Me sa duket askush nuk do t’ia dijë se historia bashkëkohore ka krijuar një lloj të ri qeniesh njerëzore – llojin që çohet në kampe përqendrimi nga armiqtë e tij dhe në kampe internimi nga miqtë e tij.

  Hannah Arendt

Në radhë të parë nuk na pëlqen të quhemi “refugjatë”. Vetë ne e quajmë njëri-tjetrin “të ardhur” apo “emigrantë”. Gazetat tona janë gazeta për “Amerikanët e gjuhës gjermane”; dhe, me sa di unë, nuk ka dhe nuk ka patur kurrë ndonjë klub të themeluar nga njerëz të persekutuar nga Hitleri, emri i të cilit do tregonte se anëtarët e tij ishin refugjatë.
Një refugjat dikur ishte një person i detyruar të kërkonte strehim për shkak të një akti të kryer apo të ndonjë mendimi politik. Hëm, është e vërtetë që na është dashur të kërkojmë strehim; por nuk kemi kryer asnjë akt dhe shumica prej nesh as nuk e kemi ëndërruar të kemi ndonjë mendim radikal.
Tek ne ka ndryshuar kuptimi i termit “refugjat”. Tani “refugjatët” janë ata prej nesh që kanë qenë aq të pafat sa mbërritën në një vend të ri pa gjë prej gjëje dhe duhej të ndihmoheshin nga Komitetet e Refugjatëve.
Para se të shpërthente kjo luftë ne ishim edhe më të ndjeshëm kur na quanin refugjatë. Ne bëmë të pamundurën për t’u treguar njerëzve të tjerë se ishim thjesht emigrantë të zakonshëm. Ne deklaruam se ishim larguar me vullnetin tonë të lirë për në vendet e zgjedhura dhe e mohuam që situata jonë të kishte të bënte me “të ashtuquajturat probleme hebreje”.
Po, ne ishim “emigrantë” apo “të ardhur”, që ishim larguar nga vendi ynë sepse, një ditë të bukur, nuk na përshtatej më qëndrimi, apo thjesht për arsye ekonomike. Ne donim ta rindërtonim jetën tonë, kjo ishte e gjitha. Për ta rindërtuar jetën e vet, njeriu duhet të jetë i fortë dhe optimist. Pra, ne jemi shumë optimistë. Optimizmi ynë, në të vërtetë, është i admirueshëm, edhe nëse ne vetë e themi këtë. Më në fund u bë e njohur historia e luftës sonë. Ne humbëm shtëpinë, që do të thotë familjaritetin e jetës së përditshme. Ne e humbëm profesionin tonë, që do të thotë besimin se jemi të dobishëm në këtë botë. Kemi humbur gjuhën, që do të thotë natyralitetin e reagimeve, thjeshtësinë e gjesteve, shprehinë e paprekur të ndjenjave. Ne lamë të afërmit tanë në getot polake dhe miqtë tanë më të mirë u vranë në kampe përqendrimi, dhe kjo do të thotë thyerje e jetës sonë private.
Megjithatë, sapo shpëtuam – dhe shumica prej nesh duhej të shpëtoheshim disa herë – ne filluam jetën tonë të re dhe u përpoqëm të ndiqnim sa më shumë që të ishte e mundur të gjitha këshillat e mira që na dhanë shpëtimtarët tanë. Na thanë të harronim; dhe ne harruam më shpejt sesa mund të imagjinohej. Në mënyrë miqësore na kujtuan se vendi i ri do të bëhej një shtëpi e re; dhe pas katër javësh në Francë apo gjashtë javësh në Amerikë, ne shtireshim se ishim francezë apo amerikanë. Madje, më optimisti prej nesh do të shtonte se e gjithë jeta e tyre e mëparshme kishte kaluar në një lloj mërgimi të pavetëdijshëm dhe vetëm vendi i tyre i ri u mësoi tani sesi është një shtëpi në të vërtetë. Është e vërtetë që ndonjëherë ngremë kundërshtime kur na thonë ta harrojmë punën tonë të mëparshme; dhe idealet tona të mëparshme zakonisht janë të vështira për t’u hedhur poshtë nëse standardi ynë shoqëror është në rrezik.
Me gjuhën, megjithatë, nuk hasim vështirësi: pas një viti të vetëm optimistët janë të bindur se e flasin anglishten si gjuhën e tyre amtare; dhe pas dy vjetësh ata betohen solemnisht se flasin anglisht më mirë se çdo gjuhë tjetër – gjermanishtja e tyre është një gjuhë aq e vështirë sa mezi e mbajnë mend. Për të harruar në mënyrë më efikase, më mirë shmangim çdo aludim për kampet e përqendrimit apo ato të internimit që kemi përjetuar në pothuajse të gjitha vendet evropiane – kjo mund të interpretohet si pesimizëm apo si mungesë besimi në atdheun e ri. Veç kësaj, sa shpesh na kanë thënë se askujt nuk i pëlqen t’i dëgjojë të gjitha këto; ferri nuk është më një besim fetar apo një fantazi, por diçka e vërtetë si shtëpitë, gurët dhe pemët. Me sa duket askush nuk do t’ia dijë se historia bashkëkohore ka krijuar një lloj të ri qeniesh njerëzore – llojin që çohet në kampe përqendrimi nga armiqtë e tij dhe në kampe internimi nga miqtë e tij. Edhe midis nesh nuk flasim për këtë të shkuar. Në vend të kësaj, kemi gjetur mënyrën tonë për të zotëruar një të ardhme të pasigurt. Meqenëse të gjithë planifikojnë, dëshirojnë dhe shpresojnë, kështu bëjmë edhe ne. Megjithatë, përveç qëndrimeve të përgjithshme njerëzore, ne përpiqemi ta sqarojmë të ardhmen në mënyrë më shkencore. Pas kaq shumë fati të keq ne duam një drejtim, aq të sigurt sa një armë. Prandaj e lëmë tokën me të gjitha pasiguritë e saj mbrapa dhe i hedhim sytë drejt qiellit. Yjet na tregojnë – në vend të gazetave – kur Hitleri do të mposhtet dhe kur do të bëhemi qytetarë amerikanë. Ne mendojmë se yjet janë këshilltarë më të besueshëm se të gjithë miqtë tanë; ne mësojmë nga yjet kur duhet të hamë drekë me bamirësit tanë dhe në cilën ditë kemi shanset më të mira për të plotësuar një nga këta pyetësorë të panumërt që shoqërojnë jetën tonë të tanishme. Ndonjëherë ne nuk mbështetemi as tek yjet, por te vijat e dorës apo te shkrimi ynë i dorës. Kështu mësojmë më pak për ngjarjet politike, por më shumë për veten tonë të dashur, edhe pse psikanaliza ka dalë disi nga moda. Ato kohë më të lumtura kanë kaluar kur zonjat dhe zotërinjtë e mërzitur të shoqërisë së lartë bisedonin për prapësitë gjeniale të fëmijërisë së tyre të hershme. Ata nuk duan më histori fantazmash; janë përvojat reale ato që ua ngjethin mishin.. Nuk është më e nevojshme për ta magjepsur të shkuarën; ajo është mjaft e magjepsur nga realiteti. Kështu, pavarësisht nga optimizmi ynë i shprehur, ne përdorim të gjitha llojet e trukeve magjike për të ngjallur shpirtrat e së ardhmes. Unë nuk e di se cilat kujtime dhe cilat mendime janë çdo natë në ëndrrat tona. Nuk guxoj të kërkoj informacion, pasi edhe unë do të isha optimiste. Por ndonjëherë imagjinoj se të paktën çdo natë mendojmë për të vdekurit tanë ose se kujtojmë poezitë që dikur i kemi dashur. Unë madje arrija ta kuptoja sesi miqtë tanë të bregut perëndimor, gjatë orës policore, duhej të kishin patur ide aq interesante sa të besonin se ne nuk jemi vetëm “qytetarë të mundshëm”, por jemi “të huaj armiq”. Në dritën e ditës, sigurisht, ne bëhemi vetëm “teknikisht” të huaj armiq – të gjithë refugjatët e dinë këtë. Por kur arsyet teknike të pengonin të dilje nga shtëpia, sigurisht që nuk ishte e lehtë të shmangeshin disa spekulime të errëta në lidhje me marrëdhënien midis teknikës dhe realitetit.
Jo, ka diçka që nuk shkon me optimizmin tonë. Ka nga ata optimistë të çuditshëm mes nesh që, pasi kanë mbajtur shumë fjalime optimiste, shkojnë në shtëpi dhe lënë ndezur gazin ose përdorin një rrokaqiell në një mënyrë krejt të papritur. Ata duket se vërtetojnë se gëzimi ynë i shpallur bazohet në një gatishmëri të rrezikshme për vdekje. Të rritur me bindjen se jeta është e mira më e lartë dhe vdekja shqetësimi më i madh, ne u bëmë dëshmitarë dhe viktima të tmerreve më të këqija se vdekja – pa mundur të zbulonim një ideal më të lartë se jeta. Kështu, megjithëse për ne vdekja e humbi tmerrin e saj, nuk u bëmë as të gatshëm dhe as të aftë që ta rrezikonim jetën për një kauzë. Në vend që të luftojnë – apo të mendojnë sesi të bëhen të aftë për të luftuar – refugjatët janë mësuar të urojnë vdekjen për miqtë apo të afërmit; nëse dikush vdes, ne me gëzim imagjinojmë të gjitha problemet nga të cilat ai ka shpëtuar. Më në fund, shumë prej nesh përfundojnë duke dëshiruar që edhe ne të mund të shpëtojmë nga ndonjë telash dhe të veprojmë në përputhje me rrethanat. Që nga viti 1938 – që nga pushtimi i Austrisë nga Hitleri – ne kemi parë sa shpejt optimizmi elokuent mund të shndërrohej në pesimizëm pa fjalë. Me kalimin e kohës, ne bëheshim më keq – edhe më optimistë dhe, edhe më të prirur për vetëvrasje. Hebrenjtë austriakë nën Schuschnigg-un ishin një popull aq i gëzuar – të gjithë vëzhguesit e paanshëm i admironin. Ishte aq e mrekullueshme sesa të bindur ishin ata se asgjë nuk mund t’u ndodhte. Por kur trupat gjermane pushtuan vendin dhe fqinjët johebrenj filluan trazirat në shtëpitë e hebrenjve, hebrenjtë austriakë filluan të kryenin vetëvrasje. Ndryshe nga vetëvrasjet e tjera, miqtë tanë nuk lënë asnjë shpjegim për veprën e tyre, asnjë aktakuzë, asnjë akuzë kundër një bote që e kishte detyruar një njeri të dëshpëruar të fliste dhe të sillej si i gëzuar deri në ditën e tij të fundit. Letrat e lëna prej tyre janë dokumente konvencionale, të pakuptimta. Kështu, fjalimet funerale që mbajmë në varret e tyre të hapura janë të shkurtra, të sikletshme dhe shumë shpresëdhënëse. Askujt nuk i interesojnë motivet, ato duket se janë të qarta për të gjithë ne. Unë flas për fakte të panjohura; dhe kjo i bën gjërat edhe më keq, se, për ta vërtetuar mendimin tim, nuk disponoj as argumentet e vetme që u bëjnë përshtypje njerëzve modernë – figurat.
Edhe ata hebrenj që e mohojnë me furi ekzistencën e popullit hebre, na japin një shans të drejtë për të mbijetuar për sa i përket shifrave – si mund ta vërtetojnë ndryshe se vetëm disa hebrenj janë kriminelë dhe se shumë hebrenj po vriten si patriotë të mirë në kohë lufte? Nëpërmjet përpjekjeve të tyre për të shpëtuar jetën statistikore të popullit hebre, ne e dimë se hebrenjtë kishin shkallën më të ulët të vetëvrasjeve mes të gjithë kombeve të qytetëruar. Jam shumë e sigurt që këto shifra nuk janë më të sakta, por nuk mund ta vërtetoj me shifra të reja, edhe pse, sigurisht që mundem ta vërtetoj me përvoja të reja. Kjo mund të jetë e mjaftueshme për ata shpirtra skeptikë që kurrë nuk ishin plotësisht të bindur se masa e kafkës së dikujt jep idenë e saktë të përmbajtjes së saj, ose se statistikat e krimit tregojnë nivelin e saktë të etikës kombëtare. Sidoqoftë, kudo që jetojnë hebrenjtë evropianë sot, ata nuk sillen më sipas ligjeve statistikore. Vetëvrasjet nuk ndodhin vetëm në mesin e njerëzve të prekur nga paniku në Berlin dhe Vjenë, në Bukuresht apo Paris, por në Nju Jork dhe Los Anxhelos, në Buenos Aires dhe Montevideo.
Nga ana tjetër, është raportuar paksa për vetëvrasjet në geto dhe në vetë kampet e përqendrimit. Vërtet, kishim shumë pak raportime nga Polonia, por ne kemi qenë të informuar mjaft mirë për kampin e përqendrimit gjerman dhe francez. Në kampin Gurs, për shembull, ku pata mundësinë të kaloja pak kohë, dëgjova vetëm një herë për vetëvrasje, dhe ky ishte sugjerimi i një veprimi kolektiv, me sa dukej një lloj proteste për të zemëruar francezët. Kur disa prej nesh thanë se na kishin dërguar atje “pour crever” (për të vdekur) sidoqoftë, gjendja shpirtërore e përgjithshme u kthye papritur në një guxim të dhunshëm të jetës. Opinioni i përgjithshëm mendonte se njeriu duhej të ishte anormalisht asocial dhe i pashqetësuar për ngjarjet e përgjithshme nëse dikush arrinte ende ta interpretonte të gjithë aksidentin si fat të keq personal dhe individual dhe, në përputhje me rrethanat, t’i jepte fund jetës së tij personalisht dhe individualisht. Por të njëjtët njerëz, sapo u kthyen në jetën e tyre individuale, duke u përballur me probleme në dukje individuale, ndryshuan edhe një herë në këtë optimizëm të çmendur që është pranë dëshpërimit. Ne jemi hebrenjtë e parë jofetarë të persekutuar – dhe jemi të parët që, jo vetëm në ekstrem, përgjigjemi me vetëvrasje. Ndoshta kanë të drejtë filozofët që na mësojnë se vetëvrasja është garancia e fundit dhe supreme e lirisë njerëzore; Duke mos qenë të lirë ta krijojmë jetën tonë apo botën në të cilën jetojmë, ne megjithatë jemi të lirë ta hedhim tej jetën dhe të largohemi nga bota. Hebrenjtë e devotshëm, sigurisht, nuk mund ta kuptojnë këtë liri negative: ata e perceptojnë vrasjen në vetëvrasje, domethënë shkatërrimin e asaj që njeriu nuk mund ta bëjë kurrë, ndërhyrjen në të drejtat e Krijuesit. Adonai nathan veadonai lakach (“Zoti ka dhënë dhe Zoti ka marrë”); dhe ata do të shtonin: baruch shem adonai (“i bekuar qoftë emri i Zotit”). Për ta, vetëvrasja, ashtu si vrasja, do të thotë një sulm blasfemues ndaj krijimit në tërësi. Njeriu që vret veten pohon se jeta nuk ia vlen të jetohet dhe nuk ia vlen që bota ta strehojë. Megjithatë, vetëvrasësit tanë nuk janë rebelë të çmendur që hedhin sfida ndaj jetës dhe botës, që përpiqen të vrasin në vetvete të gjithë universin. E tyrja është një mënyrë e qetë dhe modeste për t’u zhdukur; ata duket se kërkojnë falje për zgjidhjen e dhunshme që kanë gjetur për problemet e tyre personale. Sipas mendimit të tyre, në përgjithësi, ngjarjet politike nuk kishin të bënin me fatin e tyre individual; në kohë të mira apo të këqija ata do të besonin vetëm në personalitetin e tyre. Tani ata gjejnë disa mangësi misterioze në vetvete, të cilat i pengojnë të ecin. Duke qenë se e kanë ndier të drejtën që në fëmijërinë e hershme për një standard të caktuar shoqëror, në sytë e tyre ata janë të dështuar nëse ky standard nuk mund të mbahet më. Optimizmi i tyre është përpjekja e kotë për ta mbajtur kokën mbi ujë. Pas këtij fronti gëzimi, ata vazhdimisht luftojnë me dëshpërimin për veten e tyre. Në fund, vdesin nga një lloj egoizmi. Nëse shpëtohemi, ndihemi të poshtëruar dhe nëse ndihmohemi, ndihemi të degraduar. Ne luftojmë si të çmendur për ekzistencën private me fate individuale, pasi kemi frikë të bëhemi pjesë e asaj shumice të mjerë të përfituesve, të cilët, shumë prej nesh ish-filantropët, i kujtojmë shumë mirë. Ashtu siç dikur nuk arritëm ta kuptonim se i ashtuquajturi përfutues ishte simbol i fatit hebre dhe jo një shlemihl, po kështu sot nuk ndihemi të drejtë për solidaritetin hebre; nuk mund ta kuptojmë se vetë ne nuk jemi aq të shqetësuar sa i gjithë populli hebre. Ndonjëherë kjo mungesë e të kuptuarit është mbështetur fuqishëm nga mbrojtësit tanë. Kështu, më kujtohet një drejtor i një koncerni të madh bamirësie në Paris, i cili sa herë merrte kartën e një intelektuali gjermano-hebre me të pashmangshmen “Dr”. mbi të, zakonisht thërriste me zë të lartë, “Zotëri Doktor, Zotëri Doktor, Zotëri Parazit Zotëri Parazit!Përfundimi që nxorëm nga përvoja të tilla të pakëndshme ishte mjaft i thjeshtë. Të ishe doktor i filozofisë nuk na kënaqte më; dhe mësuam se për të ndërtuar një jetë të re, së pari duhet të përmirësosh atë të vjetrën. Një përrallë e vogël e bukur është shpikur për të përshkruar sjelljen tonë; një dachshund emigrant i dëshpëruar, në pikëllimin e tij, fillon të flasë: “Një herë, kur isha Shën Bernardi …”
Miqtë tanë të rinj, mjaft të mbingarkuar nga kaq shumë yje dhe burra të famshëm, vështirë se e kuptojnë se në bazë të të gjitha përshkrimeve tona të shkëlqimeve të së shkuarës, qëndron një e vërtetë njerëzore: dikur ishim dikush për të cilin njerëzit interesoheshin, na donin miqtë dhe madje ne njiheshim nga pronarët pasi e paguanim qiranë rregullisht. Dikur mund të blinim ushqime dhe të hipnim në metro pa na thënë se ishim të padëshirueshëm. Tani jemi bërë paksa histerikë qëkur gazetarët filluan të na zbulonin dhe të na thoshin publikisht që të mos jemi të vrenjtur kur blejmë qumësht dhe bukë. Ne pyesim veten sesi mund të bëhet kjo; tashmë jemi jashtëzakonisht të kujdesshëm në çdo çast të jetës sonë të përditshme për të shmangur që dikush të hamendësojë se kush jemi, çfarë lloj pasaporte kemi, ku janë plotësuar certifikatat tona të lindjes – dhe se Hitleri nuk na pëlqente. Ne përpiqemi të bëjmë më të mirën që mundemi për t’u përshtatur në një botë ku duhet të kesh një lloj mendësie politike kur blen ushqimet. Në rrethana të tilla, Shën Bernardi bëhet gjithnjë e më i madh. Nuk mund ta harroj kurrë atë të ri, i cili, kur pritej që ai të pranonte një lloj pune, psherëtiu: – Ju nuk e dini se me kë po flisni; Unë isha menazher-seksioni në Karstadt’s [Një dyqan i madh në Berlin]. Por është edhe dëshpërimi i thellë i atij burrit të moshës së mesme, i cili, duke kaluar nëpër ndërrime të panumërta komitetesh të ndryshme për të shpëtuar, më në fund thirri: – Dhe askush këtu nuk e di se kush jam unë! Meqenëse askush nuk do ta trajtonte atë si një qenie njerëzore dinjitoze, ai filloi t’u dërgonte kabllograme personaliteteve të mëdha dhe marrëdhënieve të tij të mëdha. Ai mësoi shpejt se në këtë botë të çmendur është shumë më e lehtë të pranohesh si një “njeri i madh” sesa si një qenie njerëzore. Sa më pak të jemi të lirë të vendosim se kush jemi apo të jetojmë ashtu siç duam, aq më shumë përpiqemi të krijojmë një front, të fshehim faktet dhe të luajmë role. Na dëbuan nga Gjermania sepse ishim hebrenj.
Por duke kaluar me vështirêsi kufirin francez, ne u shndërruam në “boches“. Madje, na u tha se duhej ta pranonim këtë emërtim nëse ishim vërtet kundër teorive racore të Hitlerit. Gjatë shtatë viteve ne luajtëm rolin qesharak të përpjekjes për të qenë francezë – të paktën, qytetarë të mundshëm; por në fillim të luftës ne u internuam si “boches” po njësoj. Megjithatë, ndërkohë, shumica prej nesh ishin bërë vërtet francezë besnikë, saqë nuk mund të kritikonim as një urdhër qeveritar francez; kështu që e deklaruam si të drejtë që të internoheshim. Ne ishim të parët “të burgosur vullnetarë” që ka parë ndonjëherë historia. Pasi gjermanët pushtuan vendin, qeverisë franceze i duhej vetëm të ndryshonte emrin e firmës; pasi ishim burgosur sepse ishim gjermanë, nuk u liruam sepse ishim hebrenj. Është e njëjta histori në të gjithë botën, e përsëritur vazhdimisht. Në Evropë, nazistët konfiskuan pronat tona; por në Brazil ne duhet të paguajmë 30% të pasurisë sonë, si anëtari më besnik i Bund der Auslandsdeutschen. Në Paris nuk mund të dilnim nga shtëpitë pas orës tetë, sepse ishim hebrenj; por në Los Anxhelos jemi të kufizuar sepse jemi “alienë armiq”. Identiteti ynë ndryshon aq shpesh sa askush nuk mund ta zbulojë se kush jemi ne në të vërtetë. Fatkeqësisht, gjërat nuk duken më mirë kur takohemi me hebrenjtë. Hebrenjtë francezë ishin absolutisht të bindur se të gjithë hebrenjtë që vinin nga përtej Rinit ishin ata që ata i quanin polakë – ata që hebrenjtë gjermanë i quanin Ostjuden. Por ata hebrenj që vërtet erdhën nga Evropa Lindore nuk mund të pajtoheshin me vëllezërit e tyre francezë dhe na quajtën Jaeckes. Djemtë e këtyre urrejtësve Jaecke – brezi i dytë i lindur në Francë dhe tashmë i asimiluar siç duhet – ndanë mendimin e klasës së lartë hebreje franceze. Kështu, në të njëjtën familje, ju mund të quheni Jaecke nga babai dhe polak nga i biri. Që nga shpërthimi i luftës dhe katastrofa që i ka ndodhur hebrenjve evropianë, fakti i thjeshtë i të qenit refugjat e ka penguar përzierjen tonë me shoqërinë vendase hebreje, disa përjashtime që vetëm vërtetojnë rregullin. Këto ligje të pashkruara shoqërore, edhe pse nuk pranohen kurrë publikisht, kanë forcën e madhe të opinionit publik. Dhe një mendim dhe praktikë e tillë e heshtur është më e rëndësishme për jetën tonë të përditshme sesa të gjitha shpalljet zyrtare të mikpritjes dhe vullnetit të mirë. Njeriu është një kafshë shoqërore dhe jeta nuk është e lehtë për të kur ndërpriten lidhjet shoqërore. Standardet morale mbahen shumë më lehtë në strukturën e një shoqërie. Shumë pak individë e kanë forcën për ta ruajtur integritetin e tyre nëse statusi i tyre social, politik dhe juridik, është plotësisht i ngatërruar. Në mungesë të guximit për të luftuar për një ndryshim të statusit tonë shoqëror dhe ligjor, ne kemi vendosur në vend të kësaj, shumë prej nesh, qê të provojmë ndryshimin e identitetit. Dhe kjo sjellje e çuditshme i bën gjërat edhe më keq. Konfuzioni në të cilin jetojmë është pjesërisht puna jonë. Një ditë dikush do të shkruajë historinë e vërtetë të këtij emigrimi hebre nga Gjermania; dhe ai do të duhet të fillojë me një përshkrim të atij Zotit Cohn nga Berlini, i cili ka qenë gjithmonë një gjerman 150%, një super-patriot gjerman. Në vitin 1933, Zoti Cohn gjeti strehim në Pragë dhe shumë shpejt u bë patriot çek i bindur – një patriot çek i vërtetë dhe besnik po aq sa kishte qenë patriot gjerman. Koha vazhdoi dhe rreth vitit 1937 qeveria çeke, tashmë nën një presion nazist, filloi t’i dëbonte refugjatët e saj hebrenj, duke shpërfillur faktin që ata ndiheshin aq fort si qytetarë të mundshëm çekë. Zoti ynë Cohn më pas shkoi në Vjenë; për t’u përshtatur atje kërkohej një patriotizëm i caktuar austriak. Pushtimi gjerman e detyroi Zotin Cohn të largohej nga ai vend. Ai mbërriti në Paris në një çast të keq dhe nuk e mori kurrë një leje qëndrimi të rregullt. Pasi kishte fituar tashmë një aftësi të madhe në të menduarit e gatshëm, ai nuk pranoi të merrte seriozisht masa administrative, i bindur se jetën e tij të ardhshme do ta kalonte në Francë. Prandaj, ai përgatiti përshtatjen e tij me kombin francez duke e identifikuar veten me paraardhësin “tonë” Vercingetorix. Mendoj se do të ishte më mirë të mos zgjerohesha në aventurat e mëtejshme të Zotit Cohn. Për sa kohë që Zoti Cohn nuk mund të vendosë të jetë ai që është në të vërtetë; hebre, askush nuk mund t’i parashikojë të gjitha ndryshimet e çmendura që ai do të duhet të kalojë. Një njeri që dëshiron ta humbasë veten e tij zbulon, në të vërtetë, mundësitë e ekzistencës njerëzore, të cilat janë të pafundme, po aq të pafundme saç është krijimi. Por rikuperimi i një personaliteti të ri është po aq i vështirë – dhe po aq i pashpresë – sa një krijim i ri për botën. Çfarëdo që bëjmë, çfarëdo që pretendojmë se jemi, nuk zbulojmë asgjë përveç dëshirës sonë të çmendur për të ndryshuar, për të mos qenë hebrenj. Të gjitha aktivitetet tona janë të drejtuara për të arritur këtë qëllim: ne nuk duam të jemi refugjatë, pasi nuk duam të jemi hebrenj; ne pretendojmë se jemi anglishtfolës, pasi emigrantët gjermanishtfolës të viteve të fundit janë shënuar si hebrenj; ne nuk e quajmë veten pa shtetësi, pasi shumica e njerëzve pa shtetësi në botë janë hebrenj; ne jemi të gatshëm të bëhemi hottentotë besnikë, vetëm për të fshehur faktin që jemi hebrenj.
Nuk kemi sukses dhe nuk mund të kemi sukses; nën mbulesën e “optimizmit” tonë, mund të dallosh lehtësisht trishtimin e pashpresë të asimiluesve. Tek ne nga Gjermania fjala asimilim mori një kuptim “të thellë” filozofik. Vështirë se mund ta kuptoni sesa seriozë ishim në lidhje me të. Asimilimi nuk nënkuptonte përshtatjen e nevojshme me vendin ku u lindëm dhe me njerëzit, gjuhën e të cilëve rastësisht flisnim. Ne përshtatemi në parim me gjithçka dhe me të gjithë. Ky qëndrim m’u bë fare i qartë dikur nga fjalët e një bashkatdhetarit tim, i cili me sa dukej dinte t’i shprehte ndjenjat e tij. Sapo mbërriti në Francë, ai themeloi një nga këto shoqëritë e përshtatjes, në të cilën hebrenjtë gjermanë i pohonin njëri-tjetrit se ata tashmë ishin francezë. Në fjalimin e tij të parë ai tha: – Ne kemi qenë gjermanë të mirë në Gjermani dhe për këtë arsye do të jemi francezë të mirë në Francë. Publiku duartrokiti me entuziazëm dhe askush nuk qeshi; ishim të lumtur që mësuam sesi ta vërtetonim besnikërinë tonë. Nëse patriotizmi do të ishte një çështje rutine apo praktike, ne duhej të ishim njerëzit më patriotë në botë. Le të kthehemi te Zoti Cohn; ai me siguri i ka mposhtur të gjitha rekordet. Ai është ai emigranti ideal që gjithmonë dhe në çdo vend në të cilin e ka shtyrë një fat i tmerrshëm, sheh dhe do malet vendase. Por meqenëse patriotizmi nuk besohet ende të jetë një çështje praktike, është e vështirë të bindësh njerëzit për sinqeritetin e transformimeve tona të përsëritura. Kjo luftë e bën shoqërinë tonë kaq jotolerante; ne kërkojmë afirmim të plotë pa grupin tonë, sepse nuk arrijmë ta marrim atë nga vendasit. Vendasit, të përballur me qenie të tilla të çuditshme siç jemi ne, bëhen dyshues; nga këndvështrimi i tyre, si rregull, është e kuptueshme vetëm një besnikëri ndaj vendeve tona të vjetra. Kjo na e bën jetën shumë të hidhur. Ne mund ta kapërcejmë këtë dyshim nëse mund të shpjegojmë se, duke qenë hebrenj, patriotizmi ynë në vendet tona të origjinës kishte një aspekt të veçantë. Megjithëse ishte vërtet i sinqertë dhe me rrënjë të thella. Ne shkruam vëllime të mëdha për ta vërtetuar këtë; paguam një burokraci të tërë për të eksploruar lashtësinë e tij dhe për ta shpjeguar statistikisht. Ne kishim studiues që shkruanin disertacione filozofike mbi harmoninë e paracaktuar midis hebrenjve dhe francezëve, hebrenjve dhe gjermanëve, hebrenjve dhe hungarezëve, hebrenjve dhe … Besnikëria jonë e sotme kaq e dyshuar ka një histori të gjatë. Është historia e njëqind e pesëdhjetë viteve të hebreizmit të asimiluar që ka arritur një sukses të paprecedentë: edhe pse duke provuar gjatë gjithë kohës johebreizmin e tyre, ata ia dolën të mbeteshin po aq hebrenj. Konfuzioni i dëshpëruar i këtyre endacakëve të Uliksit, të cilët, ndryshe nga prototipi i tyre i madh, nuk e dinë se kush janë, shpjegohet lehtësisht nga mania e tyre e përsosur e refuzimit të ruajtjes së identitetit të tyre. Kjo mani është shumë më e vjetër se dhjetë vitet e fundit që zbuluan absurditetin e thellë të ekzistencës sonë. Ne jemi si ata njerëzit me një ide fikse që nuk mund të mos përpiqen vazhdimisht të maskojnë një stigmë imagjinare. Kështu që, jemi të interesuar në mënyrë entuziaste për çdo mundësi të re, e cila, duke qenë e re, duket e aftë të bëjë mrekulli. Ne jemi të magjepsur nga çdo kombësi e re në të njëjtën mënyrë siç një grua me përmasa të rregullta kënaqet me çdo fustan të ri që i premton asaj belin e dëshiruar. Por fustani i ri i pëlqen vetëm për sa kohë që beson në cilësitë e tij të mrekullueshme dhe zbulon se ai nuk e ndryshon shtatin e saj, ose, për këtë çështje, statusin e saj. Dikush mund të habitet që padobishmëria e dukshme e të gjitha maskimeve tona të çuditshme nuk ka mundur të na shkurajojë. Nëse është e vërtetë që njerëzit rrallë mësojnë nga historia, është gjithashtu e vërtetë se ata mund të mësojnë nga përvoja personale, të cilat, si në rastin tonë, përsëriten herë pas here. Por, para se të na hidhni gurin e parë, mbani mend se të qenit hebre nuk jep asnjë status ligjor në botë. Nëse duhet të fillojmë të themi të vërtetën se ne nuk jemi gjë tjetër veçse hebrenj, kjo do të thotë se i ekspozohemi fatit të qenieve njerëzore, të cilat, të pambrojtura nga ndonjë ligj apo konventë politike specifike, nuk janë gjë tjetër veçse qenie njerëzore. Nuk mund të imagjinoj një qëndrim më të rrezikshëm, pasi ne jetojmë në një botë në të cilën qeniet njerëzore si të tilla kanë pushuar së ekzistuari për një kohë të gjatë, pasi shoqëria ka zbuluar diskriminimin si armën e madhe shoqërore me të cilën mund të vriten njerëz pa gjakderdhje; meqenëse pasaportat apo certifikatat e lindjes, dhe ndonjëherë edhe faturat e tatimit mbi të ardhurat, nuk janë më dokumente formale, por çështje të dallimit shoqëror. Është e vërtetë që shumica prej nesh varen tërësisht nga standardet shoqërore, humbasim besimin në vetvete nëse shoqëria nuk na miraton; ne jemi – dhe kemi qenë gjithmonë – të gatshëm të paguajmë çdo çmim për t’u pranuar nga shoqëria. Por është po aq e vërtetë që shumë pak prej nesh që janë përpjekur të shkojnë mirë pa të gjitha këto marifete dhe shaka të rregullimit dhe asimilimit, kanë paguar një çmim shumë më të lartë sesa mund ta përballonin: ata rrezikuan ato pak mundësi që edhe ligjet tona u japin në një botë të turbullt. Qëndrimi i këtyre pak njerëzve, të cilët, pas Bernard Lazare-t, mund t’i quajmë “të dëbuarit e vetëdijshëm”, mund të shpjegohet po aq pak nga ngjarjet e fundit si qëndrimi i Zotit Cohn, i cili u përpoq me çdo mjet të bëhej një fillestar. Të dy janë bij të shekullit të nëntëmbëdhjetë, të cilët, duke mos njohur ligjvënësit ligjorë apo politikë, njihnin shumë mirë të dëbuarit socialë dhe homologun e tyre, parvenunë social. Historia moderne hebraike, duke filluar me hebrenjtë e oborrit dhe duke vazhduar me milionerët dhe filantropët hebrenj, është e dhënë ta harrojë këtë prirje tjetër të traditës hebraike – traditën e Heine-s, Rahel Varnhagen-it, Sholom Aleichemn-it, të Bernard Lazare-t, Franz Kafka-s apo edhe të Charlie Chaplin-it. Është tradita e një pakice hebrenjsh që nuk kanë dashur të bëhen fillestarë, të cilët preferojnë statusin e “të dëbuarit të ndërgjegjshëm”. Të gjitha cilësitë e lavdëruara hebreje – “zemra hebreje”, humanizmi, humori, inteligjenca bujare – janë cilësi të dëbuara. Të gjitha mangësitë e hebrenjve – mungesa e taktit, marrëzia politike, komplekset e inferioritetit dhe kopracia – janë karakteristikë e fillestarit. Gjithmonë ka patur hebrenj që nuk e kanë menduar se ia vlente ta ndryshonin qëndrimin e tyre njerëzor dhe njohuritë e tyre natyrore ndaj realitetit për ngushtësinë e shpirtit të kështjellës ose për jorealitetin thelbësor të transaksioneve financiare. Historia e ka sforcuar statusin e të jashtëligjshmëve ndaj të dyve, të të dëbuarve dhe të parvenuve. Këta të fundit nuk e kanë pranuar ende urtësinë e madhe të “On ne parvient pas deux fois” (nuk ia dalim dy herë) të Balzakut; kështu ata nuk i kuptojnë ëndrrat e lira të të parëve dhe ndihen të poshtëruar kur ndajnë fatin e tyre. Ata pak refugjatë që këmbëngulin të thonë të vërtetën, madje deri në pikën e “paturpësisë”, marrin në këmbim të jopopullaritetit të tyre një avantazh të çmuar: historia nuk është më një libër i mbyllur për ta dhe politika nuk është më privilegj i johebrenjve. Ata e dinë se nxjerrja jashtë ligjit e popullit hebre në Evropë është ndjekur nga afër nga nxjerrja jashtë ligjit e shumicës së kombeve evropiane. Refugjatët e dëbuar, nga një vend në tjetrin, përfaqësojnë pararojën e popujve të tyre – nëse ata e ruajnë identitetin e tyre. Për herë të parë historia hebraike nuk është e ndarë, por e lidhur me atë të të gjithë kombeve të tjerë. Miqësia e popujve evropianë u copëtua atëherë kur dhe për shkak se ata lejuan që anëtari më i dobët i saj të përjashtohej dhe të persekutohej.

1 Janar, 1943

Përktheu: Arlinda Guma
 
Ndalohet riprodhimi i këtij përkthimi.