Admin, Author at Defekt-Teknik

Mirësevini ndër rreshta – LEONARD COHEN

Published on February 7, 2019 in Letërsi/Përkthim/Tharm by Admin

Mirësevini ndër rreshta – LEONARD COHEN

Mirësevini ndër këto rreshta
Aty lufta është e ndezur
por do përpiqem t’ju rehatoj
Bashkëbisedimin tim nuk është e thënë
të ndiqni, ai është veç nervozizëm
A nuk gatova dashuri me ju
kur student ishim qysh në lindje?
Shtëpia tashmë është ndryshe
shumë shpejt fshati do të dorëzohet
Por kam zhvendosur gjithçka
që mund ta rehatojë këtu armikun
Ne jemi vetëm
gjersa kohët të ndryshojnë
edhe ata që kanë qenë tradhëtarë
kthehen si pelegrinë të çastit
qyshkur nuk prodhuam
qyshkur vendosmërisht refuzuam
ta emërtojmë si terr poezinë.

Përktheu: Flurans Ilia

Salih Lutolli dhe grafika e tij onirike-Luan Rama

Published on February 6, 2019 in Pikturë by Admin

Luan Rama

Në takimin tonë të parë në Paris, Sali Lutolli ishte një njeri nga më të zakonshmit e botës. Nuk e njihja. Vinte nga larg, nga lufta, nga një botë kaosi e bombash, reprezaljesh, dhune. Në vitin 1999, atë fund mijëvjeçari, Lutolli kishte zbritur në tokën e lirisë «France-tokë azili», e megjithatë syri i tij ishte i vagët, i qullët, i dhimbur, pasi ai shikonte diku gjetkë edhe pse fliste me ty, edhe pse ti ishte ulur ballë tij duke pirë një kafe me të. Sali Lutolli nuk prezantohej aspak si piktor që kishte një eksperiencë të madhe. Fjala piktor shqiptohej lehtë nëpër dhëmbë. Ishte si një gjysmë i vrarë, në shpirt, i shpëtuar mrekullisht bashkë me të dashurën e tij, e megjithatë ai të ngjante si një njeri i vrarë. Nuk e njihja ende artistin…

Unë isha në Paris, në ambasadë. Miku i ri që ishte shfaqur në portë kërkonte vajzën e tij Leonora, studente e artit dramatik në Universitetin e Prishtinës, Leonorën që thoshin se kishte vdekur, se ishte vrarë gjatë një reprezaljeje të serbëve në kafene “Magic” të Prishtinës. Dhe unë, me të në krahë, nga zyra ime, telefonoja ngado për të ditur se ç’kishte ndodhur, dhe nëse kishte ndodhur realisht vdekja e saj. Ai rënkonte pa klithje, pa zë. Vallë ajo ishte vrarë? Si? Përse thonë se është vrarë? Po trupi i saj?… Nuk gjendet? Ah… dhe shpresa e mbante në fillin e perit që nderej nga një cep i horizontit te tjetri. Dora nuk donte të punonte, të vizatonte. Artisti ishte në agoninë e vet. Kosova boshatisej gjithnjë e më shumë. Në kohën e bastisjeve serbe, ai kishte mundur të shkonte fillimthi drejt Maqedonisë, diku në një kamp të Bllacës përtej kufirit, një “ferr i vertetë” siç të thoshte ai; pastaj ishte nisur drejt kufijve të Shqipërisë me vajzën e vogël, Beritën e tij. Vetëm kur doli në Qafë-Thanë ai mendoi se po fillonte të jetonte, se po fillonte një jetë të dytë, edhe pse i plagosur, i vrarë. Por shpejt, qielli i shpirtit të tij do të shkrepëtinte… Eleonorë! Eleonora!… Dukej sikur zija e kishte ndjekur jetën e tij që nga fëmijëria, pasi kur ishte dy vjeç i kishte vdekur nëna dhe kur ishte tre kishte vdekur ati i tij. Dhe kështu jetim, bashkë me dy vëllezërit e katër motrat nga Podujeva, ata kishin zbritur në Prishtinë.

Më së fundi ai e la kampin e refugjatëve kosovarë në uzinën “Dinamo” të Tiranës, ku qëndroi tre javë dhe u nis drejt Francës si shumë kosovarë të tjerë. U vendos në periferi të Parisit, në Sucy-en-Brie. Kërkonte, mbante veshët hapur. Ishte në një mjegull të pafund. Dhe meqë nuk mori asnjë përgjigje nga kërkimet e para, ai rierdhi përsëri te unë, me hapin e tij të rëndë. Një gotë vodka, një raki, dhe ai shkonte pastaj diku, në Kosovën e tij imagjinare, duke risjellë në kujtesë gjithçka të asaj jete që ishte ngjizur atje, fëmijëria, rinia, studimet, qëndrimi në Zagreb dhe angazhimet si grafist në televizionin e Prishtinës, pastaj në gazetën dhe botimet Rilindja, demostratat e vitit 1968, të vitit 1981 për “Kosova-Republikë”, e më pas ekspozitat, arti, gjer në ekspozitën e fundit në kushte terrori në një restorant të Prishtinës, grafikat e së cilës nuk dihet më ku gjenden.

Po, mbi shpinën e tij ai mbante Kosovën dhe një arkivol, nuk e dinte nëse bija tij ishte aty apo jo. O Zot të ketë jetë!… – dhe ai lutej nëpër dhëmbë, kthente gotën në heshtjen e rëndë plumb dhe ikte… dhe rivinte. Por më pas e harroi vdekjen, ishte arti që trokiste në shpirtin e tij. Dhe arti i tij që rifilloi të gjallojë më befasoi. Si kështu, ky njeri i humbur në dhembjen e tij të ishte një artist kaq i rafinuar e me kaq vlera. Si vallë?…

Ato muaj, në Tetor të vitit 1999 po përgatisja një ekspozitë me piktorë shqiptarë me kryetarin e Bashkisë së Parisit XI, Georges Sarre, një politikan i rëndësishëm e senator. Dhe midis katër piktorëve shqiptarë, mendova se ky piktor do të përfaqësonte me dinjitet Kosovën martire. Kështu, krahas «kokave» të Omer Kaleshit ishin dhe vizatimet e tij që unë i doja shumë. Pas një qëndrimi njëvjeçar Lutolli u largua drejt Malmö-s së Suedisë. Kalendari i hapjes së ekspozitave në galeritë pariziane ishte afatgjatë dhe piktori nuk priste, edhe pse një kohë punoi për një treg të vogël që pëlqenin pikturën e tij, për ekspozitën e tij në Sucy-en-Brie apo në Chenneviers-sur-Marne. Por Lutolli kërkonte më shumë… Pas gjithë asaj drame dhe i lehtësuar më së fundi se vajza e tij ishte plagosur, por nuk kishte vdekur, ai u largua. Unë nuk e pashë më. Nuk e trokita më gotën e rakisë me të. Tri nuset me tabakatë ngritur mbi kokat e tyre, majë duarve, në atë grafikë të mrekullueshme që më dhuroi, dhe ku në tri tabakatë ishin vendosur tri koka malsorësh, qëndronte në një kornizë të thjeshtë në muret e shtëpisë si shprehje e miqësisë sonë, duke më risjellë ehot e një legjende simotër të Rozafës së Shkodrës. Dhe ja, njëzet vjet më vonë ne e rigjetëm njëri-tjetrit përmes pikturës. Në ekranin e ordinatorit unë rigjeta vizatimet e tij mahnitëse në sfond legjendash. Ishte artisti me dorën e përkryer të tij.

Ëndrra e dhënë në gjendjen e pastërt

Nëse Lutolli do kishte jetuar në kohën e surealizmit, André Breton do ta merrte në grupin e tij krah Man Ray, Desnos, Yves Tangy, Aragon, Eluard, etj. Salihu u lidh me surealizmin përmes tablove të tij onirike ; ishte legjenda, ëndrra, zhgjëndra, ajo çka e çuan drejt asaj bote irreale, por me një forcë shprehëse të jashtëzakonshme… Në fund të fundit, vetë jeta e tij, fëmijëria jetime, ishte më shumë afër kërkimit të dashurisë, magjikes, mistikes, ëndrrës për të rigjetur nënën, atin… dhe kështu, mëkimi i përrallës, legjendës, do të rishfaqej shumë vite më vonë përmes grafikave të tij, ashtu siç kishte ndodhur me Yves Tangy, ku “oneiros”, ëndrra, e cila hyri në fjalorin e surealistëve, do t’i shfaqej përmes një serie tablosh që hynë në historinë e artit, siç do të ishin po në këtë frymë dhe tablotë e piktorëve të tjerë shumë të mëdhenj si ; Dali, Max Ernst, De Chirico apo Marguerite…

Ja “Ura e Fshejt”, e Salih Lutollit, e krijuar ë vitin 1997. Një urë e shembur, ndërtimi i së cilës duket sikur një fuqi mistike e shemb. Njerëzit detyrohen ta kalojnë lumin në këmbë, ndërkohë që një re e çuditshme ngrihet lart. Vallë një ndëshkim hyjnish? Ç’është vallë?… Nga larg, kjo urë të kujton ritin e famshëm të sakrificës, atë të Rozafës, të ndërtimit të urës së Artës, etj. Në grafikën tjetër, një grua shtatzënë, nudo, me një dorë të ngritur lart sikur do të mbajë mbi pëllëmbë një drapër hëne. Në grafikën “Portreti i rrugës pa fund”, duket rruga që shkon nëpër rrudhat e tokës dhe sipër saj, mbi ajër, qëndron një sy që vëzhgon, e sipër syrit një gjysmë rrotë karroje e lashtë sa bota. Ёshtë bota që vazhdon rrugën e saj të pafund. Ja dhe një “Idil” në të njëjtën frymë dhe teknikë vizatimi, tush i zi, gjithnjë, i njëjti format, dy nudo, një djalë e një vajzë, ku mbi vajzën e shtrirë djaloshi është përkulur me një dehje të pafund. Sipër tyre, një drapër-hëne nderet në mesnatë. Ndërkohë, në grafikën “Përtej detit”, është gruaja-shqiponjë me torsin mbi ujët e detit, diku në një breg, me një barkë mbi kokën e saj dhe mbi barkë një kullë malsore. Shumë sy kërkojnë të gjejnë tutje horizontin… një grua-shqiponjë e kohëve të moçme, një Teutë e buzëdetit të një kështjelle apo kalaje martire. ”Mbijetimi” është padyshim nga grafikat më të bukura dhe domethënëse, me një metaforë sa personale aq dhe universale, pasi jeta, e mira, sado e dhunuar, e ndëshkuar, e plagosur, ajo përsëri rilind, bulëzon, edhe pse degët, trungu, të duket i përtharë përjetësisht. Grafika e tij është e thjeshtë, e pa ngarkuar, në një sfond që shkon nga e zeza në të bardhën, me trungun dhe bulëzimin në plan të parë dhe atë grua të shtrirë pas tij, disi të shpërbërë, por me barkun pak të fryrë dhe gjinjtë e përgatitur për mëkimin e ardhmë… Ёshtë mbijetimi! Ёshtë padyshim një jehonë e vetë fatit të Kosovës, mbijetimit të saj ndaj furive të lashta e moderne.

Për grafikat e Lutollit, ato në bardh e zi apo me ngjyra, mund të shkruash shumë. Madje një etyd më vete mbi estetikën e tij do të meritonte tabloja “Autobiografia e një të vdekuri”, pasi Lutolli në këtë grafikë duket se ka lindur dhe vdekur njëqind herë… Kamare të shumta kokash, një galeri e tërë, ku nacionalja dhe identiteti kombëtar klith në çdo detaj. Një galeri ku kokat janë vendosur një mbi një për të treguar sakrificën e madhe dhe imazhin e një Kosove martire! E kjo është sa onirike aq dhe reale! Po ashtu dhe “1912-a”, me një rrotë karroce në sfond dhe një malsor me shpinë që zgjat hapat e nxiton drejt një kohe tjetër, të lirisë për të qenë i pavarur. Gjetja është e jashtëzakonshme.

Padyshim kisha fat që poezitë e mia në vëllimin poetik «Territoret e shpirtit», të botuar dhe në Francë, «Les Territoires de l’âme», u shoqëruan me vizatimet e Saliut. «Vendos ç’të duash», më tha. Por unë e kisha të vështirë të zgjidhja. Vizatime të mrekullueshme me një imagjinatë që për nga forca më kujtonte një ekspozitë të Dali-së që kisha parë kur kisha zbarkuar fillimthi në Paris, në «Place Vendome», kur kisha parë ato sahate gjigande të lëshuara, të shkrira si nga një zjarmi e madhe apo jermi, ose më mirë nga koha që shkiste, nga koha që nuk ishte kohë, por diçka e papërcaktuar, disi fluide, koha në art, koha në vizatim, koha sipas Sali Lutollit, e cila është sa e pakapshme aq dhe e përcaktuar nga dora e tij. Dhe unë zgjodha pesë grafika. Nuk doja të abuzoja në zemërgjerësinë e piktorit bujar. Vetëm pesë, si intermexo e kapitujve poetikë. Dhe sa herë ktheja fletën e librit ndalesha gjatë mbi ato vizatime, mbi atë finesë të pazakontë, mbi elokuencën e figurës dhe fuqinë e imazhit, simbolit, siç mund ta shohësh në çdo vizatim të tij, madje dhe tek «Balada e gruas», çka duket sa homerike dhe e përngjashme me heroin e tij, Odiseun, aq dhe me baladën shqiptare të pritjes së gjatë, të besës së gruas që dergjet me trupin dhe shpirtin që klith, në pritje të burrit që kthehet nga larg, nga luftrat apo mërgimet e mëdha, duke kapërcyer njëmijë sfida. Ç’kompozim madhështor brenda një vizatimi, ku refleksioni ynë mbi të i kapërcen dimensionet reale duke pushtuar hapësira të mëdha brenda tij.

Pavarësisht nga onirizmi i tij, nga surealja, grafikat e Lutollit, i cili sot jeton në Malmö të Suedisë (ku ai ka hapur një numur të shumtë ekspozitash në disa qytete të këtij dhe në një mjedis të rafinuar artistik), këto grafika në tush të zi janë të strukturuara mjaft mirë, me një vizatim në perfeksion që na kujton Dürer-in e famshëm, është metafora dhe simboli që mbizotëron, është ëndrra e kapur në gjendjen e pastër por e rivendosur në kuadrin e një ideje. Dhe ne kemi nevojë për ëndrra të tilla…

Shkëputur prej librit «Përballë tablosë»-Luan Rama

Vagabondi amerikan drejt rrugës së zhdukjes!-Jack Kerouac

Published on February 5, 2019 in Letërsi/Përkthim/Tharm by Admin

Jack Kerouac

Vagabondi amerikan sot e ka të dhimbshme për ta shpënë drejt jetën e tij endacake me kryqëzimin e mbikqyrjes që policia ushtron në rrugë, në stacione, në plazhe, buzë lumenjve e shpateve, dhe në njëmijë-e-një vrima në të cilat fshihet nata industriale. Në Kaliforni, endacaku, ky tip i vjetër dhe origjinal, që shkonte mbë-udhë nga një qytet në tjetrin me gavetat e jetës dhe batanijet e rrulosura mbi shpinë; tipi i «vëllezërve pa strehë» praktikisht është zhdukur, në të njëjtën kohë kur miu i vjetër i shkretëtirave, kërkuesi i floririt endej rrugëve, me zemrën e mbushur plot shpresa, duke kaptuar qytezat e perëndimit amerikan të cilat, jetonin me zgrip asokohe dhe tash, kaq janë zhvilluar sa nuk e dëshirojnë më rreckamanin e pjerdhur. «Plako, nuk dun mo endacakë knej, edhe pse ishin endacakët që e themelun Kaliforninë», thotë një plakush që lëpihet me një kuti fasulesh, afër një zjarri indian, në bregun e një lumi, përqark Riversajdit, në Kaliforni. Të mëdhajat kërcënuese vetura të policisë, të paguara nga taksapaguesit (me prozhektor jo shaka!) riskojnë t’ia mbërrijnë, nga çasti në çast, dhe të bien plumb mu mbi endacakun që nis e ikën, ikën në kërkim të idealit të vet: lirisë, kodrave të qetësisë së bekuar dhe shën mëvetësisë. Nuk ka asgjë më fisnike sesa të shtriqesh mbi ndoca telashe të sikletshme siç janë për shembull gjarpërinjtë dhe pluhuri për të përftuar një liri absolute. Kam qenë edhe unë doravetë një vagabond, por i një tipi të veçantë, siç edhe e keni vërejtur, sepse e dija që një ditë përpjekjet e mia letrare do të dëmshpërbleheshin nga përkujdesi i shoqërisë. Me thënë të drejtën unë nuk isha një endacak i vërtetë nga ata që nuk ushqejnë asnjë shpresë, përveç kësaj shprese të përjetshme e të fshehtë që mund të ndijosh vetëm kur fle nëpër rimorkiot e boshatisura të kamionave që ngjiten luginës së Salinasit, në një ditë të ngrohtë e të ndriçuar nga dielli i janarit, përmbushur nga një përjetësi dritëpërçuese, duke udhëtuar në drejtimin e San Hozesë, aty ku lypës që s’ta mbushin syrin na vështrojnë, me gojë gërnjare, na japin për të pirë e për të ngrënë përgjatë shtegëtimit bash mu në buzë të lumit, në Guadalupe. Ëndrra origjinale e endacakut ndodhet në një poezi të shkëlqyer cituar nga Duin Godardi, në biblën e tij budiste, që është e shprehur si më poshtë: «Oh po, për kët’aventurë të rrallë unike dhe fisnike/ Me qejf do t’i jepja dhjetëmijë napolona t’arta/Një feste në kokë dhe në shpinë një thes/Në dorë shkopin, erën e lirë mbi gjoks, dhe hënën mbi krye». Në Amerikë gjithmonë jemi të gatuar (e vini re besoj tonin veçanërisht uitmanian të këtyre vargjeve, që ka shumë gjasa të jenë shkruar po nga Godardi) nga një ide e veçantë dhe e mbarështruar e lirisë, e cila krahasohet me peligrinazhin në këmbë qysh nga koha e Xhim Bridxherit dhe Xhoni Apëllsajdit, dhe që është akoma e lëvduar sot nga një grup i rrëgjuar pa pushim njerëzish të guximshëm, të ngjitur tëpkë tek kjo traditë, dhe që i shohim akoma shpesh herë mbi një rrugë të shkretinës, në pritje të ndonjë autokerri që t’i shpjerë gjer në qytezën fqinjë ku shkojnë të lypin (apo punojnë hamallçe) dhe të hanë një kafshatë; ose teksa nisen drejt lindjes, duke bujtur nëpër organizata bamirëse, teksa shkojnë qytet-mbë-qytet, shtet-më-shtet, drejt pikëmbëritjes finale; ngecin në cektinën e karakatinave të qyteteve të mëdha bash at’herë kur këmbët i kanë braktisur. E megjithatë, nuk ka shumë kohë, në Kaliforni, më ka zënë syri për këta dy sy (përfund një gryke, afër hekurudhës, jo larg Sant Hozesë, mçefur përmes gjetheve të ekualipseve, mu në gjirin e harresës së bekuar që kuvendon me vreshtat) një grup barakash me çati dhe dysheme, një natë; në ballinën e njërës prej tyre ishte ulur një plak që thithte nga llullëza e tij një erzëz kokrre të shtypur tip duhani greinxher, të blerë për dy aspra. Malet e Japonisë janë dingas me kësi lloj barakash e njerëzish të lirë dhe kësi pleqsh, të cilët fjalosen duke gjerbur çajin e luludhkave të rrënjëve, dhe presin Ringjalljen e Madhërishme, në të cilën nuk mund të hysh dot’ po qe se nuk kridhesh me kokë kohë-pas-kohe në një vetmi totale. Në Amerikë, kampingu në natyrë konsiderohet si një sport i shëndetshëm për çunat e bukur të mamit, por trajtohet si një krim social kur është i praktikueshëm nga të rritur që e kryejnë si një prirje. Varfëria është e konsideruar si një veti e natyrshme tek shumica e kombeve të qytetëruara – në Amerikë, ju mund të kaloni gjithë natën e perëndisë duke i rënë violinës, po qe se je me fat dhe nuk të kanë dhënë ndonjë shkelm bythëve, pa ia mbërritur për të mbledhur ndonjë dyshkë (hera e fundit ka pas qenë vërtet një dyshkë, Zot o Zot, kushedi sa do jetë çmimi i tanishëm?). Në epokën e Brygelit, të miturit vallëzonin rreth-e-qark vagabondit; ky është i mbathur me zhele të shumta dhe vështron gjithmonë drejt-e-përpara, indiferent ndaj fëmijëve; familjet e asaj kohe i linin fëmijët të luanin me endacakun; ishte njimend e natyrshme për atë kohë. Por sot nënat i mbajnë të shtrënguar pas vetes fëmijët kur vagabondi kapton qytezën mes-për-mes, vetëm e vetëm si pasoj e asaj çka gazetat thashethemnojnë për vagabondin amerikan; ai i përdhunon, i mbyt, i ha fëmijët. Shmanguni nga i huaji i panjohur, ai ju dhuron karamele të helmatisura. Megjithëse endacaku i djeshëm i Brygelit është po ai endacak i sotëm, fëmijët janë të ndryshëm. Ku është vagabondi çaplinesk? Vagabondi i vjetër i Komedisë Hyjnore? Vagabond është Virgjili, ishte i pari mbi të gjithë. Vagabondi bën pjesë në botën e fëmijëve (sikurse në tabllonë e famshme të Brygelit që paraqet një endacak trupmadh që përshkon vetmitar fshatin sqimatar, qentë angullijnë përgjatë hapave të tij, fëmijët gajasen së qeshuri, pupërlinë… pupërlinë…); por sot, bota jonë është një botë të rriturish, nuk është më një botë fëmijësh, (pupërlinë… ). Sot, e kemi harruar vagabondin e zhdukur, bërë pluhur pëlhurë pupërlinë e përhumbur në hiç – e gjithë bota admiron verbtazi proceset policeske të policëve heroikë në televizion. Benxhamin Frankli ka përshkuar një ekzistencë prej vagabondi në Pensilavni; përshkoi mes për mes Filadelfian me tre batanije të bëra rrul nën sqetull dhe një gjysmë-kacidheje të shtetit Masaçuset, mçefur nën kapelë. Xhon Muiri ka pas qenë një vagabond që ka përshkuar malet me xhepat e mbushura me krodhe buke të thatë të cilat njomeshin ndërsa kapërcente lumenjtë. I madhërishmi poet Uollt Uitmani e trondiste shikimin e fëmijëve të Luizianës kur endej mbi rrugët qendrore të qyteteve të jugut. Po vagabondi fytyrmbuluar me kapuçin e zi? Një vetmitar i maleve të jugut? Një hajdut pulash? Një njeri që s’i qendron bytha në një vend dhe nuk lë dy gurrë bashkë? Vagabondi kapuçzi i jugut, është mveshja e fundit e endacakut të Brygelit, fëmijët e respektojnë, e vështrojnë me admirim pa bërë asnjë koment. E shihje teksa mbinte nga toka me një thes të papërshkrueshëm. Mbartte vallë kokopisha? Mbartte lepuj të vjedhur në atë thes? Askush nuk e di se çfarë mbart në të vërtetë në trastën e tij. Njeriu i vitit ’49, fantazma e fushnajave, plaku Zakatekan Xhak, Shën Endacaku, gjeologu, shpirti dhe fantazma e të gjithë vagabondëve, tash të zhdukur – por këta tipa (gjeologë) dëshiruan në dëshirore t’i mbushnin plotë flori trastat e tyre zhelamane të papërshkrueshme. Ted Rusvelti, politikan vagabond. Veshal Lindsi, rapsod vagabond, endacak i mitur, sa hapa të hedhura lart e poshtë i ka kushtuar një nga poemat e tij? Vagabondi jeton në Disney-land, në një botë-përrallore, në tokën e kafshëve-endacake, ku të gjithë janë veç shpirtra-luanë në një trup-njerëzor, njerëz të teneqeve, qen lunatik me proteza plastike dhe dhëmbë kaoçuku, gardhe ngjyrë-portokalli, kështjella smeraldesh që shfaqen si luanë, filozofë babaxhanë që bëjnë filozofinë e shtrigave. Asnjë fantazmë prej shtrige nuk është kapur asnjëherë pas ndonjë vagabondi. Vagabondi mbart me vete dy sahate ndër duar, të cilat nuk mund t’i blesh dot, as tek “blloku” as tek “gabi”; ka një sahat me akrepa dielli, dhe një tjetër me akrepa hëne, dy duart e tij janë krijuar nga vet qielli. Epoka e avionëve reaktiv e kryqëzoi vagabondin; e si mund të udhëtojnë më mçeftasi këta të fundit të pavarur nga një avion spiun? Henri Mileri doravet i lejonte të laheshin në pishinën e shtëpisë së tij. Sot vagabondit i duhet të fshihet, ka gjithmonë e më pak vende të fshehta, policët e kërkojnë. Zhan Valzhani, i ngarkuar me trastën e tij të zemërdlirësisë, duke i thirur personazhit në rrugë: «Voilà ton sou, ton sou!»… Bethoveni ishte një vagabond që i gjunjëzuar dëgjonte dritësinë e hënës, një vagabond i shurdhët që nuk mund t’i dëgjonte qurravitjet e vagabondëve të tjerë. Ainshtajni, vagabond, me pulovër të leshtë. Bernard Barushi vagabond pa iluzione, i ulur në një stol lulishteje publike me një aparat plastik në vesh, për të kapur zërat; ishte duke pritur Xhon Henrin, priste dikë që e kishte humbur tërësisht arsyen, priste epopenë e persëve. Sergei Esenini ishte një vagabond kokorosh që përfitoi nga revolucioni rus për të bredhur nga një cep në tjetrin, duke pirë ujin e bekuar të patateve, votkën, nëpër fshatrat e humbura të Rusisë (poezia e tij më e njohur titullohet Rrëfimi i një endacaku); është ai që ka thënë, në çastin e mësymjes mbi pallatin e carit: «N’kët’ ças’ kam fort dëshinë me pshurr prej frëngjije ballas hëne». Është vagabondi pa ego që i dha jetë lindjes së një fëmije. Li Poja ishte një vagabond i fuqishëm. Ego-ja ishte më i madhi i vagabondëve. Tung Ego vagabondi! Ti që si përmendore do të kesh një ditë veç një kuti teneqeje gjigande kafeje. Jezu Krishti ishte një vagabond i çuditshëm që ecte mbi ujë. Buda ishte një vagabond që nuk i kushtonte asnjë rëndësi vagabondëve të tjerë. Shefi i lëkurkuqëve të amerikës Shiu-në-Fytyrë, akoma edhe më mëngjarash. Endacaku është biri i krenarisë, nuk i përket asnjë komuniteti; nuk ka vend në këtë tablo veç për figurën e tij, dhe endacakëve të tjerë si ai vet, ndoshta edhe ndonjë qeni që i vjen rreth-e-rrotull. Në mbrëmje, vagabondët, afër shinave të trenit, vënë mbi zjarr të panumërtat kanoçe, ibrikë dhe xhezve të kafesë. Kryelartë ka pas qenë mënyra se si një endacak kapërcente qytetin, duke kaluar në hyrje nga pas qendrave të shërbimit, pas shtëpive, aty ku shputat e këmbëve çmpiheshin në prag të dritareve; endacaku ishte një i gërbulët mendor, nuk kishte nevoj të lypte për të ngrënë, amvisat plaka të perëndimit amerikan e njihnin nga mjekra e zvjerdhur dhe nga duhma e rraqeve. «Hajde biro, hajde, eja të hash një çap bukë!» Sado krenar që të ishin, disaherë ata krijonin probleme kur amvisat u thërrisnin “hajde, biro, hajde”, të dalë jashtë kontrolli lëshoheshin shpesh, dhjetë apo njëzet frymë së bashku, çka ishte e pamundur t’i ushqeje të gjithë; shpesh nuk ishin të sjellshëm me njeri-tjetrin, por jo gjithmonë, dhe kur ndodhte ky fenomen do të thoshte se e kishin humbur dinjitetin e endacakut, krenarinë e vagabondit, dhe ishin shndëruar thjesht në lypsarë langaraq pa dinjitet. Vagabondi amerikan ka emigruar nga Boeria e Njy Jorkut, nga sheshi Skolai në Boston, nga rruga Prat në Baltimorë, nga rruga Medison në Çikago, nga e Dymbëdhjeta Rrugë në Kansas Sitit, nga rruga Larmier në Denver, nga jugu i Bulevardit Qendror të Los Anxhelosit, nga pjesa qendrore e Rrugës Tre në San Françisko, nga rruga Skaid në Siatëll (edhe sot një lagje e mallkuar!). Boeria është azili i vagabondëve, të cilët kanë ardhur në qytetin e madh për të “grumbulluar dëngje parash” duke shtyrë kartona në karrot e tërhequra me krahë. Shumë endacakë të Boerisë janë skandinavë; dallohen qashtër sepse pinë shumë. Kur dimri troket në portë, endacakët pijnë një pije të quajtur “tymi”; është alkool druri përzier me një shije jodi farmaceutik dhe lëkurë limoni; e rrëkëllejnë me një frymë dhe hop! Hyjnë në dimërimin dimëror për të mos u kapur gafil nga i ftohti dhe sëmundjet, sepse nuk kanë banesë, përjashta në qytetin e tejskajshëm bën ftohtë. Nganjëherë vagabondët flenë në krahët e njëri-tjetrit, për t’u ndier ngrohtë në trotuarë. Punonjësit e ndihmës sociale thonë se vagabondët e alkoolizuar nga birra janë më agresivët ndër të tjerë. Në institucionin Fred Bunx gjendet “Houard Xhonson” e endacakëve – kjo gjelltore ndodhet në adresën 277 të Boerisë në Nju Jork. Menuja e gjellëve është e shkruar me sapun mbi xham. Aty sheh radhën e zgjatuar të endacakëve me heshtjen e dy asprave për të gëlltitur pahçe koke me tru derri, tre aspra për një gulash patatesh me salcë, duke çmpirë këmbët pas vaktit, i sheh të veshur me këmisha të holla pambuku në një natë të ftohtë Nëntori, për t’u zgjatuar nëpër Boerinë hënore, me një copë shishe të thyer, në ndonjë rruginë ku qëndrojnë në këmbë të mbështetur pas ndonjë muri, sikur djelmoshat rrugaçë. Më të shumtit kanë kapela aventurierësh të lagura ndën shi, të cilat i kanë mbledhur ndanë hekurudhës në Hago të Koloradosit, apo çizme me thumba, të hedhura nga indianët përgjatë plehrave të Huarezit, apo rroba të andruara prej panaireve të ndyra të ekspozimit të fokave dhe peshqve. Hotelet sociale të endacakëve i kanë muret e veshura me pllaka të bardha nga dyshemeja gjer në tavan, e thënë ndryshe, ngjajnë me nji llaf, si hale publike. Në Hollandë vagabondi nuk është i lejuar; e njëjta gjë duhet të jetë në Kopenhagen. Por në Paris, ju mund të jeni një endacak. Po, në Paris, endacakët trajtohen me shumë respekt dhe ndodh shumë rrallë që t’u rrefuzohet ndonjë dyshkë. Ka shumë kategori endacakësh në Paris. Endacaku pasunar ka një qen dhe një qerre ku mban të gjitha rraqet e veta, të cilat përbëhen kryesisht nga numra të vjetër të gazetës France-Soir, tuba, rrecka, kuti konservash, shishe të boshatisura, kukulla këmbëshqyera, figurina krahëkëputura. Ky tipi ka ndonjëherë edhe dashnore, e cila e ndjek nga pas gjithandej. Endacakët e klasës më të ulët nuk kanë brek-n’bythë; qendrojnë thjesht të ulur në bregun e Senës dhe kruajnë hundën duke parë kullën Eifel. Në Angli, endacakët flasin dialektin anglez – çka i duket e çuditshme amerikanëve. Endacakët nuk i kuptojnë në Gjermani. Amerika është atdheu i vagabondëve. Vagabondi amerikan është një qenie që shkon drejt zhdukjes dhe do vazhdojë të jetë drejt ikjes për aq sa sherifët operojnë në rrugë, bash siç e ka thënë edhe Luis-Ferdinand Selini: “një herë për një krim dhe nëntë herë për një natë”, sepse s’kanë asgjë për të bërë mu në thelb të natës, në orën kur e gjithë bota fle, arrestojnë të parën qenie njerëzore që shohin të shkojë mbë-udhë. Ndërhyjnë duke ndërprerë puthjen e të dashuruarve tek stoli në park. Nuk dinë hiç ç’të bëjnë brenda kësaj veture policie që kushton sa qimet e kokës, me aparate radiomarrëse dhe sinjaldhënëse, veç të arrestojnë gjithçka që lëviz, natë e ditë, gjith’ çka shfaqet sikur lëviz, një armatë e tërë që lëviz me naftë dhe benzinë, armata e policisë. Siç ju thashë pra, edhe unë doravetë kam qenë një vagabond, por në kthim të vitit 1956 u detyrova ta braktis këtë lloj fiksimi. Jam ndaluar nga tre autokerra policie në Takson, Arizona, në ora dy pasmesnate. Ecja buzërruge me çantën mbi shpinë për të kaluar një natë të ëmbël në shkretaninë e hënës ngjyrërozë:

– Ndal! Ku je tu shku?

– Për me fjet, plako.

– Ku?

– Mbi ronë.

– Pse?

– Sepse kom me vete batanije.

– Pse?

– Sepse studioj jetën në natyrë, o robo.

– Kush je ti bre? Dokumentat.

– Kom kalu beharin si rojtar pylli.

– A të kanë pagu?

– Po mër’ plak m’konë pagu.

– Po mir’ pse nuk shkon n’hotel?

– M’pëlqen ajri i pastër i notës n’qiell t’hapët plako, dhe ësh’ pa pare.

– Pse?

– Sepse po boj një studim mbi endacakët.

– A do t’japi ndonji pare ky studiiimiii?…

Donin që t’u shpjegoja përse mbartja dhe mbarështroja në vetvete një ekzistencë prej vagabondi. Do bënin mirë sikur të më fusnin në birrucë atë natë, por mëdyshës, duke kruar kokën më thanë: «Rrapatush, po qe se don me ba ktë, hajde bre, gric bithën, mbathja.» Nuk më propozuan t’i përshkonim ato të shtatë kilometra që na ndanin nga shkretëtira së bashku me veturë. Dhe në qoftë se sherifi i Koshisë pak më tej më la të fle mbi argjilën e ftohtë të shkretanisë në Arizona, kjo ndodhi vetëm e vetëm se i shpëtova kryqëzimit të vrojtimit të tij. Në ditët tona ndodh një gjë e çuditshme, ju nuk mund të jeni më totalisht vetëm qoftë edhe në “zona primitive” (siç i thonë) apo “zona të egra”, sepse gjithmonë ka një helikopter që vjen dhe ju survejon nga lart, dhe ju duhet të kamufloheni me gjethe të egra. Për sa më përket mua, tash-e-tutje, e vetmja gjë që ka mbetur është të mbyllesh në një dhomë e të behesh dru duke pirë dhe ta braktisësh idenë e kampingut dhe vagabondazhit, sepse nuk është një zabit i vetëm apo një i vetëm rojtar pylli në asnjë nga Shtetet e Bashkuara, që do t’ju lerë të piqni mbi druçka ndonjë zoçkë pylli thellë-thellë në luginë, askund tjetër, harroje. E gjithë kjo armatë mbikqyrësish ka veç për detyrë t’i fusë hundët në çdo gjë që lëviz në natyrë mbi këtë tokë. Por, nuk po këmbëngul më mbi këtë temë… jam i kënaqur të shkoj në një tjetër botë. Vagabondët e Amerikës që munden akoma të udhëtojnë në një mënyrë të shëndetshme duke mbartur njëfarë vitaliteti; mund të shkojnë e fshihen mu tek varrezat për të pirë verë të kuqe ndërmjet varreve, për të pshurrur dhe fjetur mbi kartona dhe thyer shishet e verës mu mbi varre, pa u bërë merak për të vdekurit, pa pasur frikë, gjithë seriozitet dhe humor përgjatë natës që i mbron nga policia, të vetëkënaqur, i braktisin në ag të ditës kartonat dhe letrat e lyrshme zhulamane të piknikut të tyre midis pllakave gri të mermerta të vdekjes së parapërfytyruar, duke nëmur për ato që besojnë se me të vërtetë janë ditët e të vërtetës mbi vdekjen! Po lypsari i getove, çfarë ka si ankim?! Fle aty, poshtë hajatit të vogël tek porta e jashtme e shtëpive, me shpinën pas murit, kokën e nderur mbi gjoks, me pëllëmbën e dorës së djathtë kthyer nga qielli për të kapur lëmoshën e natës; dorën e majtë të konsoliduar dhe mbledhur grusht, si grushti i Xho Luisit, patetik, të shndëruar si të tillë veç si pasojë e kushteve të pashmangshme – dora e një lypësi është e tendosur, gishtat parashtrojnë atë që meritojnë të kapin, lëmoshën, e formulojnë lëmoshën ende pa mbërritur, gishti është gjuha syhapët e lypsarit syperënduar që flet sikur në delir ëndërrimtar: «Përse më kanë kushtëzuar? Përse nuk mund të jem në paqen dhe ëmbëlsinë e shtratit tim të munguar, përse jam i ulur mbi këtë tokë të lagësht? Por duhet të jem. Duhet të jem i ngulur këtu gjersa rrugët e qytetit të fillojnë e lëvrijnë nga frymë njerëzish. Nuk dua ta zgjas dorën time drejt jush veçse kështu, sikur në delir ëndërrimtar, e kam të pamundur ta bëj kur jam i qartësuar e syzgjuar, atëherë përfitoni o njerëz për t’i hedhur një sy lutjes sime, jam i vetëm, jam i sëmurë, jam i trishtuar për vdekje – shikojeni dorën time, të hapët drejt jush, aty është i gjithë sekreti njerëzor i zemrës time, më jep një kacidhe, një dyshkë, ma jep dorën tënde, më shpjer tek malet e smeraldeve, jashtë qytetit, më shpjer në një vend të sigurt, ji i mirë me mua, ji i bukur me veten, ji njerëzor, buzëqesh, qesh… Jam i lodhur nga e gjitha kjo tash, më mjafton, po ja mbath sërish, po iki, iki, do vete e do hyj mu në shtëpinë time, atje ku do të jem i sigurt, brenda, më çoni atje ku gjithçka është paqe dhe miqësi, drejt familjes së jetës sime, nënës, babait, motrës, gruas time, dhe drejt teje vëllai im, miku im – por asnjë shpresë, asnjë shpresë, asnjë shpresë të vetme, asnjë të vetme shpresë; Me qejf do t’i jepja një-milion-dollarë për të qenë veç mbi shtratin tim – O Perëndi, më shpëto!» Mbi rrugët e mbrapshta pas çisternave të naftës, aty ku qentë histerikë të dëftojnë kërcënueshëm dhëmbët pas gardheve, makinat e policisë kërcejnë me hov si qerre aratie. Prejardhja e tyre buron nga një krim sekret, më kobëzi nga çka fjalët mund ta shprehin. Pyjet janë të mbushura me rojtarë burgjesh.

_____

* Xhak Keruak është prototipi i shkrimtarit që përzien veprën me jetën e vet. Jeta e tij është bërthama e teksteve që ka shkruar. Si personazh dhe shkrimtar njëherazi është i pranishëm (pothuajse) në të gjithë librat e tij. Në realitetet e shpalosura, kujtimet, ëndrrat, meditimet, imazhet, vizionet, i gatshëm për të shpërfaqur një stil dhe mendim të shkruari tërësisht individual mbi jetën. Me origjinë franko-kanadeze, Jean-Louis Lebris de Kerouac është i lindur në Massachusetts të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, në vitin 1922. Kalon vringëllimthi një periudhë të breftë studentore, përkushtuar kryesisht ndaj futbollit amerikan, përpara se t’i braktisë të gjitha dhe të marrë vendimin të jetojë si njeri i lirë në lojën e çuditshme të jetës. Për të jetuar, ushtron të gjitha zanatet; zjarrfikës, mbledhës pambuku, detar, hamall… Për të përqafur jetën sipas mënyrës së tij, ashtu si ai dinte të dashuronte, përshkon një përvojë krejt të pavarur si: “pijetar legjendar”, poet i “poemave orale” (një pjesë e të cilave kanë humbur pa u regjistruar në “kujtesën e letrës”) dhe “shkrimtar endacak” në kohën e të vetëndierit i lirë. Kështu fillon të ndjekë legjendën e vetë personale si njeri dhe artist me shpirt po të lirë. Në fatlumin vit të 1944-ës, në New York bie në kontakt me Allen Ginsberg dhe William Burroughs, me të cilët së bashku njëherazi pagëzohen në kaden e errët të jazz-it amerikan, alkoolit, drogës, delirit poetik dhe seksit. Në vitin 1947 takon shpirtin e vet binjak: Neal Cassady. Ky tip do të hyj në art si personazh i Din Moriartit në romanin “Në rrugë”. Keruak dhe Kasadi fillojnë t’i bien kryq e tërthor Amerikës. Shkrimtari i ardhshëm frymëzohet nga kjo përvojë për të hedhur në letër në jo më shumë se tri javë, poshtë një tende-lëvizëse-provizore, një teknikë krejt të re të shkruari. E ashtuquajtura “letërsi e çastit” shfaqet në udhën e letërsisë duke befasuar lexuesin e kohës, më tej: Romani “Në rrugë” gjen dritën e botimit në vitin 1957. Suksesi është i menjëhershëm dhe vepra e Keruak bëhet manifest i Beat Generation – Brezit Grushtdhënës! Në vitet e mëpastajme legjenda e tij jetësore (si shkrimtar) vazhdoi të jetë ende e gjallë me vepra të tjera, çka në natyrën e tyre të mirfilltë përfshijnë po të njëjtin stil të shkruari brenda kontureve të “letërsisë së çastit”. Ndër librat e tij vijnë në vështrimin tonë si lexues plot pathos personazhe me shpirt të lirë, beatniks (grushtdhënës) të revoltuar, të shkatërruar nga alkooli dhe droga, e mbi të gjitha personazhe antikonformistë ndaj një shoqerie puritane amerikane të kapur në ngërç ndaj ndryshimit. Xhak Keruak, sikurse personazhet e tij, tretur nga alkooli dhe droga, vdes në Florida, në moshën dyzeteshtatë vjeç.

E gatiti në shqip: © Flurans Ilia

Gra të bukura-Anita Zela

Published on February 3, 2019 in Letërsi by Admin

Anita Zela

Afrikani që mblidhte karrocat e shërbimit në marketin e madh të lagjes sime ka ardhur në këtë qytet për mua. Nuk e dija këtë, as nuk kisha për ta ditur nëse nuk do ndaloja t’i jepja 10 dollarë një të dielë para më shumë se tre javësh.

Sot piva kafen e dytë me të. Atë ditë që e pashë për herë të parë ishte minus 14 gradë Celsius në drekë dhe si zakonisht të dielave marketi gëlon nga blerësit. E vura re që kur lashë makinën. Me atë trupin e gjatë dhe vetëm me kocka, herë pas here ulte kokën dhe fuste gojën në jakën e ngritur të xhupit të vjetër vishnje. Nuk kishte kapele. As shall. Vetëm një palë dorashka plastike kuzhine të verdha. Askush nuk ecte ngadalë si ai nëpër sheshparkimin e madh. Të gjithë nxitonin t’i fshiheshin atij të ftohti tmerr, ndërsa ai vinte rrotull duke mbledhur karrocat, nga 4-5 në çdo rrugë, dhe i dërgonte në vendin e caktuar për to.

Megjithëse m’u dhimbs tek e shihja aty edhe pse nuk e njihja, nxitova të futem brenda. Kur u ktheva ishte në këmbë duke u përpjekur të ndizte një cigare, fshehur mbas njërës prej kolonave të strehës. Ndalova. Nxora 10 dollarë nga portofoli e ia zgjata. Atëherë më shikoi në sy. Sytë e zinj brenda gropave të thella m‘u duk sikur më vunë në shpinë gjithë fajin e qiellit për atë dimër. U ndjeva në siklet, se di pse, dhe nxitova t’i them:

– Bli një kapuç në dollar store, mbase dhe një shall. Dimri sapo ka filluar.

I mori paratë dhe u nis të shtynte karrocën time plot.

– Jo s’ka nevojë, – i thashë, por ndërkohë ai ishte nisur drejt makinës.

Eca pas tij. Ishte shumë ftohtë për të menduar se ka ende njerëz që duan ta meritojnë atë që marrin.

Me ndihmoi t’i vija kutitë e çantat në bagazh, pastaj tërhoqi karrocën dhe iku drejt një tjetre. Njësoj ngadalë. E ndoqa me sy një çast dhe ika.

Që nga ajo ditë e kam parë çdo herë që kam qenë në market. Po me atë xhup, duke ecur gadalë, por vuri një shall e një kapuç të zi. I kishte marrë që herën e dytë që u ndeshëm dhe, edhe pse unë i buzëqesha sa dola nga makina, ai vetëm më shikoi me po ata sy të zinj si dy puse që nuk u dallon dot ujin, por vetëm diçka të zezë në fund. Kur dola ishte përsëri në këmbë pranë kollonës e menjëherë më mori karrocën. I sistemoi të gjitha brenda dhe u nis të ikte. Nxora përsëri 10 dollarë. Ngriti vetëm njërën dorë në një gjest për t’më ndaluar, por unë ia futa në xhep.

Përsëri nuk foli asnjë fjalë. As faleminderit. S’kisha nevojë të më thoshte. Ai shikim ishte më shumë. Ashtu si herën e parë, gjithë rrugën në kthim më dukej sikur sytë e tij më ndiqnin nga diku e më detyronin të mallkoja dimrin, fatin, deri dhe nevojën për të pasur një punonjës për karrocat jashtë marketeve. Kështu edhe të dielën tjetër. E njëjta gjë. Unë i buzëqesha sapo lashë makinën. Ai më shikoi. Pastaj unë dola me karrocën plot dhe ai e dërgoi tek makina. I dhashë 10 dollarët dhe s’më tha asgjë. Nuk ia kisha dëgjuar asnjëherë zërin. S’e dija as edhe në mund të fliste? S’e dija as nëse kishte ndonjë rrobë tjetër veç atij xhupi dhe atyre xhinseve? Ku flinte? Të gjitha po i mendoja rrugës në kthim duke ndjerë sikur më shihte nga diku. Më gërryente mendimi që s’kishte folur asnjëherë. Mbase nuk fliste fare, ishte memec. Ose ndoshta nuk e dinte gjuhën. Kishte dhe një gjë tjetër. Me gjithë pamjen e tij të mjerë, më dukej simpatik e nuk më trembte. Mua në përgjithësi më trembin meshkujt që duken si të pastrehë, sidomos afrikanët, por s’e di pse ai s’më trembte. Ndoshta për faktin që ai punonte, sado që besoj kjo është puna që paguhet më pak këtu, ai kishte një punë.

Të mërkurën mendova t’i flas më gjatë. Ta pyes diçka. Ju afrova vetë kolonës ku më priste dhe i thashë:

– Unë jam Sofi, – duke i zgjatur dorën.

Ai në fillim më shikoi pastaj hoqi ngadalë dorashkën plastike e më në fund ma zgjati dorën e tij të madhe e të eshtërt dhe më shtrëngoi duke thënë me zë të ngjirur:

– Azis.

S’i dhashë rëndësi faktit që nuk tha as gëzohem por vazhdova.

– Nga je ti Azis?

Nuk foli. U nis me karrocën drejt makinës dhe unë e ndoqa. Ndihesha pak e mërzitur që i isha prezantuar. Duke nxjerrë 10 dollarët nga çanta, nga inati desha ta provoj përsëri.

– Të pyeta nga je?

Më shikoi përsëri. Kishte dhe diçka tjetër në shikimin e tij përveçse që më bënte të ndihesha fajtore pa shkak. Më zhvishte mendimet. Sikur më njihte shumë thellë. Sikur s’mundja të fshihja asgjë. Rezistova duke e parë drejt pastaj gjeta të shtyp çelsin e makinës për të hapur bagazhin.

Nuk u përgjigj domethënë. Aty vendosa të pi kafen e parë me të.

– Në çfarë ore e lë zakonisht punën Azis?

Ngriti katër gishta duke futur një kuti të madhe kroasantesh.

– Okay,- bëra unë dhe pasi i futa në xhep paratë hyra në makinë.

Këtë herë në kthim sytë e tij më digjnin mbi ballë e brenda kokës, të kuptonin pse doja me çdo kusht ta detyroja t’më tregonte për veten. Por… ndihesha më pak fajtore për xhupin e tij të vjetër.

E prita të premten pa zbritur fare nga makina edhe pse kur doli nga marketi nuk kishte asgjë që tregonte se e dinte që isha aty për të. Do shihja ç’drejtim do merrte e pastaj do i shkoja afër për t’i folur. Erdhi drejt makinës time… ula xhamin.

– Desha vetëm të pimë një kafe, – i thashë.

Hyri pa folur pas meje. Në një fraksion sekonde më shkoi në mend, po sikur të ishte i rrezikshëm? Kudo ka maniakë, hajdutë, të çmendur. Vedosa të ndalojmë diku afër dhe ktheva drejt Starbuksit vetëm 3 minuta më vonë. Zbriti para meje pa folur përsëri dhe më priti të hyj e para.

– Si e pi kafen?

– Të vogël, – tha ai.

Fjala e dytë.

Pritëm t’i merrnim afër njëri- tjetrit si të ishim shokë. Vajza e shërbimit e studioi disa herë pallton time kashmir dhe xhupin e tij, por kjo vetëm më solli një të qeshur gati për të shpërthyer në gojë.

Si unë edhe ai i shtiu vetëm pak qumësht dhe u ulëm. Gjithnjë zgjedh vendet afër dritareve, por këtë herë e zgjodhi ai. Hoqa pallton ndërsa ai qëndroi me xhup dhe me kokën kthyer në anën tjetër, ndërkohë që unë rregullohesha për t’iu ulur përballë.

– A do më tregosh nga je Azis?

– Kenia.

– Sa vite ke që ke ardhur? – vazhdova unë.

– Dy, – bëri ai.

– Ke familje në Kenia?

– Po.

– Fëmijë?

– Prindër.

– Ke dy vjet pa i parë?

– Pesë.

– Pse ku ishe më parë?

– Europë.

– Ku në Europë?

Nuk u përgjigj por më shikoi.

– Më fal, – bëra unë padashje dhe ktheva kafen.

Dora e tij me gishtat e gjatë e të zinj kishte mbetur mbi tavolinë sikur ta kishte harruar aty. Më shikonte në sy sa herë kthente kafen e pastaj shikonte jashtë. Doja të dija më shumë, dukej se s’donte të përgjigjej. Atëherë zgjodha një gjë tjetër.

– Nga Europa më pëlqen shumë Italia. Kam qënë në disa vende, por Italia më pëlqen shumë për njerëzit. Të qeshur e të dashur me të gjithë.

Dhe vazhdova të flas… I tregova për Kaprin, për restorantet, për Milanon, Venecian, për… sikur sapo isha kthyer nga pushimet europiane. Kisha qenë dhjetë vjet më parë. Më dëgjoi e s’bëri asnjë pyetje. I mbaruam kafet. Isha dhe më e mërzitur se më parë.

– Mund të të ndihmoj me ndonjë gjë? – e pyeta duke dalë.

Bëri jo me kokë dhe më zgjati dorën.

– Nuk dëshiron të të çoj diku? – u habita edhe më shumë. Bëri përsëri jo me kokë dhe më hapi derën e makinës.

– Kam qënë në Itali, – tha duke bërë një hap pas dhe u kthye e iku.

Kaloi rrugën duke iu drejtur stacionit të autobusit. Kalova përpara tij e nuk e ktheva më kokën.Një javë nuk shkova në atë market.

Shkova sot. Ishte përsëri shumë ftohtë. Azisi nuk e kishte as kapuçin e as shallin. Ulte ndonjëherë gojën në jakën e xhupit e ecte ngadalë mes makinave duke mbledhur karrocat. E harrova inatin e të gjithë javës me veten. Zbrita dhe iu afrova. Ndaloi me disa karroca para vetes dhe m’u duk sikur ia pashë një buzëqeshje në cep të buzëve. Vetëm m’u duk.

– Më thuaj Azis, a ka ndonjë gjë që mund të bëj për ty?

– Po, – tha, pa m’i ndarë sytë. Prita. – Të më presësh një biletë për në Kenia.

Mbeta. Një biletë për atje duhej të kushtonte goxha para. Kisha menduar t’i blija rroba, xhup shall, çizme, madje një herë kisha menduar edhe të merrja nja dy batanije në shtëpi e t’ia dërgoja por…

– Më sill pasaportën, – i thashë.

Vetë e kisha pyetur. Madje për të dytën herë. Mbase rrogën ua dërgonte prindërve atje, mbase kishte dhe fëmijë edhe pse s’më kishte treguar, mbase kishte edhe ndonjë të sëmurë. S’do më gjente gjë për një biletë. U nisa drejt marketit kur ai e nxori pasaportën nga nje xhep brenda xhupit e ma zgjati. E shikova në dy puset e syve. Dukej shumë i vendosur.

– Për kur e do, – i thashë.

– Sa më parë, – tha ai dhe i shtyu karrocat drejt vendit të tyre ndërsa unë hyra përsëri në makinë.

Në fillim më befasoi pasaporta. Ai kishte lindur në USA dhe ishte qytetar amerikan. Kishte vula nga aeroporte të ndryshme në të gjithë botën. Nuk doja të kuptoja më shumë. Sigurisht që kishte një arsye, por ç’më duhej më?

Kisha nevojë t’ia bëja vetes tani, jo atij. Sepse nuk doja ta harroja. Sa më shumë t’më digjte aq më shumë do e ndieja. Nga telefoni hyra në fluturimet për Nairobi. Biletat për pas dy ditësh kushtonin 1400 dollarë. E kërkova me sy. Kishte ndaluar tek kollona e më shihte duke pirë një cigare. Ia dallova që aty si lexoi brenda kokës time. E bëra biletën, në një fletë mbajta shënim numrin e fluturimit dhe oraret. Kishte filluar një stuhi dëbore.

Ia zgjata pa folur të dyja. I mori pa m’i ndarë sytë. Ndejtëm pak në këmbë përballë njëri- tjetrit dhe u ktheva. Nuk doja të bleja më asgjë.

– A mund të pimë një kafe? – Më foli pas shpinës.

– Po të pres në makinë, – i thashë pa e kthyer kokën.

U vonua më shumë se 15 minuta. Gjithë kohën më qëndruan mbi ballë sytë e tij tallës, por nuk doja të ikja. Duhet ta lejoja der në fund.

Asnjëri nuk foli derisa u ulëm në tavolinën e Starbuksit. Pasi më shikoi gjatë pa e kthyer kafen vendosi t’më tregojë.

– Kam ndejtur gjashtë muaj në Itali. Po aq në Francë, po aq në Spanjë. Kam ndejtur një vit në Egjipt, dhe kam ndejtur vetëm dy muaj në Portugali e Angli. Amerikën e kam parë pothuajse të gjithë. Në këtë qytet erdha përpara një muaji nga ti.

– Nga unë? – Padashje më doli një klithmë.

– Po. – Të pashë një natë në rrugë përpara Grand Central në qytet. Më shikove drejt në sy dhe të ndoqa. Ishe… je shumë e bukur. Fati më ka ndihmuar të njoh gra shumë të bukura. Erdha me trenin që erdhe ti. Tani është koha të shkoj.

Isha mbështetur pas. Një çast mendova të ngrihem e të iki.

– Nga e dije se do të të ndimoja?

– Sepse e kanë bërë të gjitha para teje.

Ndalova para derës së makinës një cast, pastaj e ktheva kokën. Mbante gojën të futur në jakën e xhupit duke më parë. M’i lexoi dhe një herë mendimet…

Janar, 2019

Shtetrrethimi-Mahmoud Darwich (Palestinë)

Published on February 2, 2019 in Letërsi/Përkthim/Tharm by Admin

Shtetrrethimi-Mahmoud Darwich (Palestinë)

Këtu, në rrëpirat e bregoreve nga perëndon dielli.

Ku koha ndihet fare bosh.

Pranë vreshtave me hijet ndarë në mes

Njëlloj si të burgosurit

Si të papunët njëlloj

Ne kultivojmë shpresën.

Përktheu: Miranda Içi

M’u duk vetja si personazh migjenian që nuk shpërndan qymyr por libra-Me shkrimtarin dhe përkthyesin Granit Zela

Published on February 1, 2019 in Letërsi/Prit deri në pranverë, Bandini! by Admin

Duke pritur për ditë më të mira, ato nuk erdhën kurrë dhe një ditë mora të gjitha kopjet e mbetura të librave të mi, i stivosa në një lëndinë afër shtëpisë time dhe u vura zjarrin. I vetmi trazim që pata në qenien time ishte ai çasti kur flakët përpinë librin tim të ëndrrave rinore me titull “Apokalips”, ku gazetari Albert Vataj kishte shkruar një profeci që nuk u përmbush. Më erdhi keq që do të digjeshin fjalitë: “Granit Zela, vjen në letërsinë shqipe me një libër me poezi. Por jo vetëm kaq, Granit Zela, vjen për të mbetur.” Ndërsa flakët përpinin librat e mi mbaj mend se belbëzoja nervoz fjalinë e ndryshuar të Bertit. “Granit Zela vjen në letërsinë shqipe. Por jo vetëm kaq. Granit Zela vjen për t’u djegur!”- Granit Zela

Arlinda Guma: Cilat janë vështirësitë që hasin shkrimtarët shqiptarë gjatë dy dhjetëvjeçarëve të fundit?

Granit Zela: Po ju sjell përvojën time vetjake dhe gjykoni vetë.

Librin e parë me poezi e kam botuar kur isha në vitin e fundit të studimeve universitare në vitin 2001. Për botimin e tij kam paguar gjashtëdhjetë mijë lekë të reja, të cilat m’i dërgoi vëllai im emigrant në Greqi. Asokohe botimi me pagesë ka qenë standard i kohës. Pas botimit kuptova që e kisha menduar gabim që shtëpia botuese e shpërndan librin. Duhej ta shpërndaja vetë. I ngazëllyer që kisha botuar librin tim të parë me të cilin mendoja asokohe do të hyja në antologjinë e letërsisë shqipe, i futa 500 kopjet e tij në bagazhin e një taksie (normalisht me pagesë) dhe e e dërgova në shtëpi. Një ditë mora ca libra dhe thashë t’i shpërndaj në libraritë e Tiranës. Të them të drejtën u zhgënjeva kur mora vesh se nuk pranonin libra me poezi. Një kioskë librash përballë Kuvendit m’i mori tre kopje sepse kisha vite që blija libra aty por dy librari nuk m’i pranuan. U shkurajova shumë. Nuk vijova më tej. Për më tepër më erdhi turp nga vetja që kisha dalë të shpërndaja librat e mi. M’u duk vetja si personazh migjenian që nuk shpërndan qymyr por libra. Ndaj dhe shumë kopje ua shpërndava shkrimtarëve të njohur që shihja ndokund rrugës dhe ua falja.

Edhe kështu nuk vazhdoi gjatë se një shkrimtar nuk ma mori librin. Isha diku afër sheshit Skënderbej, dhe iu afrova. -Përshëndetje, – i thashë. Kam një libër për ju si dhur… atë, – kur ai u largua si i trembur ndërsa nxora nga çanta librin me titullin “Apokalips”. – Jo, jo, jo libër, nuk dua!” – reagoi ai menjëherë sikur të kisha nxjerrë një kobure. E mirëkuptova por mbeta i habitur. Ndjeva mirënjohje për ata shkrimtarë që ishin treguar dashamirës duk e pranuar librin tim. Mund ta kishin lexuar por edhe nëse e kishin hedhur tek kazani më i afërt i plehrave, ata treguan solidaritet ndaj meje si poet i ri duke mos u trembur aspak nga libri im.

Për mua letërsia ishte investim jete ndaj dhe kam botuar me paratë e mia edhe në vitin 2001 një libër me tregime, në 2003 një libër me poezi, në 2006 një roman, në 2008 një libër me ese dhe në 2013 dy libra me ese. Këto libra i kam botuar me paratë e mia dhe mendoj se u kam paguar shtëpive botuese (le të quajmë “shtëpia botuese” shtrypshkronjat që kanë logon e shtëpisë botuese) besoj diku afër katër ose pesë milonë lekë të vjetra në një hark kohor 2001-2013.

Për sa i përket botimit jam betuar shumë herë se nuk do të botoja, se nuk kishte kuptim, por tani që e mendoj them se djalli i letërsisë më kishte pushtuar dhe e kam bërë një çmenduri të tillë. Për sa i përket shpërndarjes, suksesin më të madh e kam pasur me romanin “Dodona”, shumicën e të cilit e fala pas promovimit tek Lidhja e Shkrimtarëve. Nuk diskutohet që në fund kisha përgatitur edhe një tryezë modeste me pije jo alkoololike, si tip koktejli, me paratë e mia. Por për sallën nuk pagova. Dy libra, një me ese dhe një me poezi i kam botuar në 2011 nga 40 kopje, me çmim shumë të lirë. Asokohe ngushëllohesha që edhe Uollt Uitmani me 40 kopje e ka botuar librin “Fije bari” prandaj…

Megjithatë, jam krenar që nga viti 2013 ia kam dalë të mos botoj libra. Duke punuar në mënyrë sistematike me veten kam arritur ta vë nën kontroll atë dëshirën e marrë që atë që kam shkruar ta shoh në një libër. Në këtë vit, në vitin 2013, bëra një bilanc të jetës time si shkrimtar nga provinca ardhur me banim në Tiranën e elitës së kombit, dhe kuptova se si shkrimtar kisha shumë defekte në aftësitë e shpërndarjes së librit dhe nuk kishte më hapësirë në shtëpi se ku të vendosja librat e mia të botuar gjatë një dekade. Duke pritur për ditë më të mira, ato nuk erdhën kurrë dhe një ditë mora të gjitha kopjet e mbetura të librave të tim, i stivosa në një lëndinë afër shtëpisë time dhe u vura zjarrin. Mbaj mend se asaj kohe isha i shqetësuar mos tymi i zi që nxirrnin librat e mi shqetësonin komshiun që kishte shtëpinë trekatëshe afër lëndinës. Nuk kisha çfarë të bëja. Kishin kaluar dhjetë vjet në pritje të lexuesit që nuk ishte shfaqur kurrë. Kisha dështuar si shkrimtar dhe nuk kisha ndonjë peng që po digjja librat e mi. I vetmi trazim që pata në qenien time ishte ai çasti kur flakët përpinë librin tim të ëndrrave rinore me titull “Apokalips”, ku gazetari Albert Vataj kishte shkruar një profeci që nuk u përmbush. Më erdhi keq që do të digjeshin fjalitë: “Granit Zela, vjen në letërsinë shqipe me një libër me poezi. Por jo vetëm kaq, Granit Zela, vjen për të mbetur.” Ndërsa flakët përpinin librat e mi mbaj mend se belbëzoja nervoz fjalinë e ndryshuar të Bertit. “Granit Zela vjen në letërsinë shqipe. Por jo vetëm kaq. Granit Zela vjen për t’u djegur!”

Arlinda Guma: A ndihet i përfaqësuari shkrimtari shqiptar në jetën kulturore?

Granit Zela: Mund të them a jam ndjerë i vlerësuar në jetën letrare në dhjetëvjetëshin e fundit. Në vitet kur botoja libra, kam pritur se mos më përmendej emri në konkurset e Ministrisë së Kulturës. Duke pritur vit pas viti ndonjë lajm se mos emri im përmendej ndonjëherë u ktheva në kronikan të shkrimeve që bënin shkrimtarët e Shqipërisë për çmimet skandaloze që janë dhënë nga kjo Ministri, për letërsinë. Në një shkrim me titull “Çmimet Kombëtare të Letërsisë dhe hauret e avgjisë” kam cituar 13 shkrimtarë të njohur, 5 prej të cilëve fitues të çmimeve të dhëna nga Ministria e Kulturës, të cilët e denoncojnë si çmim tarafesh dhe klanesh.

Mendoj se nuk ka mënyrë më shkatërruese për një çmim letrar se sa demaskimi nga vetë fituesit e tij. Por lista nuk ishte shterruese. Aty nuk kam përfshirë shkrimet e gazetarëve të kulturës. As nuk kam cituar ish anëtaren e jurisë së këtij çmimi; Mirela Kumbaro, e cila pasi u bë ministre tha se: “skemat e ndryshme të çmimeve që fryheshin a tkurreshin, përveç vullneteve të mira për të kënaqur sa më shumë autorë, botues a studiues, përveç sikleteve për të bërë qoka, përveç hatërngeljeve të vogla dhe inateve të mëdha, përveç dëshirës që edhe cilësia letrare të mos mbetej pa u treguar, përveç ndërhyrjeve politike që veç punë kanë prishur, tregonin se sa e vështirë është të japësh çmime në funksion të një kritike profesioniste”. Kumbaro nuk është e vetmja ish-anëtare e një prej jurive të ministrisë që e ka pranuar këtë. Nuk kam cituar as Moikom Zeqon që është shprehur se “Në juri kanë qenë emra të kulturës mesatare, që iu kanë dhënë çmime shkrimtarëve mesatar. Kjo përbën krim estetik dhe dëmton letërsinë e vërtetë.”. Por aty nuk sjell në vëmendje një reagim të siqnertë të Akademik Ali Aliut, i cili u shpreh i revoltuar në një gazetë kombëtare për përvojën e tij të hidhur si anëtar i kësaj jurie (2012). Sipas tij kishte qenë e papranueshme që anëtar jurie ishte edhe një nëpunës i Ministrisë. Mbledhja e jurisë ishte bërë në një nga lokalet e ministrisë, e shoqja e fituesit të çmimit kombëtar ishte në kabinetin e ministrit. Në mënyrë indirekte i vinin porosi prej njërit dhe tjetrit, nga të ministrisë apo të jurisë, duke krijuar një atmosferë skandaloze. Aliu u shpreh se ishte i shqetësuar, madje “i nginjur, aq i mbushur..” sepse vendimet e jurisë viteve të fundit nuk bindinin kurrkënd, sidmos me çmimin e madh. “Mua nuk më habit nëse kjo ndodh në Kumanovë apo në një provincë, por që të ndodh në qendër, që të ndodhin deformime të kësaj natyre që të fitojnë grupe tarafe… U zhgënjeva. Për mua është një çrregullim shumë i madh, kaos vlerash, por më së shumti këto janë çrregullime morale,” – u shpreh Akademiku Aliu duke bojkotuar ceremoninë e ndarjes së çmimeve ku kishte qenë anëtar jurie.

Personalisht nuk kam patur fat me çmimet letrare. Nuk kam fituar asnjëherë çmimin letrar të Ministrisë së Kulturës në Shqipërisë, çmimin letrar të Ministrisë së Kuluturës në Kosovë, çmimin letrar të Shoqatës së Botuesve të Shqipërisë në Panairin e Librit në Tiranë, çmimin letrar të Shoqatës së Botuesve të Kosovës dhe Panairit të Librit në Prishtinë, çmimin Netët korçare të poezisë, çmimin në Festivali i Poezisë Mbarëkombëtare “Muza Poetike Budiane”, çmimin “Ora e Madhe letrare “Flaka e Janarit” në Gjilan, Çmimin “Kadare” në UET, çmimin në aktivitetet “Takimet Poetike të Karadakut”, në Kumanovë të Maqedonisë, çmimin letrare të PEN Albania, çmimin “Ora e Muzës-Lissus” në Lezhë, çmimin “Ora Letrare e Tahir Deskut” nën patronazhin e kryetarit të komunës së Klinës, çmimin letrar të Revista letrare “Obelisk”, çmimin e manifestimi letrar “Peja Poetike”, Kosovë, çmimin “Esad Mekuli” LSHA të Kosovës, çmimin letrar të festivalit poetik “Promenadë mërgimtare” Prishtinë. Nuk ka fituar asnjëherë çmim në Festivalin Ndërkombëtar të Poezisë “Ditët e Naimit,”Tetovë, çmimin “Rexhai Surroi”, çmim të Akademisë “Kult”, çmim të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe Kosovës, çmimin letrar të takimit ndërkombëtar letrar “Azem Shkreli”, Pejë, çmimin letrar të mitingjeve të poezisë në Gjakovë, (54 mitingje deri tani), çmimin letrar të Lidhjes së Poetёve, Shkrimtarёve dhe Artistёve “Pegasi” Kosova, çmimin në manifestimin letrat ndërkombëtar “Takimet letrare strugane.

Në këtë oqean shqiptar çmimesh letrare, anëtarët e jurisë janë poetë, studiues, mësues letërsie, doktorë shkencash, gazetarë të kulturës, nëpunës ministrie, kritikë, deputetë, drejtorë shtëpish botuese, punënonjës të arsimit dhe kulturës, ministra, bukinistë, bibliotekarë, kritikë arti, përkthyes, drejtorë të Trashëgimisë Kulturore, prozatorë, publicistë, redaktorë librash, botues, pedagogë të letërsisë, kryetarë klubesh shkrimtarësh, anëtarë akademish fantazëm online, drejtues bashkish.

Jam dakord me mendimin e Akademik Ali Aliut që çmimet letrare që jepen në periferi janë ku e ku më të sinqerta, dhe të besueshme se ato që jepen në qendër. Ka shumë poshtërsi dhe intrigë në çmimet që jepen në Tiranë. Unë përveçse fitues i një çmimi të një organizate të vdekur shkrimtarësh, jam edhe fitues i një çmimi letrar të dhënë nga një drejtori e aktiviteteve kulturore të Ministrisë së Mbrojtjes. Ruaj një kujtim të bukur gjatë ceremonies, pasi lexova në shoqërimin e orkestrës një fragment nga novela në dorëshkrim. Edhe kjo drejtori nuk ekziston më.

I vetmi motor nxitës për të ecur përpara ka qenë botimi në gazetën letrare “Fjala” të Agron Tufës dhe pastaj në periodikët e tjerë kulturorë që shfaqeshin, jetonin disa vite dhe zhdukeshin. Agroni më ka shkruar parathënien e librit tim të dytë me poezi dhe më ka botuar shumë ese si editoriale në faqe të parë, dhe kjo më ka dhënë krahë për disa vite. Më pas jam angazhuar në këtë mënyrë me përkthime dhe shkrime origjinale tek revista “Mehr Licht”. Botimi tek periodikët letrarë më ka bërë të ndihem shkrimtar që botohet dhe lexohet. Fatkeqësisht pjesa më e madhe e gazetave dhe revistave kulturore gjatë dhjetë viteve të fundit e kanë pasur jetën e e shkurtër dhe kanë qenë fryt i sakrificave individuale që kanë bërë botuesit e tyre.

Arlinda Guma: Çfarë bën botuesi shqiptar për ta nxjerrë në pah punë e shkrimtarit?

Granit Zela: Në botën shqiptare ka afërsisht 100 shtëpi botuese. Numërohen me gishta dhe meritojnë respekt dhe nder një grusht shtëpish botuese që e meritojnë një emër të tillë. Pjesa më e madhe e tyre janë Dhoma Tregtie, organizime familjarësh që botojnë me pagesë me qindra libra në vit, më së shumti pa redaktorë, etj, etj. Janë plaçkitës të shkrimtarëve. Jo se u botojnë librat kundrejt pagesës por edhe kur ua botojnë nuk janë të ndershëm në marrëdhënien që ndërtojnë me ta. Nuk lidhin kontrata botimi, nuk dihet kurrë sa kopje të librit botojnë, sa shesin. Marrëdhënia e shkrimtarit me botuesin është ajo e skllavit me padronin. Shkrimtari duhet t’i jetë mirënjohës ngaqë po e boton, të mos ndihet i lënduar nëse botuesi thekson që ai nuk shitet, nëse kërkon të marrë le të themi vlerën materiale të një shpërblimi letrar, etj. Por sërish, ato pak shtëpi botuese që nuk notojnë në këtë moçal, më së pari moral, meritojnë lëvdatat që bëjnë detyrën që u takon. Për fat të mirë, një pjesë e tyre janë bërë të fuqishme dhe gjithë “muskuj” dhe për fat të keq shkrimtarët përballë tyre janë “të ligur” “skeletikë.” Në përgjithësi, maksimumi që bën pjesa më e madhe e 100 Shtëpive Botuese është një takim promovues në Panairin e Librit. Përjashtime ka sigurisht. Shumica këtë bën.

JETA NDЁRSA TI PRET-Wisława Szymborska

Published on January 31, 2019 in Letërsi/Përkthim/Tharm by Admin

JETA NDЁRSA TI PRET-Wisława Szymborska

Jeta ndërsa ti pret
Një shfaqje pa prova.
Trupi pa ndryshime.
Koka pa pre-meditime.
Nuk di asgjë për rolin që luaj.
Di vetëm që është imi. Nuk mund ta ndërroj.
Më duhet të kuptoj menjëherë
Ç’ pjesë është.
E papërgatitur për privilegjin e të jetuarit
mezi i pergjigjem ritmit që kërkon veprimi.
Improvizoj, edhe pse e urrej improvizimin.
Në injorancën time pengohem në çdo hap.
Nuk mund t’i fsheh të pasofistikuarat sjelljet e mia.
Instinktet e mia janë për histrionikë* të lumtur.
Skenëfrika më shërben për justifikime, gjë që më lë edhe më të poshtëruar.
Rrethanat lehtësuese më duken mizore.
Fjalët e impulset nuk merren mrapsht,
yjet që kurrë nuk do të numërohen,
karakteri si një mushama që mbërthet tek ikën me vrap
rezultate të mëshirshme të kësaj papritshmërie.
Sikur të bëja veç një provë një të mërkurë më parë,
ose të mund të përsëritej veç një e enjte e shkuar!
Por ja e premtja me një skenar që kurrë nuk e kam parë.
A është e drejtë, pyes
(me zë paksa te ngjirur,
se fytin dot nuk e pastrova pas kuintash).
Do të gabonit nëse mendoni që është veçse një pyetësor i nxituar
I plotësuar në një strehëz të përkohëshme. Oh, jo…
Qëndroj në këtë skenë dhe ndiej sa e fortë është.
Shenjat që më bëhen çuditërisht të sakta.
Dyshemeja rrotulluese gjithmonë ka egzistuar
Galaktikat më të largëta janë të gjalla.
E padyshim, kjo, duhet të jetë premiera.

Dhe çfarëdo që bëj
do të kujtohet përgjithnjë si diçka që kam bërë…

Përktheu: Miranda Shehu-Xhilaga
*histrionic – qëndrim, sjellje melodramatike aktoriale; aktor

“Kur Wisława Szymborska u nderua me Çmimin Nobel në Letërsi, në vitin 1996, komisioni e cilësoi atë “Mozartin e Poezisë” – por, duke patur frikë se ky vlerësim mund të mohonte dimensionin unik të poezisë së saj, shtoi se kjo poezi gjithashtu mbart “diçka nga tërbimi i Bethovenit”.

Shpesh mendoj se ajo nuk është asgjë më pak se Bach, magjistari suprem i shpirtit njerëzor”

Maria Popova

Tritan Beba – një piktor për të cilin nuk dihet asgjë!-Luan Rama

Published on January 30, 2019 in Pikturë by Admin

Nga Picasso e Balthus-i – te vetvetja

Luan Rama

Sado origjinalë kanë qenë mjeshtrit e mëdhenj të artit, veçanërisht nga “Renesanca” e këndej, përsëri, jo rrallë gjejmë mes tyre përsëritje, remineshenca, pikëtakime vendimtare apo të rastësishme. Në Paris, kohë më parë ishte hapur një ekspozitë rreth afërsive të dy piktorëve italianë të kohëve të ndryshme e titulluar “Nga Giotto te Caravaggio”. Në një ekspozitë tjetër në Amsterdam kisha parë ekspozitën “Rembrandt dhe Caravaggio” ku përafroheshin temat, stilet, kompozicionet, ndjesitë e përafërta të tyre. Në Paris ekspozita “Van Gogh-Millet” dëshmonte se shumë vepra të Millet, ishin pikturuar sërish nga Van Gogh, madje në mënyrë identike si kompozicion, por trajtuar në një mënyrë krejt të ndryshme, me një penel ku mbizotëronte dinamika dhe ngjyra e fortë. Në Francë, në fillimet e pikturës së tij të kavaletit, Van Gogh ishte shumë i frymëzuar nga Millet. Po në Paris, kam patur rastin të ndjek ekspozitat ku përafroheshin Bacon dhe Velasquez, apo Goya dhe Picasso, etj., ku në shumëllojshërinë e tyre, ata përsëri na befasojnë me të njëjtën figurë të përafërt, frymë apo kompozicion. Madje tabloja e Papës së ulur në kolltuk në “Grand Palais” në Paris, e pikturuar nga Velasquez, ishte parë krejt ndryshe nga Francis Bacon, edhe pse në të njëjtin pozicion. Po kështu mund të thuash për tablonë “Kau i therur” pikturuar nga Rembrandt, por dhe një radhë piktorësh të tjerë. Secili piktor jep vizionin e tij për objektin, siç ndodh si të thuash, kur në atelier, profesori u paraqet studentëve një model dhe ata e pikturojnë secili në sensibilitetin e tyre. E pikërisht aty ka art, pavarësisht nga i njëjti model.

Kështu ka ndodhur në fakt me gjithë artistët e Europës, kur në shekujt XVI, XVII, XVIII, ata zbrisnin drejt Italisë për të pikëtakuar gjenitë e “Renesancës” Italiane, shkollat e “cinquecentos” dhe “seicentos”… flamandë, francezë, gjermanë, belgë, anglezë, piktorë të vendeve nordike. Dhe ishte e habitshme kur një ditë, në atelierin e mikut tim, piktorit shqiptar Tritan Beba, pashë i ngazëllyer disa tablo të tij ku ndjeva menjëherë remineshencat e një Balthus-i. Dukej që vepra e piktorit të madh të shekullit XX kishte lënë gjurmë në frymëzimet e tij pikturale. Ishte një gëzim i veçantë, pasi piktori shqiptar nuk ishte shumë larg mjeshtrit të tij të preferuar, i cili sot ndodhet në muzeumet më të mëdha të botës. Dhe kështu, duke pirë kafe, rrethuar nga tablotë më të fundit të tij, veçanërisht disa portrete të Sofisë, bashkëshortes së tij polake, dhe një galeriste arti njëkohësisht, ne flasim për Balttus-in, për të cilin kisha lexuar dy libra, njëri me kujtimet e tij.

– “Balthus-in unë nuk e njihja më parë, – më thotë Beba. – Në Shqipëri kisha lexuar një libër mbi Picass-on dhe atje Picasso thoshte se një nga piktorët e tij më të parapëlqyer ishte Balthus. Kjo gjë më habiti, por vite më vonë, kur njoha këtu në Francë veprën e Balthus-it, e kuptova pse e kishte thënë këtë Picasso. Ata ishin miq të mirë dhe e vlerësonin shumë njëri-tjetrin. Te Balthus më bëri përshtypje stili i tij i veçantë dhe thjeshtësia e pikturimit. Nga ai zbulova se mund të pikturohet thjeshtë”.

– Pra një pikturë e pambingarkuar, që nuk “klith”, pa efekte për të treguar një lloj spektakli, – i them.

– “Po, piktura e tij është një pikturë anti-spektakolare. Cezanne gjithashtu ishte i tillë në pikturë, i thjeshtë, por i fuqishëm. Kur erdha në Francë, nuk doja të ndahesha nga piktura, edhe pse jeta do të ishte e vështirë vitet e para. Kështu nisa të ndjek kurse për pikturën. Cezanne thoshte: “Kur je i ri, ke ide sipërfaqësore për artin e pikturës, por pak duhet për të bërë një art të vërtetë”.

Në një nga dhomat e tij janë dy portrete që përafrohen me veprën e Balthus-it: “Agnesca” dhe “Aga II”, siç i ka cilësuar ai ato portrete të dy polakeve, mikesha të gruas së tij.

Kur zbarkoi në Paris në ato vite të stuhishme dhe me ngjarje të mëdha shqiptare, Beba sapo e kishte braktisur Institutin e Lartë të Arteve në Tiranë. Ishte viti 1990, kur shtatoret e mëdha dhe statujat e kohës totalitare filluan të binin. Ambasadat perëndimore ishin të dyndura nga refugjatët, dhe të tjerë merrnin udhëtimin drejt “Felix-Italia” dhe jo vetëm atje. Djaloshi i ri, plot ëndrra për Perëndimin, kapërceu Adriatikun me anijen më të parë dhe mori drejt Francës. Nga Marseille në Paris, shpejt ai filloi t’i vihej pikturës me heshtjen e një murgu. Dhe këto ishin veçse hapat e para në botën e artit. Atëherë ai kishte veç një idhull të tij: Picasso-n. Pothuaj në një periudhë të gjatë të pikturës së tij në Paris, ai vinte rreth botës së Picasso-s, në ngjyra, në forma, në subjekte, aq sa miq të ndryshëm e cilësonin me dashamirësi “Picasso i vogël” apo “Picasso albanais”. Dhe kaq mjaftonte që ai të vendosej në “galaksinë” Picasso, pasi bota e piktorit spanjoll, që veprën e tij pikturale e krijoi veçse në Francë, ishte shumë e madhe, një galaksi më vete. Pikërisht në këtë kohë ishin dhe ekspozitat e tij, në Paris por dhe në Saint Martin apo Antilles. Por nga modestia dhe druajtja e tij, pak shqiptarë morën vesh se ai kishte hapur ekspozita. Dhjetë vjet më pas, Beba do të jepej pas një piktori tjetër, që siç dukej i përshtatej më mirë në natyrën e tij të heshtur dhe të vetmuar. Ky ishte Balthus. Në atë kohë, Balthus ishte kthyer nga Roma ku drejtonte “Villa Medicis” dhe jetonte në shtëpinë e tij në Zvicër, ku edhe pse shumë i plakur, ai vazhdonte të pikturonte tablotë e tij të mëdha, të cilat i mbante për një kohë të gjatë në kavalet dhe ku jo rrallë gjeje dhe figurën e një maceje, detaj ky që i vinte nga fëmijëria e tij, kur macja e tij “Mitsu”, një ditë kishte ngordhur. Kritikët e artit e shohin atë mace që shfaqet hera-herës, si një metaforë erotike të piktorit, por kjo duket ireale, pasi vetë figurat e tij femërore dhe adoleshente, janë me një erotizëm të skajshëm…

Tritan Beba mund të thuhet se është një piktor për të cilin nuk dihet asgjë. Por kjo atë nuk e shqetëson. Emri dhe fama nuk e joshin. Kryesore për të është krijimi, vepra. A nuk shkruante kritiku i madh amerikan para hapjes së ekspozitës së Balthus-it në “Moma” të Amerikës se “Balthus është një piktor për të cilin nuk dihet pothuaj asgjë…”? Dhe kjo sepse Balthus qëndronte larg gazetarëve, revistave, kamerave. Ai nuk jepte kurrë intervista dhe kurrë nuk donte të shpjegonte veprën e tij. “Ёshtë vepra që flet”, linte të nënkuptohej ai. Kështu dhe Beba, ajo që i jep kënaqësinë nuk është emri por krijimi, pasi artisti i vërtetë ekziston jo përmes fjalës por përmes figurës që krijon. “Unë e trajtoj artin si një realitet suprem, – thoshte Balthus-i – dhe jetën si një mënyrë të thjeshtë të krijimit”.

Tritani aq shumë ishte dhënë pas Balthus-it, saqë kërkoi të punonte me të njëjtat materiale si dhe mjeshtri i madh. “Më parë, kur përgatisja kanavacën për pikturë, e bëja të yndyrshme siç punonin në përgjithësi hollandezët. Duke studjuar Balthus-in, pikasa se ai bënte një lloj “kazeine”, një lloj pudre të bardhë, e cila ka aftësinë e absorbimit të madh të ngjyrave. Kështu fillova ta përdor dhe unë. Një ditë i thashë Sofisë: “Po punoj si Balthus!”

Në Paris, në një galeri serioze në L’Ile Saint-Louis, ngjitur me katedralen e «Notre Dame», ai paraqiti tablotë e tij në dy ekspozita, vepra këto që janë shitur dhe pëlqyer. Por Tritani i përmbahet një principi të tij:“Duhet që një ekspozitë të ketë një frymë”. Ai nuk e do eklektizmin në prezantimin e krijimtarisë së tij. Gjithashtu, nuk pëlqen të krijojë me porosi, edhe pse nganjëherë piktorit i duhet ta bëjë këtë për çështje jetike. Porosia sikur e detyron artistin. “Kur mendon se po e bën për ta shitur, më duket se e harron pikturën e vërtetë» – shton Tritani.

Pas këtij takimi të parë në atelierin e tij, unë do të kthehesha sërrish te ai, duke e gjetur mes bojrave të dashura të tij, gjithnjë “Blockt”, ngjyra belge të mrekullueshme që përdoren nga piktorët që në vitin 1800. Ngjyra të cilat përdornin edhe hollandezët apo më afër nesh, Salvador Dali. Më habiste fakti që për këtë piktor të talentuar nuk ishte shkruar asgjë në shtypin shqiptar. Asnjë intervistë e Bebas, apo thjesht një fotografi. Po, ai e pëlqente të qenit anonim. Donte të harrohej në pikturën e tij, figurat, fytyrën njerëzore, njeriun me gjendjet shumëplanëshe të tij… gjendje të trazuara. Gjashtë muaj më vonë shkova përsëri në atelierin e tij të bukur dhe me një hapësirë të lartë e plot dritë ku kavaleti kësaj radhe ishte bosh. Tritani ishte i dëshpëruar: – Jam në hall të madh,- më tha – çuditërisht, kur punova këto tablo, ngjyra dukej bukur, por kur ato u thanë, pashë që ishin të zbehta, duke e humbur freskinë e mëparshme. – Pse? – e pyeta unë. – Nga tutkalli mesa duket, apo “col de peau de lapin” (ngjitës nga lëkura e lepurit). Në fakt me këtë lloj lënde janë bërë telajot që në kohët e vjetra (shtresa e parë mbi kanavacën), por tani, mesa duket, meqë lepujt hanë ushqime industriale e plot kimikate si dhe përdorimi i kimikateve të tjera në bojra, ka sjellë të mos jetë i njëjti tutkall. Pra më duhet të siguroj një rezervë tutkalli të prodhuar para dhjetë vjetëve që të jem i sigurtë në punët që do të bëj. – Por si do ia bësh tani me tablotë e pikturuara, – shtova unë. – Nuk e di… Tablonë me portretin e gruas time, Sofisë, mund ta ribëj dhe njëherë, edhe pse e di se nuk mund të ketë ndjeshmërinë e krijimit të parë, por të tjerat nuk di… diçka duhet bërë.”

Para pak kohësh unë shkova përsëri në studion e tij. E gjeta duke lexuar një libër të vjetër të poetit Paul Eluard, i cili ashtu si Baudelaire, Zola, apo vërsniku i tij intim Louis Aragon, që shkruanin shpesh për sallonet e artit, ishte njëkohësisht dhe kritik arti. Ishte një Anthologie des écrits sur l’art (Antologji shkrimesh mbi artin), me shënime të shumta që poeti kishte mbajtur për pikturën dhe ku në të ishin dhe shumë shënime të piktorëve të mëdhenj për artin, ngjyrën, dritën…. Dhe duke biseduar për dritën, Tritani më kujtoi se “drita në Shqipëri është një dritë më e plotë, më e bardhë. Ndërsa këtu, drita ndryshon shpejt, ndoshta dhe vendosja e vet atelierit bën që drita të ndryshojë shumë shpejt, pra vështirë ta kesh dritën ashtu siç do ta doje…”

Tritan Beba është padyshim një përjashtim nga gjenerata e tij. Por ai e ka nisur maratonën e krijimit në heshtje, gjithnjë me besimin se ajo që krijon në ethet e tij, është një vepër arti, pavarësisht nga vlerësimi i kritikës. E megjithatë, duhej shkruar diçka që nesër mos të thoshim: “Tritan Beba është një piktor rreth të cilit nuk dimë asgjë”… Ai është gjithnjë aty, në atelierin e tij, si një scrib në scriptoria-t e vjetra, dhe nuk pyet shumë për botën e internetit dhe të komunikacionit të jashtëzakonshëm… Është ai dhe telajo… altari i artistit të vërtetë! A nuk shkruante Balthus-i:“Të pikturosh do të thotë të dalësh nga vetja, të harrohesh, të preferosh nga gjithçka që të bëhesh anonim dhe të rrezikosh, që të mos jesh dakort me shekullin tënd dhe me ata që të rrethojnë”?

Shkëputur prej librit:“Përballë tablosë”- Luan Rama

UNË NUK E DI NËSE HISTORIA PËRSËRITET- Yehuda Amichai

Published on January 29, 2019 in Letërsi/Përkthim/Tharm by Admin

UNË NUK E DI NËSE HISTORIA PËRSËRITET- Yehuda Amichai

Unë nuk e di nëse historia përsëritet,

por e di që ti… jo.

Më kujtohet që i përçarë qe qyteti,

jo vetëm ndërmjet arabëve dhe hebrenjve,

por edhe ndërmjet meje dhe teje,

kur bashkë ne ishim.

Një gji rreziqesh u bëmë ne.

Ndërtuam një shtëpi prej luftërash vdekjeprurëse,

si njerëzit e Veriut të largët,

që një shtëpi të sigurt e të ngrohtë ndërtojnë

prej akullit vdekjeprurës.

Qyteti u bashkua

por ne bashkë nuk qemë atje.

Veç tani unë e di

që historia nuk e përsërit veten

ashtu si gjithmonë e kam ditur që edhe ti… jo.

Përktheu: Eraldo Hatija

WELCOME TO ROSKOVEC INTERNATIONAL UNIVERSITY-Granit Zela

Published on January 28, 2019 in A(rt)ktivizëm/Letërsi by Admin

Bar Kafe “Doktoratura”

Granit Zela

E di se të gjithë herët a vonë, do të më pyesin se si është e mundur që unë, një kamerier i thjeshtë isha “doktor shkencash” dhe duhej me durim të nisja e t’u rrëfeja për Akademik Profesor Doktor Shemsedin Shatrapatrën, shkakun e vetëm pse i hyra kësaj valle dhe pse lokali ku unë shërbej mban një emër të tillë. Shemson e kisha patur dikur në lagje. Atëherë ai nuk shquhej për ndonjë gjë, për të mos thënë se ishte gjithmonë në hije, edhe në lagje, edhe në familjen e tij, edhe në shkollë ku nuk para njihej si nga ata që lexonin libra. Mirëpo, kjo periudhë e “errët” në biografinë e tij mori fund aty nga vitet dymijë, në të kthyer të shekullit njëzetë, kohë kur ai mori me radhë të gjithë titujt shkencorë dhe një ditë të bukur u shfaq në lokalin tim.

– Mirë se erdhe Shemso! – I thashë me mirësjellje por pashë se nuk u kënaq nga ajo që i thashë.

– Ti more djalë, – m’u kthye vëngër, – duhet ta dish se unë i kam disa tituj shkencorë, dhe etika akademike e kërkon që kur të më adresohesh mua t’i përdorësh ato tituj që i kam fituar me djersën e ballit duke lëçitur libra ditën dhe natën – tha ai gjithë pathos.

Nga sa kuptova nga ligjërata e tij ai donte që unë t’i thosha, “Mirëserdhe i nderuar Akademik Profesor Doktor Shemsedin Shatrapatra – por megjithëse një përshëndetje e thjeshtë nuk ishte mirë të më merrte kaq shumë kohë, nuk ia prisha. Sa herë e pyesja nëse donte kafe, i thoja: -Mos deshët të porositni kafe i nderuar Akademik Profesor Doktor Shemsedin Shatrapatra? – dhe ai shumë i kënaqur më përgjigjej me një “po” shkencore duke nënkuptuar tashmë që ajo duhej të shoqërohej gjithmomë me një dopio raki.

Pasi zinte vend në cep të lokalit, akademik Shemsoja e mbulonte tavolinën dhe karriget me shumë libra, blloqe, shënime, dhe një lap-top nga këta të fundit që ia kishte sjellë djali emigrant në Greqi. Nuk e di se si po i shpjegoja një ditë se sa mbrapsht dukeshin nganjëherë gjërat në Shqipërinë e kësaj kohe dhe shtova përvajshëm: – Ah more profesor, jemi bërë si këmbët e dhisë!” – kur akademik Shemsoja brofi nga karrigia sikur ta kishte pickuar gjarpri.

– Çfarë the? – më pyeti, – çfarë the?

– Si këmbët e dhi… së, – thashë unë me gjysmë zëri.

– Hajde të të puth në ballë, more djalë, – bërtiti ai, ndoshta pak edhe nga përndezja që i shkaktonte dopjoja e tretë e rakisë.

– Si këmbët e dhisë!”thuaje, thuaje pa drojën se po bën gabim shkencor. ‘Si këmbët e dhisë”- thotë populli, “si këmbët e dhisë” -thua edhe ti, se edhe ti je bir i këtij populli, dhe mëkohesh nga gurra e pashtershme e pasurisë sonë folklorike.

– Po dëgjo, tashti more djalë, – më tha. – Po presim një lajm të madh, ta dish. Sapo të miratohet nga Ministria ti do të nisësh doktoraturën në degën e folklorit. Dukesh që ke kënduar shumë libra dhe ke frazeologji të pasur kur llafosesh me njerëzit. Të kam ndjekur me vëmendje gjatë bisedave që bën me klientët. Madje kam mbajtur edhe shënime të shprehjeve popullore që t’i përdor, si të themi, kështu, duke shënuar idiomat që njerëzit thonë, edhe pi kafe e raki e duke bërë punë shkencore.

Nuk po u besoja veshëve. Shemsoja mbante shënim bisedat e mia e thoshte se bënte punë shkencore… Po ky është spiunllëk… desha t‘i them, por ai ma preu hovin sepse më shpjegoi se çfarë është metodologjia e kërkimit shkencor dhe se si mund të përdoreshin njerëzit si “kampionë” studimi. Ky paska shkalluar, thashë me vete por dhe nuk isha shumë i bindur. Akademik Shemsoja mbante në një çantë goxha të madhe shumë libra dhe dukej se lexonte. I hapte tre katër libra njëherësh dhe lexonte diçka te njëri, diçka te tjetri dhe mbante shënime. Po mirë, le të bëjë ç’të dojë, thosha me vete, po me mua çfarë ka, mua pse më spiunon?

Ashtu vazhdoi ato muaj akademik Shemsoja kur një ditë e pashë duke ardhur me vrap drejt lokalit. More, thashë me veten, larg qoftë po u pengua kund ka për të rënë si balenë në mes të lokalit por për fat të mirë nuk ndodhi gjë, por kur mbërriti në lokal, erdhi me vrap drejt meje për të më puthur në ballë.

– U miratua, u miratua! – bërtiste si i marrë Akademik Profesor Doktor Shemsedin Shatrapatra. Bërtiste e më përqafonte duke më penguar t’u shërbej klientëve por dhe ata u habitën nga kjo skenë dhe dukej se ishin më të interesuar të merrnin vesh se çfarë ishte miratuar sesa për kryerjen e porosisë së tyre.

Akademik Profesor Doktor Shemsedin Shatrapatra mori frymë thellë. U ul diku në një karrige që gjeti bosh dhe na dha sihariqin për miratimin e doktoraturave për “RIU”, një universitet që ishte hapur asokohe kur në Shqipëri u hapën universitete private në çdo qytet dhe qytezë, madje edhe në zona deri diku të izoluara dhe me jo shumë banorë.

– Është një fitore historike, – tha i ngazëllyer Akademik Profesor Doktor Shemsedin Shatrapatra, duke fshirë djersën e ballit. Pastaj Akademiku nisu të shpjegojë të gjithëve në lokal se si në Shqipërinë tonë kishte ardhur më në fund koha dhe ishte realizuar më në fund profecia e imzot Nolit për universitetin e Reskovecit, një nga universitet lider në lëmën e arsimit të lartë, ligjëroi ai, ndërkohë që unë nuk u besoja veshëve.

Ore, thashë me vete, është në vete ky apo, jo? S’ka mundësi që të jetë hapur një universitet në Roskovec? Kisha dëgjuar që në Tiranë ishin hapur rreth tridhjetë universitete por Tirana i kishte kapur një million banorët dhe hajde po themi se ka studentë që vijnë edhe nga qytezat e tjera, por në Reskovec s’ka mundësi. Jo më shumë se dy ditë më parë në gazeta kishte pasur një debat nëse duhet të hapet një universitet në krahinën e Medetit, kur dihej se të gjithë të rinjtë e kësaj krahine kishin emigruar në Angli. Gjithë mëdyshje shova tek banaku dhe në kompjuterin e lokalit shtypa “RIU” duke besuar që Akademik Shemso përfundimisht kishte rrjedhur nga trutë dhe nuk dinte çfarë fliste por….

Ja, para meje u shfaq “WELCOME TO ROSKOVEC INTERNATIONAL UNIVERSITY” (RIU). Po ç’të lexoj…

Megjithëse kishte një vit që ishte hapur, RIU kishte organizuar pesë konferenca ndërkombëtare shkencore me pjesëmarrës nga e gjithë bota. Ata ofronin diploma “Bachelor”, “Master professional” “Master shkencor” si dhe studimet e doktoraturës. RIU ishte e lidhur direkt me tregun e punës dhe nëntëdhjetë e pesë përqind e të diplomuarve aty ishte puënsuar. RIU kishte tre fakultete, tetë departamenete, një qendër të kërkimit shencor, tre cikle studimi, 13 programe studimi “Bachelor”, 24 programe studimi Master, tre programe studimi doktorature, një shtëpie botuese. RIU kishte njëqind e gjashtëdhjetë anëtarët të personelit akademik, tetëdhjetë profesorë me kohë të plotë, tetëdhjetë e shtatë profesorë me kohë të pjesshme, nëntëmbëdhjetë profesorë doktorë, tetëmbëdhjetë me gradën doktor, tetëdhjetë e dy lektorë, katër kërkues shkencorë, njëzet klasa me tridhjetë e pesë karrige, dhjetë salla leksionesh me njëqind e tridhjetë e pesë karrige, një sallë opere me dyqind karrige, një librari me njëqind karrige dhe një biblotekë me mbi një mijë tituj… Kurse tek fjala e rektorit e cila ishte në anglisht “Rector’s Word” mu shfaq fotoja mbresëlënëse e vetë Akademik Profesor Doktor Shemsedin Shatrapatrës…..

Mbeta i pataksuar. Mos isha në ëndërr?…

Gjithë ai rektor dhe vinte si njeri i thjeshtë në lokalin tim? Si i zënë në faj, shkova kokulur drejt tij, si cjapi te kasapi siç thotë populli, dhe ai pasi më qortoi që kur i adresohesha nuk e përdorja edhe titullin “Rektor”, më parashtroi mikrotezën e kërkimit shkencor që duhej të kryeja në RIU ku ai më kishte regjistruar tashmë dhe unë thjesht duhej të paguaja këstet, sipas Ligjit të Arsimit të Lartë.

– Nuk është puna tek paratë, – i thashë po a e kryej dot unë një studime në nivel doktorature?

– E kryen, – ma përplasi ai në fytyrë menjëherë përgjigjen. – E kryen sepse do të kesh një udhëheqës që të të udhëheqë në çeljen e udhëve dhe hullive në kërkimin tënd shkencor. Unë do të jem udhëheqësi yt shkencor more djalë, më tha ai duke më zgjatur mikrotezën. E mora me mosbesim. Thashë se po bënte shaka kur ç’të lexoj….

Universiteti Ndërkombëtar i Roskovecit

Mikrotezë doktorature.

Tema: Për inat të sime vjehrre, shkoj e fle me mullixhinë!

Ore mendova, është në rregull ky apo jo? Si mund të shkruaj një studim shkencor për këtë… por ai vijonte më tej me arguentimin shkencor të tezës së doktoraturës, duke u ndalur kryesisht tek frazeologjia e cila shihej si krijim kryesisht popullor e historik e si e tillë ajo mbartte tregues të psikologjisë e të mendësisë së popullit, të historisë e të kulturës së tij. Njësia frazeologjike, si një shndërrim i figurshëm i sintagmave të lira sillte pasurim e zgjerim të mjeteve të shprehjes, por edhe vlera më të mëdha në përmbajtje e në ngjyrimin emocionues, sillte nuanca të holla kuptimesh e përdorimesh, gjykimin e popullit për gjërat e për njerëzit.

Sipas Rektor Akademik Profesor Doktor Shemsedin Shatrapatrës kishte studiues që frazeologjinë e shihnin si atë fushë të studimeve gjuhësore që në një shkallë më të lartë shprehte lidhjen mes gjuhës e kulturës. Kjo për arsye se njësitë frazeologjike lidheshin me imazhe, tradita, zakone, të cilat janë karakteristike për një kulturë të caktuar. Më pas ai kalonte tek diskutimi shkencor i proverbave, fjalëve popullore, dhe idiomave. Pastaj hidhej tek “Për inat të sime vjehrre shkoj e fle me mullixhinë” si pikënisje e e një studimi të gjatë ku hidhej dritë në të gjitha aspektet e kësaj idiome. Përballë saj, shtonte ai, duhet të rrimë shtrembër e të flasim drejt, pasi inati i kësaj nuseje ngjan me inatin e Akilit të Homerit dhe akti i saj rebelues ndaj figurës së pushtetit (vjehrrës) na lejon të heqim paralele me kryengritjen e engjëllit Luçifer ndaj Krijuesit të botës…

I shushatur, lashë diku mikrotezën e kërkimit shkencor dhe u mora me klientët e lokalit. Vendosa ta heq mendjen nga kto marrëzira. Në djall të vente Rektor Akademik Profesor Doktor Shemsedin Shatrapatra, Universiteti Ndërkombëtar i Roskovecit, nusja, vjehrra dhe të gjitha ato gjëra që nuk lidheshin me punën time të kamerierit të thjeshtë në një lokal të Tiranës.

Çuditërisht, pronari i lokalit më kishte thënë se klientela ishte shtuar pasi në lokalin tonë ishte shfaqur Shemsoja. – Njerëzve u duket tip i çuditshëm, tërheqës, si një kafshë prehistorike e cila të vjen në lokal duke të kursyer vajtjen tek muzeu – më tha ai me ton këshillues duke më lënë porosi që të miqësohesha me Akademik Shemson dhe mundësitë që ai të kalonte sa më shumë kohë në lokalin tonë për hir të mbarëvajtjes së biznesit. Sigurisht që në fund do të kisha ngritje rroge.

– Ashtu? – pyeta i habitur. Kjo do të thotë që duhet ta shkruaj atë punimin…

– Cilin punim? – pyeti pa më kuptuar pronari.

– Ah, asgë, asgjë, do ta kem parasysh atë që më the. Patjetër! – e sigurova dhe ika në shtëpi.

Në studion time modeste, ku kisha shumë libra, sidomos letërsi artistike. Hapa kompjuterin dhe pasi bëra një kafe në kuzhinë, thashë te shtiresha sikur unë isha Rektor Akademik Profesor Doktor Shemsedin Shatrapatra dhe po shkruaja një punim shkencor. Për ta bërë sa më të vërtetë atmosferën mora dhe një dopjo raki dhe solla ndërmend gjithë kohën kur Akademiku rrinte në lokalin tim; çfarë bënte, çfarë fliste mbyturazi ose me zë të lartë, referencat ndaj librave që kishte lexuar, stilin e paragrafëve që më lexonte serioz me zë të lartë, lexime që ishin vëret argëtuese për klientelën e lokalit dhe për pronarin.

I zhytur në këto përsiatje nisa të shkruaj…

Është një luftë e cila nuk ishte regjistruar nga kronikanët e historisë nëpër shekuj, nuk ishte shfaqur aq sa duhej në letërsnë e kultivuar aq sa në atë popullore dhe nuk ishte qëmtuar sa duhej nga shkenca. Nuk kishte patur një luftë të parë, të dytë po të tretë botërore të kësaj lufte, ajo ishte luftë e gjithkohshme, e pandalshme, me rrënjë në antikitet dhe me vazhdimësi në bashkëkohësi, lufta nuse-vjehërr… Sa net janë derdhur lot në heshtje, dhe sa mallkime janë shqiptuar po në heshtje nga të dyja palët ndërluftuese, natën ndërkohë që të dyja marrin pjesë në një shfaqje ku secila luan rolin e të lumturës në një familje ku mbizotëron harmonia… Sa herë kanë menduar të hakmerren ndaj njëra-tjetrës, të nxjerrin shigjetën nga harku… për të goditur mu në zemër të kundërshtarit të përjetshëm, kur ja… për inat të sime vjehrre, shkoj e fle me mullixhinë! Jehona e këtij kumti kalon shekull pas shekulli si një dilemë e pashkoqitshme… Kujt po ia thotë këto fjalë nusja? Fshatit? Vetes? Enigma është e plotë. Dhe ja… nusja që ngrihet nga shtrati… shfaqet para syve të vjehrrës për t’i dhënë të kuptojë hakmarrjen e saj të pakthyeshme, hap derën dhe niset me rroba nate drejt mullirit të fshatit… Ka një dramë që ndodh në këtë copë kohe. Vjehrra e di ku po shkon nusja por ajo s’flet dot. Ajo nuk mundet të shkojë e t’i tregoj të birit sepse nusja di për të një sekret rrënues që ia lidh gojën. Aq rrënues është ai sekret sa vjehrra mbetet si mumje përballë deklaratës arrogante të nuses se po shkon të flejë me një burrë që nuk është djali i saj? Cili është ky sekret? Mos vallë vjehrra, pikërisht ajo, në të ritë e saj ka shkuar me mullixhinë ose me të atin e tij dhe i biri ndoshta hedhim argumentin shkencor është vëllai i mullixhiut?… Dramë.

Por ja, kemi në këtë dramë, një personazh pa asnjë lloj ngarkese dramatike, porse fund e krye erotike, mullixhiu, ky fatlum të cilit i vjen një dhuratë nga qielli, apo le të jemi më të saktë në përdorimnin e termave shkencorë, nga vjehrra, flaka e inatit që ajo ka ndezur tek ajo… Roli që ka mullixhiu është i thjeshtë në dukje, ai duhet të flejë me një nuse e cila është shumë e inatosur me vjehrrën. Për të, në apsektin erotik kjo s’përbën ndonjë ndryshim të madh, mendon ai. Ai kishte fjetur me femra të inatosura më parë por ato të gjitha kishin qenë të inatosura me burrat, me mungesën e vëmendjes së duhur ndaj nevojave të tyre fizike, kurse kjo nuse, kishte një inat tjetër, ajo ishte inatosur me vjehrrën dhe ua thoshte të gjithëve që do të flinte me mullixhiun. Po këta ‘të gjithë” kush ishin? A ishin ato të gjitha nuset e fshatit që ndoshta kishin ëndërruar të flinin qoftë edhe një herë me mullixhiun dhe shihnin tek ky veprim i nuses realizmin e dëshirës së tyre të kahershme? Dhjetëra nuse që ëndërrojnë të flenë me një mullixhi dhe një nuse që faqe botës niset t’ia japë trupin e saj për ta përmbushur këtë dëshirë. Një mullixhi që pret në heshtje në ritmin e trokashkës së mullirit që një nuse ta shpjerë në parajsën e kënaqësisë poshtë të cilës gugullon një lum urrejtjeje për një grua tjetër që është nëna e burrit me të cilin ajo zakonisht fle.

Nëse një kapitull i punimit do të ishte për nusen, një do të ishte për vjehrrën, një për fshatin dhe kontekstin e marrëdhënieve bashkëshortore në aspektin historik, ndërsa një kapitull i takonte mullixhiut. Një kapitull do ta shkruaja për erotizmin në këngët folklorike por nuk isha i sigurtë nëse duhej t’i kushtoja një kapitull të veçantë burrit të nuses tradhëtare? Burri, gruaja e të cilit kryente një akt seksual me një burrë tjetër, në dijeninë e të ëmës dhe disa njerëzve të tjerë, përveçse ishte zhytur në injorancë totale, ai nuk shfaqej fare, sikur të kishte vdekur. Me besim të plotë tek nëna, burri ishte rënë në një letargji të thellë, ishte kthyer në një i verbër që nuk shihte luftën që kryhej ditë pas dite mes të ëmës dhe nuses mu para syve të tij. Si i verbër, ai vente sa tek nëna – sa tek nusja, duke mos kuptuar asgjë për pragun e tragjedisë që pritej të ndodhte. Ndoshta ai po luante kumar, si gjithmonë.

Por ja, nusja i afrohet mullirit… Mullixhiu del tek pragu… Nusja hyn brenda… Ajo e sheh në sy… Sytë e nuses shkëndijojnë… Kam ardhur të fle me ty… belbëzon ajo… sepse kam një inat… brenda… Do të fle me ty për inat të sime vjehrre…

Ka dy skenarë si mund të ketë ndodhur ngjarja.

Versioni i parë i historisë mund të jetë që mullixhiu nuk e ka mendjen fare tek fjalët që i thotë nusja. I frikësuar se mos nuses i bie inati ai nis menjeherë “e fle” me të. Natyrisht këtë ngutje ai e paraqet si dëshirë njerëzore për ta ndihmuar nusen të hakmerret ndaj vjehrrës. Madje që kjo hakmarrje të jetë e plotë ai i propozon nuses që të flejë me të gjatë gjithë natës në mulli dhe vetëm të nesërmen në mëngjes të kthehet në shtëpinë e saj. Nusja është e turbullt. Ajo i jepet duke menduar për vjehrrën, tmerrin që ajo po përjeton në ato çaste kur ajo është lakuriq me mullixhiun.

Po të ishim në kohën tonë, në kohën e portaleve elektronike, fshatarët, të pajisur të gjithë me smartphone, do të lexonin këto tituj:

“Nusja: Ju rrëfej natën time me mullixhiun”

“Seks me mullixhiun si ndëshkim për vjehrrën”

“Mullixhiu: Një Kamasutër në mullirin tim!”

Ndërsa shkruaja këto, ndieja që fryma e Akademik Profesor Doktor Shemsedin Shatrapatrës po hynte plotësisht në trupin tim. Shkruajta si i marrë deri në mëngjes, dhe pastaj më zuri një gjumë i thellë. Të nesërmen shkova në punë si një qen i rrahur dhe ia rrëfeva të gjitha Rektorit të RIU-së.

– Eh more bir – më tha ai gjithë dhembshuri. – I ka shkenca këto… Por një pyetje kam: Kur ti po shkruaje studimin tënd shkencor, a i kërkove ndihmë Doktor Gugëllit?

– Doktor Gugëllit? – përsërita i habitur.

– Po pra. – Doktor Gugëlli i ka dhënë një hov të madh shkencor dijes njerëzore në epokën tonë të informacionit. Përdor “Gugëll”, referoju Uikipodias… Ka disa rryma mendimi sot që duan të vendosin kufij. Unë i quaj “pranga shkencore”, të cilat thonë mos cito këtë, por cito atë. Asnjë prangë se pranojmë! Citim! Citim! Më në fund të citojmë të lirë! Shkenca s’njeh tabu…

Kështu, Rektori i RIU-s më udhëhoqi në shigjet e punimit tim shkencor, që unë e shkruaja si i marrë darkave në shtëpinë time. Ai ishte i kënaqur sidomos me qasjen time krijuese ndaj fakteve shkencore. Më sugjeroi që pyetja shkencore e këtij punimi të ishte: – A pati orgazëm gjatë aktit seksual të nuses me mullixhiun? Sipas Rektorit të RIU-së, përgjigja duhej të dilte në fund të punimit. Nëse kishte patur, atëherë inati i nuses ndaj vjehhrës kishte qenë alibi që ajo të bënte seks më mullixhiun, i cili duhej të kishte qenë dashnori i saj. Nusja e kishte kthyer në këtë mënyrë një çështje vejtjake, intime mes saj dhe një burri, në çështje sociale, duke bërë pjesë të kësaj historie vjehrrën dhe njerëz të tjerë. Nëse nuk kishte pasur, atëherë konflikti nuse-vjehër ishte një konflikt social dhe ishte shoqëria, mendësia, kultura materiale dhe shpiërtërore e asaj epoke ajo e cila shpjegonte engimën. Shkurt, nusja dhe vjehrra nuk duhej të jetonin në të njëjtën shtëpi. Nuses duhej t’i ofrohej ndihma e një psikologu dhe një banesë nga komuna. Po burri i nuses dhe djali i vjehrrës a është dakord? Si e përjetoi ai gjithë këtë histori dhe a ndikoi ai në marrëdhënien e tij me këto dy gra të rëndësishme të jetës së tij? Nga anoi peshorja e tij emocionale? A pati dëbim të nuses apo jeta e tyre bashkëshortore në përgjithësi, dhe seksuale në veçanti, vazhdoi sikur asgjë të mos kishte ndodhur? Po nusja, a pati ndonjëherë tundimin të shkonte përsëri tek mullixhiu edhe pse inati për vjehrrën u fshi dhe ato bënë armëpushim? Po mullixhiu, a pati ngjasjen që duke pirë raki me shokët t’u tregonte atyre një histori që kishte përjetuar një natë kur një nuse e inatosur sikur të kishin hipur xhindet i kishte kërkuar t’ia hipte…? Ja, në vërshimin e këtyre pyetjeve shkencore isha, kur unë, një cope kamarieri, u përballa me Akademik Profesor Doktor Shemsedin Shatrapatrën, Rektorin e RIU-s i cili ishte gjithë ngutje.

– Dëgjo, – më tha,- më jep një kafe e një raki, se nuk kam kohë. Punimin duhet ta mbarosh këtë muaj që muajin tjetër të bësh mbrojtjen e doktoraturës.

– Mbrojtjen e kujt…? – pyeta i habitur.

– Të doktoraturës, pra, – më tha duke më parë në sy. – Të punimit shkencor që ke bërë mor djalë. Printoje dhe ma sill në lokal që t’ia paraqes Këshillit të Profesorëve. Do të kesh edhe një Oponent që do të kundërshtojë atë që ke bërë, por ti mos ke merak se të gjithë janë shokë të mi. Pastaj unë kam besim tek aftësitë e tua shkencore. Me pagesat ke qenë shumë korrekt, ndaj mos më zhgënje!

– Po kaq shpejt? – iu ankova.

– Po kaq shpejt, – ma preu shkurt. – Paraqitu para Komisionit Shkencor dhe mbrohu mor djalë! Mbroje punën që ke bërë… Normal që do të kesh sulme nga Oponenti. Ay atë punë ka por ti vazhdo në tënden se kështu e kanë këto punë….

Një muaj më pas, i mora borxh një kostum një shokut tim të fëmjërisë që kishte qenë dikur emigrat në Itali dhe u paraqita në mjediset akademike të RIU-së. Ishin disa magazina që dikur kishin shërbyer për kooperativën e Roskovecit, por tani ishin lyer e ngjyer sa nuk i njihje fare. Kishte shumë studentë kudo, hynin e dilnin nëpër klasa pa teklif, një zhurmë e paparë andej e këndej e s’e merrte vesh qeni të zonë si i thonë, por udhëheqësi im shkencor e përligji këtë kaos me lirinë akademike që RIU e kishte të shenjtë. Udhëheqësi im lexoi një referat për vlerat e punimit tim shkencor, kurse unë bëra një prezantim të shkurtër të linjave kryesore të studimit.

Pastaj foli Oponenti, i cili vuri në dukje vlerat e studimit tim shkencor, qasjen risuese, siç e quajti ai, për një temë e cila me thënë të drejtën nuk është cekur nga studimet tona folklorike. Ai ishte një studim që më nderonte mua, nderonte udhëheqësin tim shekncor që ishte edhe Rektor i nderuar i këtij universiteti, por kishte vlera që shkonin edhe më tej në nivel ndërkombëtar. Megjithëse kjo nuse, kjo vjehrrë, dhe ky mullixhi, nuk njihen me emër theksoi ai, përgjatë këtij studimi ata bëhen kaq të afërt për lexuesin, sa thua se janë njerëz me të cilët ne kuvendojmë përditë. Kjo është meritë e këtij studimi por unë desha të shtoj, shtoi Oponenti im shkencor, që meritë tjetër është edhe guximi shkencor që ky shkencëtar i ri ka shfaqur due thyer çdo tabu, duke u përqendruar tek pika kryesore e marrëdhënies mashkull-femër, siç është orgazma, si çelësin e pyetjeve shkencore të ngritura në këtë hulumtim. Në fund të kumtesës sime, përfundoi ai, më lejoni që të bëj një gjest aspak akademik, ta përqafoj këtë djalë dhe ta falënderoj për kontributin e tij shkencor për pasurimin e fondit të artë shkencor të IRU-së. Kur Oponenti u sul drejt meje, e dija se do të më puthte në ballë, siç kishte bërë shumë herë udhëheqësi im shkencor, dhe ndoshta mendova puthja në ballë është një standard që këta e kanë vendosur, por urova që të mos më puthin të gjithë anëtarët e Komisionit Shkencor, lutje e cila për fatin tim të keq nuk u pranua nga Botëkrijuesi.

Kur dola jashtë për të ikur, udhëheqësi më kapi për krahu dhe nuk më lëshoi.

– Dëgjo mor bir, – më tha ai si me lutje. – Ti sot more titullin “Doktor i shkencave”. – Nuk është detyrim, por nëse ti ke dëshirë që tek lokali jot të vijë Komisioni Shkencor dhe ti t’u japësh një drekë unë nuk jam kondra… Jo po që ta dish, asnjë kundërshtim s’ke nga ana ime si udhëheqës shkecnor. Kjo nuk e cenon integritetin akademik, por është një gjest njerëzor nga ana jote si shkencëtar i ri…

U zura gafil. Nuk e kisha menduar këtë.

– Po le të vijnë, – i thashë. – Në gjashtë pasdite kam turnin. – Le të vijnë atëherë.

– Mirë, po dua t’u shërbesh për merak… siç di ti, – më porositi ai duke më shkelur syrin. Unë u largova i kënaqur që s’më puthi në ballë. Po ia bëj hallall të gjitha thashë me vete, vetëm të mos më puthte mor aman se e kisha bezdi.

Në gjashtë pasdite Komisioni Shkencor zuri vend në lokal dhe porositi një menu të bollshme, për t’u patur zili. Ia shtruan për shtatë palë qejfe, por të rrimë shtrembër e të flasim drejt, ata më uronin gjithë dashuri për arritjet e mia akademike dhe njëri prej tyre pati idenë gjeniale që diplomën e doktoraturës ta varja në lolkal dhe lokalit t’ia voja emrin Bar-Kafe “Doktoratura”. – Do të jetë tërheqëse për njerëzit, dëgjomë mua, – këmbëngulte ai. – Një pjesë e madhe e populllatës e ka marrë këtë titull dhe ti do të jesh përfaqësuesi i tyre në biznesin e vogël, dëgjomë mua, – më porositi ai.

Pronari qe dakord dhe ashtu u bë. Pas kësaj, klientela e lokalit u shtua. Sipas pronarit, janë njerëz që kanë qejf të duken intelektualë, ndaj në lokailn tonë vijnë nga të gjitha shtresat shoqërore, porosisin një kafe e raki dhe nisin diskutimet për çështjet globale. Por bumi ekonomik që patëm ne si lokal e kishte një disavantazh të vogël: të gjithë herët e vonë do të më pyesnin se si kishte mundësi që isha “doktor shkencash” dhe unë duhej me durim të nisja e t’u rrëfeja për Akademik Profesor Doktor Shemsedin Shatrapatrën., udhëheqësin tim shkencor që e kishte tavolinën e tij gjithmonë të rezervuar. Aty ai linte herë pas here botime të reja që bënte në fushën e shkencës dhe një ditë hapa pa lejen e tij një libër që kishte lënë mbi tavolinë. Ishte një studim i frazeologjizmave popullore që Akademiku kishte qëmtuar në lidhje me gomarin, këtë kafshë punëtore dhe të dashur për fshatarin tonë, siç shprehej ai në parathënie. Në ballinën e librit, ishte shkruar si moto e studimit thënia: JEPI GOMARIT ATË QË I TAKON GOMARIT” dhe unë gjithmonë lexoja aty-këtu ndonjë gjë që kishte shkruar me pasion akademiku, ndërsa prisja ardhjen e tij që unë t’i jepja më në fund kafen dhe rakinë e përhershme, të cilat, sipas porosisë së pronarit, për arsye biznesi, duhej të paguheshin gjithmonë me bujari nga Bar-Kafe “Doktoratura.”

Previous 1 … 133 134 135 136 137 … 162 Next

Mirësevini ndër rreshta – LEONARD COHEN

Salih Lutolli dhe grafika e tij onirike-Luan Rama

Vagabondi amerikan drejt rrugës së zhdukjes!-Jack Kerouac

Gra të bukura-Anita Zela

Shtetrrethimi-Mahmoud Darwich (Palestinë)

M’u duk vetja si personazh migjenian që nuk shpërndan qymyr por libra-Me shkrimtarin dhe përkthyesin Granit Zela

JETA NDЁRSA TI PRET-Wisława Szymborska

Tritan Beba – një piktor për të cilin nuk dihet asgjë!-Luan Rama

UNË NUK E DI NËSE HISTORIA PËRSËRITET- Yehuda Amichai

UNË NUK E DI NËSE HISTORIA PËRSËRITET- Yehuda Amichai

WELCOME TO ROSKOVEC INTERNATIONAL UNIVERSITY-Granit Zela

REVOLUCIONI NUK DO TЁ TRANSMETOHET

Admin - page 135

Admin has 1611 articles published.

Admin - page 135

Admin has 1611 articles published.

You might be interested in

You might be interested in

You might be interested in

You might be interested in

You might be interested in

You might be interested in

You might be interested in

You might be interested in

UNË NUK E DI NËSE HISTORIA PËRSËRITET- Yehuda Amichai

You might be interested in

You might be interested in