, ia kerkova ta ndalte dhe një miku në Tiranë, kemi qenë dhe shok klase në gjimnaz, por ai nuk më dëgjoi, ne bëjmë tonën, më tha, ti pastaj bëj tënden. Më kërkuan të jepja intervista gazeta të ndryshme dhe televizione. Ashtu si kudo, përgjigjia ime ishte e njëjtë; një urim për Shqipërinë dhe shqiptarët, u bëftë më e mira, ardhtë një president i ri, me dëshira të larta atdhetare dhe me vizion euroatlantik për vendin, me dije dhe me zemër, i veprimit, thosha, nuk ka rëndësi se cili emër, por jo imi, përfundoja.
Në Vatikan, kur punoja në ambasadë pranë Selisë së Shenjtë, kisha mësuar për një ligj të pashkruar, që, kur zgjedhin Papën e ri, secili nga kardinalët lutet që të mos jetë emri i tij. Këtë bëra dhe unë. Ngaqë e çmoj shumë të qenit president i vendit, figura më e lartë përbashkuese e unitetit dhe e drejtësisë, etj., është një përgjegjësi e madhe, morale, aktuale dhe historike, rrugë e drejtpërdrejtë me të ardhmen, etj., etj.
Por më pëlqen ajo që thotë Pushkini: “Poet, ti je cari!”. Dhe Oscar Wilde: “Ligjëvënësit më të mirë janë poetët.” Kombi shqiptar, në Shqipëri e Kosovë dhe nëpër botë, ka patur dhe ka poetë të mirë, do të ngushëllohemi me ta…

Arlinda Guma: Jeni duke shkruar diçka ndërkohë?

Visar Zhiti: Po. Kam mbaruar një roman, “Këpuca e aktorit”, me tri kohë; atë të mbretërisë, të diktaturës së gjatë dhe të demokracisë si përpjekje, të bashkuara në një, ashtu më duket se kumbon; i aktualitetit, me personazhe të disa brezave, historikë dhe të krijuar, është fiction në fund të fundit, e gjakoj si histori të shqiptarëve, bashkëkohësi ndërkaq. Shpresoj të dalë së shpejti, të jetë dhe në Panairin e sivjetshëm të librit nga shtëpia botuese “Onufri”, që e çmoj shumë për botimet me vlerë, dinjitoze, me aq shumë rëndësi për letrat shqipe.

Arlinda Guma: Autorët shqiptarë nuk promovohen”, është fjalia më e shpeshtë që thonë librarët e Tiranës. Ç’mendim keni ju për këtë?

Visar Zhoti: Rëndësi ka çfarë thonë lexuesit kudo, jo vetëm në Tiranë. Mua më gëzojnë botimet tona, kur janë aq të mira sa çdo botim në çdo librari të botës. Edhe pse kanë ndryshuar format e leximit, nuk janë vetëm mbi letër, janë shtuar më shumë ato elektronike, zelli për lexim mbetet po ai. Mënyrat e marrjes së informacionit ndryshojnë, modernizohen, nevoja e dijes shtohet gjithsesi dhe emocioni i letërisë mbetet po ai në mijëvjeçarë, njerëzor dhe i mrekullueshëm që nga Homeri, Shekspiri e Kafka, te Naimi ynë a letërsia që na erdhi nga burgjet, pavarësisht se çfarë thonë shitësit e librave. Është e vërtetë ajo që thonë, por më shumë e shoh si kritikë jo ndaj letërsisë, por ndaj shoqërisë.

Arlinda Guma: Si e shihni letërsinë shqipe pas viteve 90?

Vissr Zhiti: Unë jam nga ata që besojnë dhe kam shkruar, që letërsia shqipe e pasviteve ’90 është më e mirë, më e pasuruar në vlera dhe forma. Është liria e domosdoshme. E brendshme dhe e jashtme e shkrimtarit, kur njëra mund të jetë më e madhe se tjetra në kohë të ndryshme, por që ndikojnë ndërsjelltas midis tyre dhe në krijimtari bëhen një: arritje e lirisë.
Kur them se letërisa shqipe është më e mirë pas viteve ’90, nuk dua t’ia vë përballë ndonjë epoke, por shoh realitetin e letrave. Mbas viteve ’90 u bashkuan të gjitha letërsitë shqipe, pa pengesat e dikurshme, ajo që prodhohet në Shqipëri, Kosovë e kudo ku shkruhet shqip, në Ballkan, Europë e Amerikë, letërsia e traditës vjen e plotë, pa heqje dhe censurë ideologjike, pa u cenuar çfarë u prodhua nën diktaturë me metodën e Realizmit Socialist, duke e lënë të binte prej vetvetes ç’ishte mediokre, propagandë dhe mashtrim, pra, jo letërsi normale, ndërkaq rierdhën shkrimtarët e ndaluar dhe veprat e tyre të ndaluara, doli nga burgjet dhe internimet një letërsi tjetër që mungonte, që nuk dihej që ishte, ajo mund të themi se vërshoi pas viteve ’90 dhe i dha vështrim të ri gjithë letrave shqipe, frymë tjetër gjithënjerezore, duke sjellë të vërtetat dhe moralin, që edhe pse janë kategori të etikës dhe jo të estetikës, kujtoj atë që thoshte shkrimtari gjenial Franc Kafka, se s’ka letërsi te madhe pa të vërtetën dhe moralin. Në këto 30 vjetët e pas ’90 kanë dalë shkrimtarë të rinj, poetë dhe romancierë, që botohen dhe përkthehen, cilësorë si kudo në botë.
A kemi halle? Plot. Donkishotizëm letrar? Sa të duash. Por unë besoj në atë që kemi e që do të mbetet. Se klima është. Edhe rrënjët janë, edhe lulet. Erërat do të rrëzojnë, po fruta siç ka patur edhe do të kemi.

Arlinda Guma: Çfarë ju nervozon dhe çfarë ju mrekullon kur ktheheni në Tiranë? Po në Çikago?

Visar Zhiti: Në Tiranë më nervozon mrekullia e saj dhe më mrekullon nervozizmi i saj, do të vazhdoja pyetjen tuaj. Është bërë metropol i Ballkanit duke shkatërruar nga vetja, duke marrë një bukuri kaotike betoni e xhami. Po vret nga kujtesa e nga gjelbërimi. Ka punëtorë të mirë e sehirxhinj të shumtë, midis burrave dhe grave gjen nostalgjikë të bezdisur të së kaluarës dhe të rinj që s’duan t’ia dinë për asgjë, sidomos për ta. Ka një luftë politike shpesh acaruese dhe nën nivelin e popullit, por ama e ka bipolarizuar shoqërinë, edhe ekonomikisht; Tirana shpesh i ngjan një kantieri në punë e sipër, ku nuk shmangen dot pluhuri dhe balta dhe paqartësia e pamjes së të ardhmes.
Po në Çikago, më pyesni ju. Është një metropol i botës pranë një liqeni më të madh se Adriatiku dhe Joni së bashku, i liqenit më të madh në botë dhe s’ka të madh vetëm atë. Grataçielat i përziejnë dritaret e fundit me retë, në katet e nëndheshme kanë stacionet e metrove, trenat rendin mbi rrugët e makinave, në brinjë të ngrehinave, etj., etj., ka art të madh e institute arti me vepra nga e gjithë bota e nga të gjitha epokat, që nga Egjipti i lashtë dhe antikiteti grek e Rilindja Europiane e arti modern amerikan, teatro dhe balet të madh, e librari marramendëse, por gjen dhe shtëpinë e fëminisë së Heminguejit dhe muzeumin e shkrimtarëve amerikanë, muzeume kafshësh, yjesh, holokausti, arritjesh, poetë që lexojnë klubeve të natës, edhe gjurmët e vëllezërve aktorë Belushi, e them si shqiptar, apo ekspozitën fotografike të një vajze shqiptare, shtoj, apo që futbollisti shqiptar me emrin Xherdan po luan me “Chicago Fire”, xhami e kishë shqiptare dhe katedrale madhështore amerikane, etj., etj.
Po unë vetë jetoj në rrethinë, ku nervozohesh më pak e gjithsesi mrekullohesh më paqen dhe qetësinë, atë harmoni me dritë mes tyre, shëtisim përditë me time shoqe, Edën, më shumë takojmë pemë e ketra ndanë shtëpive të bukura dhe të heshtura si në përrallë dhe shohim pasqyrimin tonë në liqenet e vegjël, këtej aq të shpeshtë. Është mirë kur takon dhe vetveten…

Arlinda Guma: Ku shkruani zakonisht? Në shtëpi apo në ndonjë bar? Si është atmosfera rrotull jush në çastet kur shkruani?

Visar Zhiti: Jo, në bar nuk shkruaj. Jo se s’më ka ndodhur. Kam shkruar dhe rrugëve, në paketë cigaresh, edhe në tren, edhe në burg fshehurazi dikur, edhe me mend, kur nuk më lejohej pena dhe letra, fjala është për poezinë, prozën e shkruaj vetëm në shtëpi, mundësisht timen. Kur shkruaj, nuk kam atmosferë tjetër, përveçse të asaj që po shkruaj. Kur e lë punën, rrotull kam miq të rinj, shqiptarë të suksesshëm siç është zakoni të thuhet, biznesmenë, por që lexojnë libra, filozofi, ekonomi, politikë, letërsi patjetër, madje në vendin ku takohemi, të paktën një herë në javë në zyrat e Odisesë, ka dhe dërrasë të zezë, shkruajmë gjatë diskutimeve, më shpesh ngrihet Jani; profesor i thërrasim, po edhe Dhimoja, Tani, Taipi, me Minellën, mjek dhe kritik letrar, flasim për shkrimet e tij më të fundit, edhe të Ernestit, vjen dhe Miltoja me të, Gjergji, Fredi sjell picat, etj. Kam lexuar dhe poezi me ta, jo vetëm të miat. Takohemi dhe me bashkëshortet… I thashë këto, jo vetëm për mirënjohje ndaj miqve dhe kujdesit të tyre, por mjedisi krijues ka nevojë për atë interes njerëzor, atë dhënie librash dorë më dorë, më shumë sesa për bibliotekat ndonjëherë, për atë pyetjen e thjeshtë: ç’po shkruan, që mbase në intervistat në media të bezdis, por duke patur atë sinqeritet e kërshëri aq të mirë, është më shumë se promovimet dhe katedrat e akademitë ku mund të të ftojnë.
Ti mund të jesh larguar nga vendi, por gjuha jote të ndjek kudo, fjala e saj dhe librat e saj të bëhen më të dashur, më të shtrenjtë, sidomos kur je dhe autor në atë gjuhë.

Leave a Reply

Your email address will not be published.

*

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.

Latest from Biseda

Go to Top