Bisedë me poetin Xhevdet Bajraj. Ai jeton në Meksikë, i larguar nga Kosova qysh prej kohës së luftës.
Ashtu siç do ta shihni nga përgjigjet e mëposhtme, Xhevdet Bajraj mbetet poet edhe kur përgjigjet në prozë; një poet i fuqishëm, i cili nuk bën konpromis me bindjet dhe me dashurinë e tij për atdheun, e cila duket se i dhemb në çdo shkronjë.
E pra, kjo është poezia, ngjitja apo rënia në jetë. Fjalët e para të foshnjës apo ato të fundit të plakut, shprehet ai për poezinë, ndërsa për poezinë e angazhuar thotë:
Është më se e nevojshme për letërsitë kombëtare, për njerëzimin, se duke qenë denoncim dhe dëshmi, ajo shndërrohet në histori, e cila pothuajse kurrë nuk përputhet me historitë zyrtare. Poezia e angazhuar është si alarmi i orës, është e domosdoshme, qoftë edhe një sasi e saj, për ta “zgjuar” lexuesin, këtë të njëjtin, që me sytë e tij po e sheh që ajo është duke vdekur, duke dhënë shpirt në mënyrë të dhunshme. “Poetët” janë duke e vrarë poezinë dhe lexuesin e saj.
Bisedoi: Arlinda Guma
Arlinda Guma: Ju jeni larguar nga Kosova në vitin 1999, gjatë kohës së luftës atje. Ju dha mundësia prej Parlamentit Ndërkombëtar të Shkrimtarëve të emigronit në Francë, Itali apo Meksikë. Pse zgjodhët Meksikën dhe jo Francën apo Italinë?
Xhevdet Bajraj: Në të vërtetë kurrë nuk kam menduar ta braktis Kosovën, ftesën e kisha që në vitin 1998, por nuk nuk mund ta shfrytëzoja, babai kishte bërë aq shumë për Kosovën, unë isha poet… nuk mund ta braktisja vendin tim kur ishte aq e qartë se çfarë do të ndodhte. Në fund të prillit të vitit 1999, kur erdhi policia bashkë me një grup rezervistësh apo paramilitarësh dhe më nxorën me dhunë nga shtëpia, vendosa të vij në Meksikë. Pse Meksika? Paj Evropa është aq e vogël, mund të shëtisë njeriu për pikë të qejfit çdo fundjavë kah t’ia ketë ëndja. Për dhjetë orë, nga Prishtina, me veturë, mund të shkohet në kufi me Ukrainën, që do të thotë buzë Armagedonit, sa për ta parë, se për ta ndalur prishtinasi nuk mund ta ndalë, e nëse Armagedoni vendos të na vizitojë, i duhet shumë më pak kohë, tepër më pak kohë, pra po flasim për minuta, që të arrijë te ne.
Ajo që po dua të them, e që është një përpjekje për ta evituar përgjigjen time fjalë për fjalë ndaj kësaj pyetjeje që më është bërë disa herë; gjatë luftës në Kosovë iu afrova shumë shpirtit të njeriut dhe mund të them që ishte shumë më ndryshe nga ajo se si e kisha paramenduar. Pashë që Zoti nuk ekzistonte më, sepse njerëzit që mendoja se i njihja, e kishin vrarë një të premte brenda xhamisë, apo një të dielë në kishë. Kështu që vendosa të shkoja sa më larg nga Ballkani që të ishte e mundur dhe ta mësoja gjuhën spanjolle në Meksikë, ta lexoja Oktavio Pasin dhe jo vetëm atë, në gjuhën e tij amtare dhe të pija tekillë. Natyrisht, u largova, me idenë që do të kthehesha një ditë, por elitat politike që liria solli në krye të vendit, qëndronin si gogolë, verë e dimër, në mes të fushave të mbjella me varre të ushtarëve të rënë për liri, të fëmijëve, grave e pleqve dhe i trembnin ata që donin të ktheheshin, ata që sapo u lindën dhe natyrisht, ata që ikën gjatë dy dekadave të pasluftës. Pra, kjo do të ishte përgjigjjia ndaj pyetjes se pse zgjodha Meksikën dhe kur i sjell në mendje ca fytyra që tërë ditën rrinë në kafene, shesin patriotizëm (e marrin pagën minimale që jepet në Kosovë apo e japin falas, me shpresë se një ditë do ta kenë një rrogë minimale, ndërsa i dinë të gjitha; që nga futbolli e deri te politika globale), atëherë më duhet t’ju falënderoj që nuk më pyetët se pse vazhdoj të qëndroj në Meksikë.
Arlinda Guma: E megjithatë, duket sikur ju nuk jeni larguar kurrë prej Kosovës. Krijimtaria juaj vërtitet vazhdimisht në atmosferën e saj. Është ky edhe një mjet, një proces i gjatë dhe i vazhdueshëm i shërimit prej traumës së luftës?
Xhevdet Bajraj: Për dikë që e ka përjetuar sezonin e hapur të gjuetisë ndaj shqiptarëve, që nga viti 1998, ta zëmë në Rahovec apo në Malishevë, lufta nuk përfundon kurrë. As vitin 1997 të Shqipërisë kurrë nuk do ta harroj, se isha atje, e pashë dhe më dhimbti shumë. Nuk e përmenda Prishtinën e qytetet e tjerë, se ata nuk e kanë përjetuar luftën dhe si pasojë e kësaj, liria i gjeti të përgatitur. Drenica është tregim më vete. Dhe po, ky është një mjet, një proces i gjatë dhe i vazhdueshëm i shërimit prej traumës së luftës dhe të lirisë.
Asnjëherë nuk kam mundur të shkëputem prej Kosovës, se Kosovën e mbart brenda vetes kahdo që të shkoj, me gjithë bjeshkë e fusha, me varre e me statujat që të lënë përshtypjen sikur duam t’i përqeshim ata që dhanë jetën për atdhe, me fshirjen e historisë apo të kujtesës kolektive për ata që e ndërtuan atë atdhe, me emërimin e rrugëve, të shkollave dhe të shtëpive të kulturës apo të shëndetit, me emra që nuk na kanë, por edhe që nuk u kemi asgjë borxh… Dhe po, edhe me gjithë ata që e përdhunuan lirinë. Nuk thuhet kot se nëse doni të nënshtroni një komb a një pjesë të tij “përgjithmonë”, hiqini historinë, hiqni kujtesën e tij. Sidoqoftë, ne e dimë apo do të duhej tashmë ta dinim se historia nuk mund e as nuk do të duhej të shërbejë për të legjitimuar interesat e veçanta të askujt, e sidomos të atyre që atdheun apo mëmëdheun e shohin si pronë të tyre private. Ndërsa jam i bindur se shumica prej tyre nuk mbledhin as bërllokun që krijojnë brenda ditës, e lëre më të zgjidhin probleme shumë më të mëdha që i krijojnë shoqërisë.
Poezia për mua është një bastun, një shkop në formë të pikëpyetjes, që më ndihmon, që më mundëson të ec përpara. Ishte Fatmir Sulejmani, shkrimtari dhe miku im i madh nga Tetova, që insistonte që të shkruaja në gjuhën shqipe dhe që i botoi disa vëllime me poezitë e mia… dhe pas një dekade, ishte një takim me intelektualin tonë të shquar, Z. Veton Surroi, i cili ndikoi që t’i kthehem gjuhës shqipe. E tash, tash, është muza ajo të cilës i bindem.
Njeriu mund të ketë pronë të patundshme në vende të ndryshme të rruzullit tokësor, por ka vetëm një atdhe.
Arlinda Guma: Sa ka ndikuar letërsia meksikane në krijimtarinë tuaj të mëvonshme? Pse jo edhe atmosfera meksikane; vendet, ngjyrat, shijet…
Xhevdet Bajraj: Mendoj se një nga gjërat më interesante në letërsi është pikëtakimi mes dy kulturave dhe e gjuhëve, këtë më së miri e dëshmon historia e letërsisë. Kusht është që autori të jetë bartës i trashëgimisë kulturore të cilës i përket. Kështu pasurohen të dyja letërsitë. Por kur takohet shqipja apo, ta zëmë; hungarishtja, me gjuhën spanjolle, ato të parat takohen jo vetëm me gjuhën spanjolle, por takohen me qytetërimin Maja, Aztekë, Inka etj., etj.
Natyrisht që ka ndikuar shumë, në rastin tim them që e kam gjetur parajsën e humbur, por tanimë e di se njeriu edhe në parajsë mërzitet. Atmosfera meksikane është magjepsëse, me gjithë ngjyrat dhe shijet, ta ndryshon perceptimin për jetën e vdekjen. E ushqimi, ushqimi është diçka e veçantë, aq ndryshe nga kuzhinat e mëdha botërore, të hahet apo s’të hahet, është origjinal dhe nuk shijohet as në restorantet meksikane në Shqipëri e Kosovë, e as në Nju Jork a Guatemalë apo Belizë.
Jeta ime është bërë copë-copë, si një pasqyrë e thyer, por copat e saj s’pushojnë së dhëni imazhin e realitetit, në këtë rast, nga këndvështrime të ndryshme, varësisht ku ka rënë copa që rrëfen, gjegjësisht, çka reflektohet në të. Është një mozaik që shfaqet si tërësi në librat e mi. Natyrisht që poezia ime u zhvillua më tej, për të mirë a për të keq, nga përvoja ime me luftën. Jeta ime, e miqve të mi dhe e të afërmve ndryshoi në mënyrë radikale, te shumica e tyre, për të keq. Bile kjo ka ndodhur me prindërit e mi, me vëllain dhe me dy motrat e mia. Që të mos keqkuptohem, të gjithë janë mirë, edhe pse prindërit më kanë vdekur, vëllain dhe motrat i kam gjallë. Vëllai dhe njëra motër nuk kanë punë dhe s’kanë ku të ankohen, por kjo s’ka lidhje, me rëndësi është që në Kosovë kemi demokraci dhe që respektohet e drejta e shprehjes së lirë.
Letërsia meksikane ka ndikuar tek unë, me apo pa dashje. Janë rryma të ndryshme letrare gjatë historisë së shekullit të kaluar dhe tendencat e poezisë bashkëkohore të shkruara në gjuhën spanjolle, a të gjuhëve neolatine apo botërore, që i kam pranë vetes, qoftë si libra të botuar në mënyrë tradicionale, qoftë si libra elektronikë. Pra, nuk është një përrua, por është një oqean i tërë që i jep ngjyrë këtij planeti. E dua poezinë, e ligjëroj poezinë në Universitetin e Meksiko Sitit, që i bie, edhe poezia, edhe muza e poezisë, më duan mua.
Arlinda Guma: Kam lexuar diku një intervistë ku thoshit midis të tjerash se librat tuaj gjenden në biblotekat publike dhe në ato universitare të Meksikës, dhe në SHBA, por jo në ato të Kosovës. (Nënqesha hidhur me vete kur e lexova, sepse edhe të mitë gjenden në biblotekat e tre shteteve të tjerë, por jo në ato të Shqipërisë.) Si e shpjegoni ju këtë mbrapështi të autoriteteve në Kosovë e Shqipëri për t’ia mbyllur dyert gjithkujt që mund t’i sjellë diçka të vlefshme lexuesit dhe për t’ia hapur kanatat e tyre tej për tej çdo mediokri të rëndomtë? Këto ditë po dëgjoja një këngë të mrekullueshme në gjuhën frënge, të titulluar “Silhouette“, të kënduar nga një shqiptar i Zvicrës (Gjon’s tears*), një këngëtar që nuk u pranua në Festivalin e Këngës së Rtsh-së…
Xhevdet Bajraj: Është një tregim i dhimbshëm, fyes. Si për Ju dhe mua, ashtu edhe për Gjon’s Tears-in, përndryshe Gjoni është i mrekullueshëm. Kjo flet për smirën, xhelozinë, varfërinë e shpirtit të kolegëve. E tillë është politika kulturore, investon në mediokritet dhe për të fjala mediokritet përfaqëson madhështinë. Kjo është aq e gërditshme, aq e neveritshme, saqë më dhemb të flas.
Arlinda Guma: Poezia juaj është goditëse. Ajo vizaton në mendjen e lexuesit imazhe të forta, që nuk harrohen lehtë. Ëndrrat e engjëllit që zbret në tokë dhe që nuk e di se duhet të paguajë vodkën e pirë në një bar… Viza midis datës së lindjes dhe asaj të vdekjes që është thjesht poezi… I marri që merr diellin në shenjë… Kanë të gjitha një përkorësi tronditëse, të fuqishme… Si lind tek ju një poezi? A mund të ma shpjegoni procesin? (Edhe pse ky i fundit për çdo poezi kam përshtypjen se është i pangjashëm me tjetrin.)
Xhevdet Bajraj: Fjalët janë kaq të pamjaftueshme, prandaj përpiqem t’ua gjej vendin atyre që komunikojnë sa më natyrshëm brenda një imazhi poetik. Pastaj, ashtu si i radhis fjalët, ashtu i radhis imazhet (unë vendos se çka do të përmbajë ai, pastaj ai tjetri që e pason), ashtu e kontrolloj ritmin, emocionin, mesazhin. Në shikim të parë, gjuha e përdorur duket të jetë në plan të dytë, ama, në të vërtetë s’pushon së qeni në plan të parë. Se poeti e ka fjalën, e ka gjuhën, të vetmin mjet transporti për gjithë atë që ndjen, për tërë atë që do t’ia bartë lexuesit. Tash po ndihem si brenda laboratorit të poezisë dhe më duhet të kthehem pak prapa, ka imazhe pa metaforë, por nuk ka metaforë pa imazh poetik. Po përpiqem t’i ndërlidh ca gjëra nga fillimi deri në fund, ndërkohë që është e pamundur të thuhet e tëra në pak fjali të një interviste. Imazhi apo imazhet poetike nuk kanë limite apo kufij, nëse ka një të tillë, ai kufi qëndron te lexuesi, do të thoshte Rikardo Romero, ish-student imi, që temën e magjistraturës në një universitet tjetër e ka patur rreth imazhit në poezinë time. Pra, se ju lodha me imazhin, kufirin nuk e vendos poeti por lexuesi, prandaj lexuesi është pjesë shumë e rëndësishme e poezisë. Aq e rëndësishme, saqë e mban gjallë poezinë në këtë epokë të revolucionit të mediave të komunikimit. Poezia është një fije e shpresës, qoftë ajo fija e rëndomtë e kashtës, qoftë fija e kashtës së Kumtrit. Për nga natyra e saj, poezia e mirëfilltë na pastron nga brenda, na bën njerëz më të mirë, na i mban të hapura dyert e parajsës sonë të humbur që na presin. Përndryshe, poezitë që i cituat më lart, janë të shkruara dhe të botuara në fillim të viteve nëntëdhjetë, ndërkohë që jetoja në Kosovë. Edhe atëherë e edhe sot, mendoj që të shkruarit e poezisë nuk është teknikë, pra diçka që e mëson si bëhet dhe pastaj e bën, poezia është kujtesë, është liri, liria për të qenë ai që je, i papërsëritshëm, i veçantë, unik, se prej që kur ekziston njerëzimi e deri kur të përfundojë, në botë nuk ka pasur dhe nuk do të ketë një njeri si ti.
Poezinë e ndiejmë, ashtu siç ndiejmë afërsinë e një femre, thotë Borhesi. Reagimi pra, është i ndryshëm, se nganjëherë e ndiejmë praninë e vdekjes, të ndonjë peizazhi. Poezia duhet të jetë e ndryshme, secila kërkon jetë për vete, paramendojini të gjitha femrat apo të gjithë burrat e botës me të njëjtën fytyrë. Po të ishte ashtu, do të zhdukej poezia.
Arlinda Guma: Ç’mendim keni për poezinë e angazhuar? Sa i duhet sot ajo botës?
Xhevdet Bajraj: Poezia është një armë e ngarkuar me të ardhmen, pat thënë Gabriel Selaja (Gabriel Celaya, poet spanjoll). Në rastin tonë, ajo është, apo do të duhej të ishte, një armë e mbushur me të kaluarën (kurrë s’kanë përfunduar luftërat te ne e mes nesh), me të tashmen dhe me të ardhmen. Në shikim të parë, në rastin tonë, ekziston përshtypja që arma do të na plasë ndërkohë që e mbajmë në duar, por jo, në jetën tonë të përditshme ajo pothuajse nuk funksionon. Do të thosha që e bartim “kot” (Migjeni, Rreshpja etj.) por jo, një armate të tërë të “poetëve” kjo armë u shërben për t’u përbiruar nëpër vrimën e pushtetit (ku as miu nuk përbirohet) dhe të arrijnë të zënë vend nëpër borde, institucione kulturore, ambasada, parlament… Nejse, kjo nuk është e vetmja karakteristikë e letërsisë sonë, karakteristikë tjetër do të ishte edhe ai niveli i ulët i sotëm yni, i cili, përgjatë historisë së letërsisë botërore, kurrë nuk ka arritur të përfaqësojë asnjë letërsi kombëtare.
Shqetësimi i përgjithshëm për Kosovën, Shqipërinë, botën; shqetësimi për njeriun/qytetarin; denoncimi i situatës, shpërfaqja e problemeve që prekin shoqërinë. Për të gjitha këto poezia mund të përdoret si një metodë denoncimi, dëshmie ose proteste. Natyrisht, jo gjithmonë, por në të shumtën e rasteve kjo ndodh në poezinë time dhe këto që përmenda janë karakteristikë e poezisë së angazhuar. Pra, është një klithje: ja ku jam, gjallë, jo për vete, por për t’ia huazuar zërin njeriun të thjeshtë, të cilin nuk e zë gjumi nga frika për ditën e nesërme, e nesërmja që e gjen një mënyrë për të mos ardhur kurrë, ndërsa e pasnesërmja tê sjell vdekjen. Poezia e angazhuar apo sociale (nuk do e veçoja nga kjo e fundit) është një ndërtim, nganjëherë i zhurmshëm, i urave të komunikimit me veten, me tjetrin, me kohën dhe hapësirën në të cilën i ka takuar poetit të jetojë. Është më se e nevojshme për letërsitë kombëtare, për njerëzimin, se duke qenë denoncim dhe dëshmi, ajo shndërrohet në histori, e cila pothuajse kurrë nuk përputhet me historitë zyrtare. Poezia e angazhuar është si alarmi i orës, është e domosdoshme, qoftë edhe një sasi e saj, për ta “zgjuar” lexuesin, këtë të njëjtin që me sytë e tij po e sheh që ajo është duke vdekur, duke dhënë shpirt në mënyrë të dhunshme. “Poetët” janë duke e vrarë poezinë dhe lexuesin e saj. Këta të fundit do t’i pyesja: A lexoni vërtet diçka ndonjëherë apo thjesht shkruani kështu sa për të gënjyer veten?
Poezia duhet të jetë një tablo e kohës në të cilën jetojmë. I afroheni me zemrën në shuplakë (do të thoshte Apolineri), sepse ajo nuk i pranon gënjeshtrat dhe kështu krijohet një pjesë e rëndësishme e identitetit kulturor të një kombi.
Arlinda Guma: Cila është gjendja më e përshtatshme për ju për të shkruar një poezi. Trishtimi? Lumturia? Diçka midis?
Xhevdet Bajraj: Për fat të keq, trishtimi pothuaj kurrë nuk ma lëshon njërën dorë në këtë shëtitje nëpër jetë, botë. Poeti është vrojtues, prandaj unë kurrë nuk pushoj së vrojtuari njeriun, atdheun, botën. Duhet t’i jap emër asaj që më lëndon, që më dhemb dhe që i lëndon e që u dhemb njerëzve. Që i lëndon rrugët e qytetit dhe rrugën që do të duhej të më çonte në shtëpi, në atdhe. Atdheu është një fjalë e trishtë për mua dhe me tërë qenien time përpiqem t’ia heq këtë kuptim.
Unë shkruaj, pavarësisht gjendjes sime shpirtërore. Ashtu marr frymë. Mendoj se shkrimi është brenda jetës, është vetë jeta.
Nuk e kam të vështirë të shkruaj për njerëzit e mësuar me rehati dhe pasuri, që ndër të tjera kanë bërë marrëveshje me djallin dhe e kanë shitur dashurinë për vendin e tyre për një pagë minimale mujore, për ata që në mënyrë irracionale militojnë për partitë e tyre, por edhe për ata që qëndrojnë indiferentë, me tërë fuqinë e fjalës së shkruar u trokas apo i bie ziles së derës së tyre të ndërgjegjes.
Njeriu thjesht e kupton që një ditë do të vdesë, nuk do të jetë aty… dhe që nga ai çast, është shumë me rëndësi ajo që shkruan, nëse ka fuqi të shkruajë ai nuk do të gënjejë, nuk do t’i interesojnë çmimet e rrejshme dhe ngjashëm. E pra, kjo është poezia, ngjitja apo rënia në jetë. Fjalët e para të foshnjës apo ato të fundit të plakut.
Arlinda Guma: A mund ta ndryshojë botën një njeri i lumtur? Si do ta përkufizonit ju lumturinë?
Xhevdet Bajraj: Kur pas një beteje, një indian me thikë të ngulur në gjoks e dërgojnë te mjeku popullor, e ky i fundit e pyet: – A po të dhemb? – i plagosuri, me tërë seriozitetin e situatës në të cilën gjendet, i përgjigjet: – Vetëm kur qesh! Para se një i lumtur ta ndryshojë botën, ky indian do të duhej ta bënte këtë. Përkufizimi i lumturisë, ashtu siç e jep fjalori, më duket si përshkrimi besnik i budallait. E për fat të keq, shumica dërmuese e botës njerëzore është e tillë, budallai është i favorizuar kur flasim për ndryshimin e botës nga individi. Natyrisht, po flasim për botën tonë shpirtërore, e cila ka formën e enës a të trupit ku banon. E lumturia, lumturia është një gjë relative, nëse jemi lexues të mirë të shenjave të komunikacionit nëpër rrugët e jetës, atë do ta gjejmë në çdo situatë. Por njeriut nuk i intereson lumturia personale, atij i intereson më shumë “lumturia” ashtu siç e përshkruan dikush tjetër për të. Ai indiani nga barsoleta në fillim të përgjigjes, do të ishte i lumtur nëse nuk do ta bënin që të qeshë.
Arlinda Guma: Ka një fragment interesant në një film të Woody Allen-it, të titulluar “Vicky, Cristina, Barcelona”. Një personazh dytësor, babai i një prej personazheve kryesorë, i cili është një poet që nuk i boton kurrë ato që shkruan… Dhe kur e pyesin se përse nuk i boton, ai thotë se nuk i boton si një dënim për njerëzimin, i cili, që nga zanafilla e tij nuk ka mësuar gjë prej gjëje. E keni provuar ndonjëherë edhe ju këtë ndjesi, dua të them, të mos doni t’ia tregoni botës ato që shkruani?
Xhevdet Bajraj: Po. Shpesh më ndodh ta kem këtë ndjenjë, një boshllëk, një kotësi shoqëruar me ndjenjën e rënies. Bie apo fluturoj teposhtë, pak rëndësi ka, përderisa nuk e kapërcej kufirin midis së vërtetës dhe gënjeshtrës.
Një poet nuk duhet ta dënojë njerëzimin, jetojmë në një kohë të çuditshme, për shembull, në mesjetë, budallenjtë e oborrit patën evoluar në aktorë, e sot aktorët që defilojnë nëpër ekranet televizive më lënë përshtypjen që janë budallenj. Për të mos përmendur analistët politikë, të gjithëdijshëm; askush më mirë se ata nuk e ilustron shpërthimin e së keqes. Perëndia një ditë pushoi pasi krijoi botën, e këta, për fatin tonë të mirë, pushojnë dy ditë gjatë javës.
Arlinda Guma: Pse mendoni se poezia e sotme e Kosovës është në krizë? Unë mendoj se ka shumë poetë të mirë atje (i vetmi sugjerim që do të doja të bëja është ruajtja e gjuhës prej fjalëve të huaja. Duket se poetët nuk shqetësohen shumë për këtë… por për mua ruajtja e gjuhës është akti më i lartë patriotik.)
Xhevdet Bajraj: Në Kosovë, për fat të keq, më shumë ka kulturë simulimi apo simulim kulture sesa kulturë. Janë ca sëmundje vdekjeprurëse që nuk dhembin, e pra, në Kosovë poezia apo arti në përgjithësi ka një sëmundje të tillë. Artistëve kosovarë iu ka ëndja çmimet letrare, qofshin ato edhe të rrejshme. Ka “poetë” që janë të “përkthyer” në disa gjuhë të huaja dhe me këtë argument krekosen para kushërinjve të tyre, në lagje, në shitore apo kafene, por që nuk e kanë respektin e asnjë kolegu të tyre për vetë faktin se nuk kanë shkruar asnjë poezi të vetme. Ndërsa, përsa i përket librave të tyre të përkthyer, ato nuk mund t’i gjesh në asnjë librari në botë. Ata në të vërtetë nuk janë poetë, nuk shkruajnë poezi, por gjithë ditën e lume kërkojnë nëpër rrjetet sociale dështakët e llojit të vet nëpër botë dhe bëjnë marrëveshje. E neveritshme kjo, sidomos kur i sheh të tillët duke koketuar me politikanë dhe gjithmonë ia arrijnë të thithin ca lekë nga Ministria e Kulturës, edhe pse në jetën e tyre nuk kanë shitur asnjë libër. Dhe nuk mund të shesin, sepse nuk kanë asnjë libër.
Lulja e gjirizit, sapo e nxjerr kokën nga gropa e nevojtores publike, në mënyrë të jashtëzakonshme nis e kundërmon.
Kur marrëzia lokale primitive dhe injoranca, kombinohen me institucionet shtetërore, atëherë rezultatet janë këto që kemi. Respekt për poetët e paraluftës, e kam fjalën për ata që ende vazhdojnë të shkruajnë.
A ka Kosova një shkrimtar të aftë për të përshkruar mjerimin e dy dekadave të këtij shekulli, kam frikë që nuk e ka. E respektoj dhe njëkohësisht po u marr lakmi që mendoni se në Kosovë ka poetë të mirë. Unë mendoj të kundërtën. Për sa i përket gjuhës; gjithë çfarë ka poeti në këtë botë është gjuha. Prandaj kjo duhet të mbrohet me çdo kusht, pra, edhe para institucioneve të Kosovës. Pajtohem, mbrojtja e gjuhës është akti më i lartë patriotik dhe njerëzor, e kam fjalën për mbrojtjen e standardit të gjuhës. Ndërsa një nga hapat e parë që mëson një i ri kur futet në botën e poezisë është respektimi i gjuhës dhe ndalimi i përdorimit të fjalëve të huaja.
Sidoqoftë, Ministritë e Kulturës, shtëpitë botuese, në vend që ta afrojnë Kosovën me Shqipërinë, po i këpusin edhe ato fije të natyrshme që na lidhin. Ky krim ndodh në pikë të ditës dhe financohet nga shteti. Kemi të bëjmë me një budallallëk tonin tashmë të çimentuar, neve, të cilëve na u deshën pesëqind vjet për të dalë nga robëria pothuajse vullnetare. E tërë hapësira shqiptare ka qenë e pushtuar nga Perandoria Osmane, por të gjithë e kemi ruajtur gjuhën, e besa, dikush e ka ruajtur edhe fenë, edhe kishat dhe manastiret e tyre.
Ekziston hierarkia e antivlerave dhe gara për vetë majën e saj është shumë e madhe, por e ndihmuar me tërë forcën nga Ministria e Kulturës, që pothuaj që të gjithë i bën të kënaqur. Politikanët kosovarë, të bashkuar, i kanë fituar të gjitha betejat kundër letërsisë apo artit në përgjithësi, duke u nisur që nga tekstet shkollore. Pra, i kanë fituar të gjitha betejat kundër popullit, kundër të ardhmes së tij. Prandaj njerëzit janë larguar, kanë ikur nga Kosova në njëzet vitet e para të këtij shekulli. Nuk kishin zgjidhje tjetër, se injorantët kishin tepër përvojë në fushën e veprimit të tyre.
Arlinda Guma: Si e shihni Kosovën nën drejtimin e qeverisë Kurti? Po veprimtarinë e Ministrisë së Kulturës atje?
Xhevdet Bajraj: Politikanët e pasluftës nuk sollën lirinë, por liria i solli ata. Të njëjtët ndërtuan një realitet paralel mes tyre dhe pjesës tjetër të popullit ku gjendej shumica, të parët ishin fituesit, të dytët ishin “humbësit”. Po flasim për një moment në historinë më të re të Kosovës, për një moment që zgjati plot njëzet vjet e kur paqja ruhej në parlament me ngritjen e bishtit, më falni, të gishtit, nga ana e deputetëve.
Ka qenë shumë e vështirë të fitohet mjaftueshëm për të jetuar në Kosovë nëse nuk ke qenë brenda sistemit të korrupsionit apo pjesë e krimit (të organizuar apo të paorganizuar), e për të qenë pjesë e korrupsionit apo krimit, ke pas nevojë për një teserë/librezë partie, cilado qoftë ajo, se bashkëpunimi mes tyre ka qenë i jashtëzakonshëm. E që tabloja të kompletohet, prokurorët e kishin keqkuptuar thënien e famshme që drejtësia është e verbër, kështu që, për njëzet vjet, edhe pse çdo gjë ndodhte para syve të tyre, ata nuk shihnin gjë. Liria dukej si shtazë e përndjekur nga të gjitha anët me plumbat e nepotizmit, korrupsionit, paaftësisë, injorancës, punësimit partiak, e dikur filloi t’i ngjante një pacienti që ka përjetuar vdekjen e trurit, ndërsa vazhdonte të merrte frymë, e kyçur në aparatin e kompromiseve të kalbura. Nuk kishte mbetur asgjë nga idealizmi.
Imagjinoni një gjendje në të cilën një hajdut xhepi, një hajn pulash, do të ketë ndonjë funksion të lartë shtetëror. Epo nëse një apo ca rrugaçë arrijnë në majën e aparatit shtetëror me vullnetin e lirë të popullit në zgjedhjet demokratike, atëherë lind pyetja se çfarë qytetarësh jetojnë në atë vend, çfarë halli kanë, ku u dhemb, pse ndihen si humbës, pse e votojnë xhelatin e tyre?
Këta, së paku dy dekada, u kanë dhënë rast njerëzve ta kuptojnë se dashuria për atdheun nuk është njësoj si besnikëria ndaj regjimit, ndaj liderit apo liderëve, se ne jemi popull i vogël në numër, ama kemi shumë liderë. Liderë, të cilët shtyhen me bërryla dhe vazhdojnë të shtyhen, në mënyrë që të përfundojnë sa më shpejt aty ku zakonisht përfundojnë të tillët; në nevojtoren publike të historisë.
Sot, teknologjitë e informacionit kanë mundësuar një rritje të pabesueshme të sasisë dhe të cilësisë së gënjeshtrave. Tregtarët e identitetit kombëtar duhet të qetësohen pakëz, t’i marrin gjërat pak më me avash, se do të mund t’i kapë ndonjë diarre, e nevojtorja e historisë, për momentin, është e zënë.
Për sa i përket qeverisë së Z. Kurti, paj, kam respekt për dy-tre ministra të kësaj qeverie dhe një respekt të jashtëzakonshëm për Z. Kurti apo për frymën që ai përfaqëson në Kosovë. Kam patur rastin ta takoj disa herë, kemi biseduar për regjisorët meksikanë: Injarritun e Alfonso Kuaron dhe filmat e tyre, “Birdman” dhe “Roma”, vëllezërit Koen, për Rajmond Karverin, Bodlerin, Servantesin, për Meksikën, për lirinë…
Me aq sa e njoh Z. Kurti, kam përshtypjen se ai e di që nëse nuk e ndryshojmë të tashmen, e ardhmja nuk do të ndryshojë. Z. Kurti ka ëndrra, po ashtu e di që nëse nuk shkon drejt tyre, ëndrrat do të mbeten vetëm ëndrra. Derisa të jetë kështu unë do ta përkrah.
Rrjedhat e fundit politike në Kosovë ua mbyllën gojën disave, por ja që kur disave u mbyllet goja, ata flasin me prapanicë. Duan të jenë drejtorë, ambasadorë, nuk është me rëndësi se ku, me rëndësi është që ata të mund ta promovojnë veten nëpërmjet shtetit. Të zhveshur nga morali, përpiqen ta shfrytëzojnë atë shtet si trampolinë në rrugën e pashmangshme drejt anës së errët të historisë.
Ministria e Kulturës, por edhe ajo e Arsimit, në rastin më të mirë, nuk dinë të punojnë, apo nuk kanë ditur asnjëherë të punojnë (merrni dhe shikoni librat shkollorë, të rrënqethet mishi i trupit). Them, në rastin më të mirë nuk dinë të punojnë, se nëse nuk e kam gabim, atëherë situata është edhe më e keqe, dinë por nuk duan dhe ky do të ishte sabotazh ndaj kulturës dhe arsimit, popullit, të ardhmes së tij.
Ministrinë e Kulturës do të doja ta shihja pak më ndryshe se me sa shoh është në pikëpyetje fryma e re, fryma për ndryshim që e paraqet personalisht Zoti Kurti. Ti ose i përket kësaj rryme ose, nëse nuk i përket, atëherë lësho rrugë, he burrë i dheut! Ministri, në vend që ta paraqesë këtë rrymë të re, ky, problemet e vjetra përpiqet t’i rregullojë me njerëz të vjetër, pra me ata që janë pjesë e problemit. Kjo ndodhi me Qendrën Kinematografike të Kosovës, me Drejtorin e Teatrit Kombëtar. E aty ku nuk duhet të ketë probleme, si, ta zëmë, dhënia e çmimeve vjetore për letërsi, që zakonisht jepen rreth datës së shpalljes së pavarësisë, ministri, pa kurrfarë baze juridike, për qëllime meskine të individëve të caktuar, krijon problem dhe me javë të tëra e vonon shpalljen e fituesve.
Z. Çeku, falë aparatit apo sistemit të vendosur më parë nga të tjerët, nuk besoj që do të bëjë ndonjë gjë të vlefshme pa ndryshuar shumë gjëra në mekanizmin e aparatit shtetëror të cilin mbikëqyr. Vlerat letrare i japin legjitimitet shoqërisë, popullit dhe në këtë mënyrë ndikojnë drejtpërdrejt në mënyrën sesi do të na perceptojë bota. Ministri Çeku, me të njëjtin buxhet, ka rastin të bëjë punë të mëdha. Libri është kapar që garanton themelet e identiteti kulturor të një populli. Mjetet që ndan për librin, as më pak e as më shumë, ato gjithsesi do të përfundonin tek të njëjtët botues, por do të duhej të dëshmohej një përgjegjësi e lartë nga komisionet, juritë, Këshilli i Librit…
Bordet, drejtoritë janë të tmerrshme, ata që dështojnë të futen aty, nga dyert e listës “Guxo”, kërkojnë të jenë ambasadorë, nuk ka lidhje ku, me rëndësi është të jenë ambasadorë. Përndryshe, kam respekt të madh për bërthamën që formuloi listën “Guxo” dhe kurrfarë respekti për bërllokun e partive të tjera që janë futur aty dhe që pretendojnë t’i realizojnë ambiciet e tyre nëpërmjet kësaj liste.
Pasi që i përmenda dy ministri, atëherë po e përmend edhe një tjetër; e shkarkojnë një regjisore që ka punuar në ambasadën e Kosovës në Gjermani, e shkaku ka qenë, uroj të gaboj, që ajo vajzë është e bija e një ish-politikani të Kosovës, ndërsa profili i të punësuarve në Ministrinë e Punëve të Jashtme të sjell ndër mend “Fermën e kafshëve” të Orvellit, me gjithë çka përmban ai libër. Zyrtarët e shtetit nuk janë vetë shteti dhe nuk mund të jetojnë me parimin: “Ujku ka të drejtën e tij ndaj deleve”. Unë kam besim që Z. Kurti do ta ndërpresë këtë histori, jo të shkurtër, të poshtërimit të një populli.
Ne duhet ta përfundojmë ndërtimin e shtetit në rrethana shumë më të pafavorshme se në dekadën e parë të këtij shekulli; në kohën kur një pikëpyetje e madhe në formën e bastunit të Zotit qëndron pezull mbi planetin, mbi njerëzimin, natyrisht, nëse Zoti ka bastun, apo nëse mbi qiellin e Kosovës ka Zot.
Mungon debati mes propozimeve estetike, qoftë me bashkëkohësit, qoftë me traditën. Si pasojë e kësaj, mbizotërojnë ca qëndrime të shpifura, që e përmbushin boshllëkun që na ndjek të shumtën e kohës.
Arlinda Guma: Cilët janë ata poetë, apo ato figura historike, që ju kanë frymëzuar ndër vite. Nëse do t’i kishit përballë, çfarë pyetjesh do t’u bënit?
Xhevdet Bajraj: Janë të shumtë poetët që kanë ndikuar tek unë; poezi të veçanta e vargje të autorëve të ndryshëm. Këtu po mbetem në hapësirën shqiptare; do të doja ta kisha takuar Migjenin dhe Agollin. Për Migjenin do të kisha shumë pyetje, e me Agollin do të dëshiroja të takohesha në një kafene, s’do ta pyesja për asgjë, veç do ta dëgjoja se çfarë do të kishte për të thënë. Nga figurat historike do ta përzgjidhja Uinston Çerçilin dhe Kemal Ataturkun, po ashtu në një kafene dhe tërë hapësirën për bisedë do t’u lija atyre, unë do të kënaqesha duke i dëgjuar dhe duke pirë ndonjë gotë raki.
Arlinda Guma: Çfarë ju nervozon dhe çfarë ju lumturon kur jeni në Kosovë e Shqipëri? Po në Meksikë?
Xhevdet Bajraj: Pas vdekjes së prindërve e kam humbur ndjenjën e kthimit në shtëpi, kam frikë se kjo ndjenjë do të më ndjekë përgjithmonë. Në Kosovë e në Shqipëri dielli ka shkëlqyer, nejse, shkëlqen më shumë, shalqiri dhe mollët janë më të ëmbla, domatja është më e mirë, etj., etj. Kam shumë miq, shumë kafene të preferuara, thjesht jam i lumtur, por kur kthehem në shtëpi, më duket se hap dyert dhe hyj në një ëndërr të keqe; as varri nuk ta jep atë ndjenjë boshllëku.
Më pengojnë disa gjëra, por ajo që më pengon veçanërisht në Kosovë janë statujat (e të rënëve në luftën e fundit, se ato të atyre të Luftës së Dytë Botërore i kanë shkulur, diku me rrënjë e diku pa rrënjë, ndërsa nga Lufta e Parë Botërore nuk kemi patur asnjë). Shumë prej këtyre statujave apo shtatoreve janë të punuara aq keq, po e përsëris, aq keq, saqë dikush mund të mendojë që skulptori nuk ka dashur të paraqesë rënien e një njeriu, por rënien e një populli të tërë, me gjithë historinë e atij populli. Pra, është dhunuar edhe historia jonë më e re dhe duhet të kalojnë edhe dyqind a treqind vjet, që të vijë ndonjë i huaj dhe ta shkruajë atë për gjeneratat e reja.
Në Rahovec më pengon zbrazja e qytetit, shumë njerëz kanë ikur jashtë, dikur kanë pasur një shkollim e shëndetësi falas, punë të përhershme, të drejta sindikale, e tash kanë demokracinë, por kjo sikur nuk mjafton vetvetiu, sepse njeriu i vogël, i zakonshëm, u bë edhe më i pafuqishëm para mafjes që drejtonte shtetin.
Në Shqipëri, përveç trafikut rrugor në Tiranë, nuk më pengon asgjë. Shqipërinë e shoh me zemër dhe mes meje dhe saj nuk ndërhyn asnjë politikan shqiptar, asnjë e keqe. Aty e ndiej veten si fëmija në prehër të nënës, nuk ka rëndësi a është ajo me prejardhje nga një familje aristokrate/fisnike, punon në universitet, është mjeke a mësuese. Është nënë, është nëna.
Meksika është si një parajsë për mua, është krejt ndryshe nga Evropa apo pjesa tjetër e Amerikës Latine. Këtu kam ritmin tim të punës, të jetës, e që është shumë më ndryshe se ai që kisha në Kosovë. Ndërsa më pengon, më dhemb distanca e madhe me Kosovën e Shqipërinë.
Arlinda Guma: A ka ndonjë vend në qytetin ku jetoni, ndonjë kafene apo diçka tjetër të tillë ku uleni dhe shkruani?
Xhevdet Bahraj: I kam kafenetë e mia të preferuara, shkoj në to, në rastin më të mirë, mund ta marr ndonjë shënim, ta shkruaj një varg, një imazh, por jo të shkruaj, sidomos, jo tashti kur është e ndaluar pirja e cigares në lokale të mbyllura. As në zyrën time në universitet nuk shkruaj. E kam një mik, prozator, që përditë shkon në kafene dhe shkruan. Është i varur nga ambienti. Por unë nuk e bëj këtë, më pëlqen të shkruaj në shtëpi, pi cigare, kafe a raki dhe shkruaj.
Foto: ©Besnik Hamiti
______
Kënga e përmendur në pyetjen e katërt, është kjo:
“Silhouette” – Gjon’s tears
