Author

Admin - page 128

Admin has 1611 articles published.

Çdo guralec-Leonard Cohen

in Letërsi/Përkthim/Tharm by

Çdo guralec-Leonard Cohen

Çdo guralec ëndërron vetveten
Çdo gjethe ka një planimetri
Dielli prej dëshirës është i drejtuar
udhëtimit përpos në ndritshmëri
Humbjet akoma nuk kanë vjelë
bekimin paqësor të zemrës sime
sepse ëndërroj aty ka shpresa
ëndërroj aty ka ende shpëtimie

Ia thashë këtë një të burgosuri
i cili vrau njeriun që urrej
Ia thashë minatorit që gërmon
të artën pjatë timen të gjejë
Prandaj jetoj në ferr
të ëndërroj çka ferri është

Trupin tim ëndërroj ndajnate
Universin ëndërroj
ëndërroj, ëndërroj për mijëra vjet
me prova aktoreske ëndërroj
shtatëditëshin e mrekullisë mendore
kur bares nëpër mjegull
Isha një i veshur me lakuriqësi
në ekzistencën e vuajtjes i kredhur

Sikur dhuroja këngë ëndërroja
prova ime e vetme ti
e vërteta që ndërton fole me ty
as në dysheme, as në çati
as nëpër dritare për të parë jashtë
as në pasqyra për të parë brenda
as tek kënga si përjashtim
as tek vdekja si fillim

Fëmija im kjo është ëndrra njerëzore
që gjumi njerëzor ndërsjell
mos u përpiq kaq fort të kacavirresh
për çka tingëllon kaq thellë
E dua ëndrrën që sapo ke filluar
përpos gjelbërimit tim
I dua guralecët edhe diellin
gjithçka bota përfshin

E mbi të gjitha po të them
agut kur drita fillon e ndrin
Të ofroj veç ditë të rreckosura
që grisen nën tënden psherëtimë
Nuk e di se sa e sa të tjerë
do kaptojnë epokat në lëkundshmëri
gjithçka kjo këngë kërkon të lërë
është gjuha e krijesave në pritshmëri

Montreal,1978

Përktheu: Flurans Ilia

You might be interested in

Pse nuk nënshkruan?Letër nga Kampi i internimit të Bialoleka-s, 1982- Adam Michnik

in Letërsi by

Adam Michnik

 

Miku im i dashur,

Gjeneral Jaruzelski ka shpallur se ata të internuar që ndërpresin aktivitetet “kundër ligjit” do të lirohen. Dhe kështu lria është një hap larg. Disa shkarje të penës mbi letër për të deklaruar bensikëri do të mjaftojnë…

Miqtë dhe të afërmit po më pyesin:“Kështu, kur do t’i japësh fund këtyre gjesteve të pakuptimta?”

Është kaq e lehtë në të vërtetë, ta shkëmbesh dritaren me hekura me pamjen e qartë të një teli me gjemba pas saj për “lirinë”. Dyert e çelikta të Bialoleka-s do të hapen para teje, dhe në vend të oborrit të burgut do të shohësh rrugët e vendlindjes, plot me patrulla ushtarakësh dhe tanke që lëvizin nëpër to. Do të shohësh njerëz të cilëve u kërkohet një mjet identifikimi, makina që ndalohen për t’u kontrolluar bagazhet, agjentin e sigurimit me sy vigjilent që heton fytyrat e njerëzve në turmë për të kapur ata individë “që cenojnë ligjin e gjendjes së luftës”. Do të dëgjosh fjalë të Luftës së Dytë Botërore që deri atëherë i ke ditur vetëm nga librat e historisë:“arrestime në masë”, dhe fjalë që ua kanë hequr tisin fisnik të një herë e një kohe dhe janë rivënë në funksion të ri kërcënues. Do të dëgjosh për arrestime të reja, për njerëz që po kërkohen nga policia ndaj fshihen, për dënime drakoniane.

Dhe nëse je i aftë të marrësh vendime në interesin tënd, atëherë arsyeja e parë e mos-nënshkrimit është: Nuk ia vlen! Këtu askush nuk mund të të japë masën e “arrestimit të përkohshëm”. Këtu, s’ke pse të kesh frikë asgjë. Është paradoksale, e di, por nëse një mëngjes zgjohesh sepse janë duke t’i rënë me forcë derës nuk ke frikë nga mysafirët me uniformë, ka ardhur burgosësi yt që do të kalojë kohën e kafes së mengjesit duke u marrë me ty. Këtu. Nuk ka pse të kap paniku nga përballja me këta tipat cinik me sy të çakërdisur, informatori i burgut nuk përbën kërcënim. Bialoleka është një luks moral dhe oaz dinjiteti. Është gjithashtu simbol i dallueshëm i kundërshtimit dhe nderit tënd. Meqë je një i internuar, autoritetet të marrin seriozisht.

Nganjëherë do të përpiqen të të frikësojnë. Një mikut tim, punëtor nga Varshava, i thanë se e prisnin pesëmbëdhjetë vjet në burg; një tjetri i thanë se e priste gjyqi për spinuazh, një tjetër u mor në pyetje rusisht, një tjetër e nxorën nga qelia e i thanë se do ta shpinin mu në zemër të Rusisë, ku edhe e dërguan për një grafi mushkërish. Por e gjitha kjo është e durueshme. Unë në të vërtetë besoj se këtu është më e lehta ta përballosh gjendjen, krahasuar me gjendjen e ndërlikuar në anën tjetër përtej telit me gjemba. (“Ndoshta është më e lehtë të jesh në burg se të jesh i lirë”, – më shkruajti një mik i mirë. “Jashtë, kanë vërshyer ujërat dhe po shkumëzojnë, dhe llum i zi ka dal në sipërfaqe.”

Kryepeshkopi i Polonisë e ka dënuar aktin e shtrëngimit të njerëzve për të nënshkruar deklaratën e bensikërisë. Papa e ka quajtur hapur këtë dhunim të ndërgjegjes njerëzore dhe krim. S’ke si të mos biesh dakord me këtë përkufizim. Duhen dënuar ata që marrin me dhunë deklarata të tilla, ata që përdorin këto mënyra çnjerëzore të degradimit të dinjitetit njerëzor. Një grua e re, gruaja e një aktivistit të Solidarnos-it, u burgos pasi u tërhoq zvarrë duke e shkëputur nga fëmija e saj jetim, i cili, siç i thanë, do të çohej në jetimore. Ajo nënshkroi deklaratën. Një miku im u nda nga nëna, e cila jetonte e vetme dhe pret vdekjen nga kanceri, dhe iu tha se “asnjë shpirt njeriu nuk do të lihet të bëjë as edhe jë kafe për nënën tënde të vogël”. Ai e nënshkroi deklaratën. Nuk ka kuptim të të sjell raste të tjera për mizorinë e disa njerëzve, gjendjen e pashpresë të disa të tjerëve, dilemat tragjike dhe shantazhet e poshtra. Të gjithë kemi parë e dëgjuar për reagimet e ndryshme të njerëzve përballë këtij presioni. Kryepeshkopi i Polonisë e la të hapur çështjen nëse duhet të nënshkruajnë mësuesit apo jo.  Sipas mendimit të tij, në mënyrë që mësuesit të ruajnë dinjitetin e tyre dhe të jenë në gjendje të japin mësim janë njëlloj të rëndësishme. Zgjedhja gjithmonë i përket individit, zërit të ndërgjegjes së tij ose të saj, askush s’mund të dënojë zgjedhjen e tjetrit. Tëhuatja (izolimi) i tyre çon ujë në mullirin e atyre që janë në pushtet, sepse është pikërisht ajo që ata duan, të thyejnë qëndresën e qytetarëve dhe solidaritetin e njerëzve duke krijuar ndarje mes tyre. Të tolerosh dhe të kuptosh, megjithatë, nuk është të vendosësh që akti i nënshkrimit të deklaratës është një veprim ndaj të cilit mund të rrish moralisht indiferent. Nuk mundesh. Çdo deklaratë besnikërie është gjë e keqe, dhe një deklaratë e cila të është marrë me forcë është një e keqe që të kanë detyruar ta bësh, megjithëse, ka mundësi që nganjëherë të jetë e keqja më e vogël. Pra, ky veprim, nganjëherë duhet të kuptohet gjithmonë duke shfaqur dhembshuri, por jo ta lavdërosh. Ka të paktën disa arsye për këtë. Së pari, dinjiteti s’ta lejon.

Pafuqia përballë së keqes së armatosur është ndoshta më e keqja e poshtërimeve njerëzore. Kur gjashtë hundëleshë të shtrijnë përtokë, je pa asnjë shpresë. Por ti nuk do të heqësh dorë nga e drejta jote natyrore për dinjitet. Ti s’do të bësh marrëveshje me këta rrufjanë, nuk do t’u premtosh asgjë. Kur të marrin nga shtëpia, të rrahin me gjithë fuqinë e tyre, t’i djegin sytë me gaz lotsjellës, shkallmojnë derën e shtëpisë me levë dhe t’i bëjnë copë e çikë mobiljet mu përpara familjarëve të tu, kur në mes të natës të çojnë tek stacioni i policisë të lidhur me pranga dhe të urdhërojnë ta nënshkruash deklaratën, atëherë instikti yt i zakonshëm për vetëmbrojtje dhe ndjenja jote themelore e dinjitetit do të të bëjë të thuash JO.

Sepse edhe nëse këta njerëz janë duke e bërë këtë në emër të kauzës më të mirë dhe më fisnike, ata po e shkatërrojnë atë kauzë me veprimet e tyre kriminale.

Deri në këtë pikë, prapseprapë pak di. Vetëm kur, pak orë më vonë, të nisin me makinë në drejtim të Bialoleka-s (do të shohësh rreth e rrotull me kureshtje, sepse ke kaluar më parë në këtë rrugë deri në burgun e Mokotow-s) do të dëgjosh në radion e makinës së burgut, ndërsa dhëmbët të kërcëllijnë nga të ftohtët (këto rrethana më pas do të quhen “gjendje njerëzore”) kjo luftë është shpallur ndaj kombit tënd. Është shpallur nga njerëz të cilt në emër të këtij kombi qeverisin shpallin, nënshkruajnë marrëveshje ndërkombëtare, të njëjtët njerëz që publikisht zgjasin dorën e pajtimit në mënyrë të fshehtë lëshojnë urdhra për të na gjuajtur neve në mes të natës.

Përktheu: Granit Zela

You might be interested in

FJALË QË NA I THOSHTE HESHTJA-Alfred Mehmeti

in Letërsi/Tharm by

FJALË QË NA I THOSHTE HESHTJA-Alfred Mehmeti

 

Nga gjithë bisedat tona disaorëshe

mbaj mend ato fjalë që na i thoshte heshtja,

fjalë të pathëna, por që ende çuditërisht i mbaj mend.

 

Fjalë të mençura, fjalë të rralla,

fjalë të palindura ende në alfabetet e kohës,

fjalë të çmuara, perla në thellësinë e detit,

që shfaqeshin vetëm atëherë kur unë dhe ti,  

unë dhe ai, ne dhe ne, ne dhe ata,  

u ngjanim ca brigjeve ku janë fashitur të gjitha erërat,

fjalë si ca diamante në fytin e nëntokës  

që ti e sheh që ato janë aty,

vetëm që ti nuk i nxjerr dot në dritë.

 

Nga gjithë bisedat tona disaorëshe

mbaj mend vetëm ato fjalë që na i thoshte heshtja,

fjalë të pathëna që ende i mbaj mend,

por s’mund të t’i them dot,

sepse ende nuk jam memec,  

por edhe në t’i thënça,

as ti s’mund t’i dëgjosh dot,

sepse ende shurdh nuk je…

You might be interested in

Ëndërr e zmadhuar-Klara Koli

Ëndërr e zmadhuar-Klara Koli Zmadhohet ëndrra imepër të kthyer atë që nuk kthehet,bëhet më e madhe se shkretëtira.Sikur ta dija

Shënime për Iliadën-Erlind Sulko

in Tirana Review by

Për Veil, çasti i hirësisë shfaqet kur mbreti Priam shkon te çadra e Akilit për t’iu lutur që t’i rikthente trupin e vdekur të djalit të tij. Dhe mes këtij ballafaqimi midis mbretit Priam dhe Akilit, shohim diçka që është krejtësisht e ndryshme nga pjesa tjetër e Iliadës, nga dëshira për hakmarrje, nga dëshira për të fituar dhe nga etja për lavdi. Në atë çast të papritur, vetë natyra njerëzore ndryshon; armiqtë bëhen miq, aty vjen mëshira ndaj tjetrit, aty vjen kuptimi i tjetrit dhe i vetvetes, aty vijnë lotët në sytë e të dyve. Përkohësisht, mbreti Priam dhe Akili njëjtësohen dhe kthehen në bashkëvuajtës.

Erlind Sulko

Në sprovën me titull “Variacionet Homerike”, kushtuar krahasimit të përkthimeve të ndryshme të Homerit, Borges shkruan se leximi i veprave të mirënjohura është përherë një lexim i dytë, pasi ne fillojmë t’i lexojmë ato duke pasur një kuptim paraprak të tyre. E vërteta është se rikthimi te veprat e mëdha është përherë një çrrënjosje e atij parakuptimi sipërfaqësor që ne kemi për to. Para se t’i lexoja kisha një siguri të jashtëzakonshme se për çfarë fliste Iliada, Don Kishoti apo Prometeu. Por është pikërisht pasi i lexova kur kuptova se ato nuk kishin të bënin aspak me atë kuptimin e gjithëpranishëm që ato kanë brenda kulturës sonë. Leximi i parë shërben për të shkatërruar parakuptimin e sigurt të të palexuarit. Pa u futur në detaje për sa i përket veprave të tjera të mëdha, dua të them se leximi i kujdesshëm i Iliadës ishte në fakt një rizbulim i Iliadës. Kanë kaluar mijëra vite këndimesh, leximesh dhe interpretimesh, e prapë ka diçka të re brenda Iliadës sa herë që rilexohet. Ka diçka përherë të pazbuluar më parë.

Veprat e mëdha krijojnë një gjithësi; ato përmbajnë një botëkuptim brenda vetvetes. Ai krahasimi klishe midis shkrimtarit dhe Zotit e ka një gjysmë të vërtete; të jesh shkrimtar do të thotë të krijosh një botë nga asgjëja. Të krijosh një botë do të thotë të krijosh marrëdhënie midis çdo gjëje brenda një tërësie të caktuar. Në këtë kuptim, letërsia arrin të shprehi gjithësinë dhe frymën.

Nga leximet e mia të shumta, ndonjëherë do thosha edhe të tepërta, kam dalë në përfundimin se veprat letrare kanë vetëm një parim të domosdoshëm për të qenë të mira; ato duhet të kenë diçka të fshehtë që ta lidhin atë vepër në një tërësi. Një vepër që nuk është e ngjizur në një tërësi të bashkuar është si një tavolinë e montuar gabimisht; gozhdët janë ngulur keqazi, ca këmbë janë vënë shtrembazi në syprinën e tavolinës e ca këmbë të tjera janë vënë poshtë syprinës. Me pak fjalë, një tavolinë e tillë e ka të pamundur të qëndrojë dhe të kryejë qëllimin e caktuar. I rikthehem përherë parimit të ngjizjes së veprës në një tërësi të bashkuar në kritikat e mia letrare, pasi mendoj se është ky i vetmi parim letrar që duhet zbatuar, pavarësisht gjuhës, kohës apo modës. Gjëja që e lidh veprën është pikërisht ajo që Aristoteli e pagëzon te libri Poetika si “mythos”. Gabimi i Aristotelit qëndron te fakti se ai e shqyrton mythos-in si të pandashëm nga rrjedha rrëfimtare. Mendoj se mythos-i ka një zbatim më të gjerë; veprat letrare mund të bashkohen në mënyra të ndryshme. Rrjedha vijëdrejtë e rrëfimit është vetëm një mënyrë për të bashkuar veprën në tërësi. Rikthimi i imazheve, metaforave, motiveve është një bashkim tjetër.

Tani për t’u rikthyer tek Iliada, duhet të shtrohet pyetja: Çfarë e bashkon Iliadën? A ka Iliada një mythos që e ngjiz atë në një tërësi të bashkuar? Këtu përgjigjia bëhet më e ndërlikuar, pasi Iliada nuk ka një vijë lineare rrëfimi. Iliadën nuk e bashkon zhvillimi vijëdrejt i kohës. Tek Iliada, hasim kalime dhe rikthime në kohë. Zhvillimi i kapitujve nuk përkon me zhvillimin e kohës brenda veprës.

Dua t’i mëshoj mendimit se Iliadën e bashkon një besim thelbësor metafizik. Pa këtë besim thelbësor metafizik, të cilin do ta shtjelloj më poshtë, vepra shndërrohet në disa këngë të ndara tërësisht nga njëra-tjetra.

Në sprovën e saj “Iliada; sprova e forcës”, Simon Veil thotë se Iliada është një ndërmarrje e gjatë dhune, tmerri dhe lufte. Por, mes qindra faqesh vuajtjesh dhe luftrash, shfaqet e papritura, e pamenduara; çasti i hirësisë. Askush nuk e priste këtë çast hirësie, në veçanti mes atyre betejave të përgjakshme. Për Veil, çasti i hirësisë shfaqet kur mbreti Priam shkon te çadra e Akilit për t’iu lutur që t’i rikthente trupin e vdekur të djalit të tij. Dhe mes këtij ballafaqimi midis mbretit Priam dhe Akilit, shohim diçka që është krejtësisht e ndryshme nga pjesa tjetër e Iliadës, nga dëshira për hakmarrje, nga dëshira për të fituar dhe nga etja për lavdi. Në atë çast të papritur, vetë natyra njerëzore ndryshon; armiqtë bëhen miq, aty vjen mëshira ndaj tjetrit, aty vjen kuptimi i tjetrit dhe i vetvetes, aty vijnë lotët në sytë e të dyve. Përkohësisht, mbreti Priam dhe Akili njëjtësohen dhe kthehen në bashkëvuajtës.

Pajtohem me shumë gjëra që Simon Veil thotë për sa i përket Iliadës. Diçka thelbësore shfaqet tek Iliada, jo në ato qindra faqe të mbushura me dhunë dhe luftë, por në ato pak faqe ku libri shkon përtej dhunës. Pavarësisht kësaj, mendoj se thelbi bashkues i Iliadës nuk është as dhuna e as çasti i pamenduar i hirësisë, por qëllimi kryesor që e shtyn dhunën dhe luftën tek Iliada. Ka një shtysë metafizike që përligj vuajtjet, tmerrin dhe luftën. Ka një parim që i jep kuptim vuajtjeve dhe që e lidh veprën plotësisht; ky është ritualizimi i vdekjes.

Akili dhe grekët u shtynë drejt luftës jo nga paraja, as nga nderi, as nga dëshira për pushtim, por nga parimi hyjnor se vdekja e njeriut nuk mund të plotësohet po nuk u ritualizua. Kur vdekja ritualizohet, vdekja plotëson vetveten dhe bëhet e pranueshme. Prandaj dhe Akili nuk pushonte së luftuari deri sa vdekja e Patroklit të ritualizohej, deri sa vdekja e tij të qahej. Fakti që Patrokli kishte vdekur nuk ishte arsyeja e mërisë së tij. Mëria e Akilit qëndronte se trupi i Patroklit nuk po lihej që të vdiste plotësisht. Sërish, e njëjta gjë qëndron edhe për Trojanët. Ata u nisën të etur për luftë e vuajtje vetëm pas vdekjes së Hektorit. Trupi i tij nuk po lihej që të vdiste plotësisht, pasi ishte rrëmbyer nga grekët dhe Akili. Trojanët ishin gati të vetëflijoheshin për të ritualizuar vdekjen e Hektorit, ishin gati të vdisnin, të bëheshin gazi i botës, ta shembnin vetë atdheun e tyre. Në këtë pikë, grekët dhe trojanët janë të njëjtë; për të dy ata, gjëja më e hyjnishme është ritualizimi i vdekjes. Iliadën do e ndaja në dy pjesë. Pjesa e parë është lufta e grekëve për të rikthyer trupin e vdekur të Patroklit dhe për të ritualizuar vdekjen e tij. Pjesa e dytë është lufta e trojanëve për të rikthyer trupin e vdekur të Hektorit dhe për të ritualizuar vdekjen e tij.

Të vdesësh është e lehtë. Por të vdesësh i pavajtuar, i pavarrosur, si një gjethe që rrëzohet dhe zhduket e pandjerë, është një rëndesë shumë e madhe. Dhe kjo është diçka e papranueshme. Ky motiv i madh në qendër të Iliadës, rikthehet sërish tek Antigona e Sofokliut. Antigona e quan rikthimin e trupit të të vdekurit dhe nevojën për ta qarë vëllanë e saj si gjënë më të hyjnishme.

Pyetja që duhet të shtrohet është; nga vjen kjo rëndesë e vdekjes së pavajtuar? Pse është kaq i rëndë pranimi i zhdukjes së pafjalë dhe pazë? Përgjigjia është se njeriu që vdes i pavajtuar, njeriu që vdes i pavarrosur, nuk është askund. Nuk është as në këtë botë dhe as në botën e përtejme. Vdekja e paritualizuar e zhduk njeriun si nga jeta ashtu edhe nga vdekja.

You might be interested in

NJË SEKONDË MË SHUMË-MARIO LAMO JIMENEZ

in Letërsi/Përkthim/Tharm by

MARIO LAMO JIMENEZ

Këto ditë, e vetmja gjë që duket në shtyp, janë lajmet e këqija. Mjafton të hapim gazetën dhe fjalët plot njolla gjaku na ndotin e na i shajtojnë edhe sillën. Veç këtë mëngjes, dreqi e di pse, midis gjithë asaj supe farmak, ishte një lajm që më bëri të ndihem mirë. Njoftonin se për të kompensuar, nuk e di se çfarë por e di se kur, do t’i shtonin edhe një sekondë vitit. E merrni dot me mend?! Edhe një sekondë më shumë në ekzistencën tonë, dhe pa e lypur hiç! Menjëherë iu futa punës për të bërë plane se qysh do ta përdorja këtë sekondë ekstra të jetës sime. Ma kishte thënë e shkreta nënë: «Bir, në jetë nuk duhet të të shkojë dëm asnjë sekondë». Kësisoj, i kalova nja pesë orë të mira, duke menduar se si do ta përdorja këtë sekondë që më kishte dhuruar fati, por sado llogari që bëja, nuk gjeja dot asgjë me vlerë që ta fusja në një sekondë të vetëm. Mund të vrisja një mizë, mirëpo vrasja e një mize kërkon njëfarë përgatitje. Së pari duhet të armatosesh me një revistë të vjetër, duhet ta palosësh atë, duhet të lokalizosh mizën dhe pastaj t’i japësh goditjen me revistë. E prapëseprapë, nuk ke garanci se do ta vrasësh mizën dhe procesi të paktën do 30 sekonda, gjë që del me një deficit 29 sekonda. Përfundimisht, jo, kjo puna e mizës është pesë me hiç. Sigurisht ky ishte një shembull për të mos e përdorur ashtu sekondën time ekstra. Dikush më këshilloi që gjatë asaj sekonde të përpëlitja një herë sytë. Po pse ta harxhoja sekondën time për diçka që unë, në mënyrë të pavetëdijshme, e bëj tërë kohës? Kështu kaluan orët, duke bërë një listë gjërash që do të mund t’i kryeja gjatë asaj sekonde të çmuar, veç asnjë nuk ma mbushi syrin: mund të bëja një kërcim dhe, njëherazi, të nxirja edhe gjuhën apo të godisja me një domate fqinjën zevzeke matanë gardhit, mund t’i shkulja një qime maces apo të shikoja tek kalonte një zog duke fluturuar, mund të pëlcisja një flluskë apo të kapja pulitjen e një ylli; në fund, asgjë ku në të vërtetë t’i shtoja një sekondë të plotë ekzistencës sime.Një miku im që vizitohej te mjeku për idiotësi më rekomandoi që të vrisja veten gjatë asaj sekonde, sepse, sipas tij, për të tërhequr këmbëzën mjaftonte vetëm një sekondë, gjë që e kundërshtova aty për aty: askush nuk të garanton që vetëvrasja do të përfundojë me sukses dhe, veç kësaj, objektivi im ishte ta gëzoja veten gjatë asaj sekonde dhe jo të vdisja. Më në fund, pasi e mendova thellë, vendosa ta ruaj atë sekondë, për ta përdorur kur të më nevojitej dhe jo ta harxhoja atë natë. Kështu, në vend që ta prisja Vitin e Ri, si gjithë të tjerët, në dymbëdhjetë e një sekondë, do ta prisja një sekondë më përpara: në dymbëdhjetë fiks, siç e kisha pritur gjithmonë.

Njëzet vjet më vonë:

Në qetësi të plotë, isha ulur mbi një poltron dhe po gjerbja një gotë verë e po lexoja një libër interesant, kur dikush u ul pranë meje. Ishte një femër e bukur, nga ato që i shohim vetëm në filma, kishte një trup gjithë linja të buta por edhe të rrezikshme dhe me ca vështrime tejet tunduese. E pashë i befasuar dhe vetëm arrita ta pyes:

– Po ti, kush je?

Më buzëqeshi dinakërisht dhe m’u përgjigj:

– Huvenal, erdha të të marr, të ka ardhur ora.

– Mos më thuaj se je vdekja, – u hodha përpjetë nga habia dhe frika. – Ajo vjen si një plakë e vjetër veshur me të zeza dhe me një kosë në krah, apo jo?

– Kohët kanë ndryshuar, Huvenal. Edhe vdekja duhet të modernizohet. Hë, a je gati?

Më erdhi keq që nuk arrita ta mbaroj romanin me mistere, që po lexoja. A thua të ishte Filipi vrasësi? Dhe isha gati të dorëzohesha e të më merrte ajo gjasme femër, kur fap u kujtova për sekondën e bekuar ekstra.

– Një moment, – i thashë. – A ju kujtohet ajo sekonda ekstra e jetës, të cilën nuk e kam harxhuar në 31 dhjetor, qysh nga një mijë e nëntë qind e gjashtëdhjetë e…

– Sigurisht qëmë kujtohet, – tha, duke shtrembëruar turinjtë, dhe fytyra e saj u ashpërsua aq shumë sa gjithë ajo bukuri që pati shkoi e vajti. – Hajde, përdore menjëherë dhe eja të ikim.

– Sigurisht, nuk do të vonohem. Por nuk duhet të harroni se një sekondë për çdo vit, që nga vitet gjashtëdhjetë, tani është bërë shumë dhe, po t’i shtojmë kësaj edhe taksën e interesit që normalisht merr Fondi Monetar apo Banka Botërore, na del që…, – thashë, dhe nxora nga xhepi makinën llogaritëse, – që kjo sekondë tani është baras me 236 milionë e 520 mijë sekonda, ose, për të qenë më të saktë, shtatë vjet e gjashtë muaj…

Vdekja u tërbua nga inati; femrës së bukur tashmë i kishte dalë fare boja dhe unë atëherë pashë fytyrën e vërtetë të saj: një plakë me kosën e përhershme, më e shëmtuar se asnjëherë, që ishte gati të më hidhej në fyt. Por, duke qenë se nuk ka vdekje që t’ia dalë matematikës dhe interesit të përbërë, e pashë të largohej duke turfulluar, dhe në dalje, nga xhindosja, me kosën që mbante në dorë, gati ia hoqi kokën maces.

Dhe ja ku jam ulur, duke bërë një listë të gjatë për gjithë gjërat që mendoj të bëj gjatë këtyre shtatë vjetëve e gjysmë ekstra që më kanë mbetur nga jeta, dhe e vërteta është se nuk kam për të çuar dëm asnjë sekondë.

Përktheu: Bajram Karabolli

You might be interested in

Poezi nga EDUARDO GALEANO

Poezi nga EDUARDO GALEANO   Nga minjtë, mësuam të bëjmë tunele. Nga kastorët mësuam të bëjmë diga. Nga zogjtë mësuam

Nata e fundit në Romë-Gatitja/Ovidi

in Letërsi/Përkthim/Tharm by

Nata e fundit në Romë-Gatitja/Ovidi (Poemat e ekzilit)

Kur mësyn në mendje më i trishti kujtim,

i asaj nate, ora e mbrame në qytetin tim,

kur e kujtoj at’ natë kur u nisa e lashë gjithçka pas

më të shtrenjët, edhe tash lotët m’rrëshqasin sysh.

Ja po soste ajo ditë kur Çezari pat dhënë urdhër

Të degdisesha përtej brigjeve më të largëta të Italisë.

S’kishte kohë as dëshirë të gatiteshe e niseshe

Ç’të merrje e ç’të lije, zemra ish’ mpirë nga ajo pritje.

S’mendoja hiç për skllevërit a kush vinte me mua,

Teshat a të tjera nevoja në ekzil.

Isha trandur si njeri, më gjuajti Jovi me rrufe,

Bash ai që çon një jetë të panjohur për ne.

Por kur vetë pikëllimi m’i largoi retë e zeza të mendimit,

dhe më së fundi shqisat nisën të japin shenja jete,

Ua thashë dy fjalë miqve të trishtuar në prag të largimit,

S’ishin shumë si kaherë, atyre pak të mbeturve

Sakur e dashura grua në krahë shkrehej në vaj,

E lotët i shkisnin pa pushim faqeve të saj pa faj

Ime bijë n’ato brigje të Libisë së paskaj

S’dinte gjë për fatin e atit të saj.

Kahdo të çapiteshe, n’trishtim e hidhërim ziplot,

A thua brenda mureve gatiteshin për përshpirtje

Gra, burra, bashkë me fëmijët më qanë për së gjalli

S’kish vend në atë shtëpi që s’u la me lot.

Nëse krahasimi lejohet me ma të mëdhajat ndodhí

Kjo ishte f’tyra e Trojës kur u bë shkrumb e hi

Tani britmat e njerëzve dhe të qenve heshtnin

hëna në kup qiellës pa natën që u thye.

E lau me dritë dhe e shndriti Kapitolin,

ndanë shtëpisë sime, porse kjo s’kishte rëndësi,

U luta: ju fuqi që zotëroni këto toka kësoane,

O ju faltore, s’do t’u shohin më kurrë me sy

O zota të qytetit madhështor të Kuirinusit[1]

S’pranoj kurrsesi t’ju lë lamtumirë të përgjithjetshme

Ani se e ngre mburojën shumë vonë, i plagosur,

liroje këtë dëbim nga barra e urrejtjes,

dhe i shpjegoja atij njeriu-zot çfarë më gaboi,

asisoj s’mendon se faji im është krim,

asisoj autori i dhimbjes time e di atë që di ti.

nëse zoti është i kënaqur, ashtu duhet të jem edhe unë .”

U fola zotave me një lutje si kjo,

gruaja ime edhe më shumë, qante me gulshe mbyturazi.

U lëshua para Larit[2], me floknajën kërleshur,

me buzët që i dridheshin vatrën e ftohtë preku,

U blatoi lutje Penatave,[3] gjithsesi

Anise s’i ndihnin bashkëshortit të saj shortzi.

____

Përktheu: Granit Zela

[1] Kuirinusi ishte perëndi e shtetit të Romës.

[2] Lari-perëndi shtëpiake

[3] Penatat-pernëdi shtëpiake

You might be interested in

Për poezinë e Azem Shkrelit-Erlind Sulko

in Tirana Review by

Më mëso vetëm t’i bie Kitares,

më mëso të vdes i bukur Azem Shkreli

Erlind Sulko

Kështu shkruan poeti i madh Azem Shkreli në një nga poezitë e tij më të mrekullueshme. Të vdesësh i bukur është një nga besimet kyçe në veprën poetike të Shkrelit. Ky besim në vdekjen e bukur rishfaqet në disa poezi të tij. Por para se ta shikojmë se si ky besim themelor zhvillohet në veprën e Shkrelit dua të shtroj disa pyetje: Çfarë do të thotë të vdesësh i bukur? Çfarë do të thotë të vdesësh i bukur në një kohë kur të mendosh për vdekjen është, më së pakti, një tabu? Çfarë do të thotë të vdesësh i bukur në një kohë kur ai që flet për vdekjen mendohet të ketë probleme mendore dhe duhet mbytur me ilaçe? Çfarë do të thotë të vdesësh i bukur në një kohë kur njerëzit janë të frikësuar nga plakja? Çfarë do të thotë të vdesësh i bukur në një kohë kur njerëzit mendojnë se mund ta shtyjnë vdekjen pafundësisht nëpërmjet teknologjisë? Çfarë do të thotë të vdesësh i bukur në një kohë kur njerëzit vdesin lidhur me tuba nëpër shtrate spitalore? Çfarë do të thotë të vdesësh i bukur në një kohë kur njerëzit vrasin veten?

I shtrova këto pyetje për të treguar se besimi në vdekjen e bukur është bërë i huaj për ne. Ne mund ta vështrojmë këtë besim, por vetëm për së largu. Të ndarë. Prandaj, dhe ky besim ka nevojë për t’u shtjelluar. Por, mbase pikërisht kur një besim nuk gjallon më mes njerëzve, kur ai kthehet në një relike e vdekur e së shkuarës, e denjë për ta kundruar në muzeun e mendimit njerëzor, mbase pikërisht atëhere kuptimi i saj i njëmendtë bëhet i mundur. Vetë vdekja e besimit kthehet në parakushtin e kuptimit tërësor të tij.

Të kërkosh të vdesësh i bukur nënkupton pranimin tërësor të vdekjes. Ti e di që do vdesësh. Zgjedhja nuk është midis të vdesësh apo të mos vdesësh. Zgjedhja është midis mënyrës se si do të vdesësh. Vdekja, në këtë botëkuptim, është e pashmangshme. Prandaj, dhe shtyrja e vdekjes është e pakuptimtë. Nëse nuk do vdesësh sot, do vdesësh nesër ose pasnesër. Por, vdekja kërkon zgjedhje nga ne. Ajo që duhet zgjedhur është mënyra se si duhet të vdesësh. Dhe mënyra që duhet zgjedhur, sipas këtij botëkuptimi, është të vdesësh i bukur.

Të vdesësh i bukur, – jo i mirë. Kjo gjë ka shumë rëndësi. Në këtë kuptim, bukuria është ngritur mbi moralin. Dëshira nuk është të vdesësh si njeri i mirë, si një njeri që i ka bërë mirë vetvetes dhe të tjerëve. Por, mendoj se vetë dëshira për të vdekur nuk mund të jetë asnjëherë etike. Etika, pavarësisht nëse është Aristoteliane, Kantiane apo Utilitariane, përherë bazohet tek besimi se të sillesh në një mënyrë të caktuar do të përmirësojë jetën në përgjithësi. Por, të dëshirosh vdekjen do të thotë të kërkosh zhdukjen e jetës dhe, si e tillë, ajo asnjëherë nuk mund të jetë etike. E bukura nuk është vetëm e ndarë nga e moralshmja, por është tërësisht e kundërt. E bukura kërkon vdekjen. E moralshmja kërkon jetën.

Gjithashtu, duhet të theksuar se besimi është që të vdesësh i bukur, jo i vërtetë, as i besueshëm e as i ditur. Bukuria është ngritur jo vetëm mbi të moralshmen, por edhe mbi të vërtetën dhe dijen. Përballë vdekjes, dija dhe e vërteta është e tepërt dhe e pakuptimtë. Asnjë nuk e ka shprehur më mirë këtë kotësi të dijes përballë vdekjes se sa Niçja në një sprovë të tij të hershme të quajtur “Mbi të vërtetën dhe gënjeshtrat në një kuptim jomoral.” Ja si fillon sprova e Niçes: “Na ishte një herë e një kohë, në një cep të largët të gjithësisë e cila shpërndahej në pafundësi sistemesh diellore, aty na ishte një yll në të cilën përbindësha të zgjuar shpikën dijen. Kjo ishte minuta më mendjemadhe dhe më e rreme e “historisë botërore,” por gjithsesi, ishte vetëm një minutë. Pasi natyra mori disa herë frymë, yjet u ftohën e u mpiksën dhe përbindëshat e zgjuar duhet të vdisnin. Dikush mund ta shpikte një rrëfenjë të tillë dhe ai ende nuk do mund ta shpërfaqte mjaftueshëm sa e trishtuar, sa e turbullt dhe kalimtare, sa e paqëllimtë dhe e paarsyeshme duket dija njerëzore mes natyrës. Ka pasur përjetësi të tëra kur ajo nuk ka qenë.” Përjetësi të tëra pa dije njerëzore para se ne të lindnim. Përjetësi të tëra pa dije njerëzore pasi ne të vdesim. Kujt i duhet dija njerëzore kur ne mos të jemi më? Dheut? Ujit? Apo pemës?

Të vdesësh i bukur do të thotë ta tejkalosh vdekjen duke e pranuar tërësisht vdekjen. Ta tejkalosh vdekjen, jo duke gënjyer veteveten se nuk do vdesësh, por ta tejkalosh vdekjen duke e parë atë sy më sy, duke e përjetuar atë deri në thellësi dhe të arrish të çlirohesh prej saj nëpërmjet një vullneti hyjnor që e shpërfill vdekjen. Dhe gjithë kjo për hir të bukurisë; asaj që shkëlqen si rrezet e agimit dhe kuptohet pa shpjegime. Bukuria është si shakaja; të ngazëllen vetëm po u kuptua vetvetiu. Ajo ndriçon. Diku. Për pak.

Bukuria në këtë kuptim do ishte shtysa e vetme që udhëheq jetën, – jo e mira e as e vërteta. Por sa kundër nesh është ky botëkuptim sot? Ne që pranojmë çdo kënd të ketë kuptimin vetjak të bukurisë? Ne që në hierarkinë e besimeve subjektive dhe vetjake, përjetimin e së bukurës e vendosim mu në fund? Të vdesësh i bukur do të thotë të pranosh se e bukura është përtej dhe mbi gjithçka; diçka e hyjnishme që duke vdekur e tejkalon vetë vdekjen.

Ja çfarë thotë Azem Shkreli në një poezi tjetër të titulluar “Kënga që s’deshi të shkruhet”:

Një ditë prej ditësh
Në shtarë e gjeta, në gjurmë të kalit

I mëkova drithmat
Vesë i mola, qumësht zogu

U rrit e bukur, e zezë
Kënga që s’deshi të shkruhet

Në veçanti dua të theksoj dy vargjet e fundit:

u rrit e bukur, e zezë

Kënga që s’deshi të shkruhet

Lidhja midis vdekjes dhe së bukurës këtu shfaqet nëpërmjet pamundësisë për t’u shqiptuar plotësisht, pamundësisë për t’u shkruar. T’i qasesh jetës nëpërmjet lidhjes së ngushtë midis vdekjes dhe së bukurës, siç edhe jam munduar të shtjelloj në këtë shkrim, është një marrdhënie e mëveçme me gjithësinë. Dhe në dy vargjet e mësipërme të Shkrelit nuk duhet të na çudisë kjo ndarja që ai krijon midis vdekjes së bukur dhe shkrimit. Ta konceptosh jetën si një shtysë drejt një vdekje të bukur është marrdhënie tërësisht e drejtpërdrejtë me gjithësinë, gati-gati një lloj marrdhënie jo e ndërgjegjshme. Kur njeriu është gati të flijojë gjithçka që ka, pra edhe vetë jetën e tij, ai përherë është nën një shtysë jo të ndërgjegjshme. Por shkrimi nuk është i tillë. Shkrimi   krijon një marrdhënie të tërthortë me gjithësinë; ti je i veçuar nga bota, e shikon gjithçka nga larg. Shkrimi është deridiku pasqyrim dhe pasqyrimi nuk mund të jetë asnjëherë plotësisht i drejtpërdrejtë.

Një lloj vdekjeje të bukur jo intelektuale, një lloj vdekje jo të ndërgjegjshme, vdekje parake, shohim pikërisht edhe në një poezi tjetër të Shkreli: “Vdekja e malësorit”.

Asnjë kokë përkulur
Se ja rrëxoni lisat

Asnjë gjëmë mësa guri
Se ja shembni majet
Asnjë lot asnjë
Se ja shteroni krojet

Në sytë e tij vetëm
Harroi prendimin dita

Ç’mendim i vrugët
Ç’mendim i ftohtë ndër vetulla
Lum ky çfarë vdekje

Vdekja e bukur kthehet në veprën e Shkrelit edhe vetë qëllimi i një poeti të mirëfilltë. Pikërisht këtë gjë shohim të thotë në poezinë: “Katër Këshilla Vetes”:

“mos u bëj poet nëse s’mund të vdesësh
për secilën varg, të vdesësh për secilën fjalë.”

Detyra e poetit është të vdesë në emër të fjalëve të bukura. Por, çfarë është e bukura? Shkreli nuk na jep askund ndonje përkufizim të së bukurës. Dhe shumë mirë që nuk e jep sepse çdo përkufizim i së bukurës që kam hasur është qesharak dhe lyp mijra kundërshembuj. E bukura shikohet, ndriçon, shfaqet dhe më pas ikën, zhduket menjëherë, vdes. Kur t’i do ta kapësh, ajo përherë të rrëshqet nga duart.

Një lloj pikturimi të tillë të së bukurës shohim në poezin “Liqeni” të Shkrelit.

Flas me ty,
ti hesht e luan me valë.

Ti s’je më syri
im as loti i saj.

Flas me ty,
ti shikon pulëbardhat.

Për Shën-Naumin
paske zemër t’gjerë.

Flas me ty,
ti kotesh mrekullie.

Më vjen të zbres në fund t’fundit,
të vdes i gjelbër me alat.

Ai flet me të bukurën dhe e bukura hesht. Ai flet, e bukura kotet. Shkreli nuk mundohet ta përkufizojë të bukurën, as nuk mundet ta përshkruajë. Ai i flet të bukurës, por ajo është si ndonjë fëmijë që nuk ka mësuar ende të flasë. Marrdhënia e Shkrelit këtu me të bukurën është tërësisht e kundërt me atë të Lasgush Poradecit. Poradecit bukuria e liqenit i flet:“Ay ndaj fundesh u perflak /Posi me zjarr e me flori”. Por, tek Shkreli, bukuria e liqenit është një bukuri që hesht, një bukuri që luan me vetveten, një bukuri që kotet. Shkreli nuk e përshkruan të bukurën për së largu, siç mund ta përfytyrojmë lehtazi Lasgush Poradecin duke kundruar liqenin i mallëngjyer nga një cep buzë liqenit. Vdekja e bukur tek poezia e Azem Shkrlit është marrdhënie e drejtpërdrejtë; ai do të zhytet tek e bukura, do të vdesë në të.

You might be interested in

ME HIJEN TIME-HILDE DOMIN/ Përkthyer nga Hans-Joachim Lanksch                

in Letërsi/Në kujtim të Hans-Joachim Lanksch/Përkthim/Tharm by

ME HIJEN TIME-HILDE DOMIN                  

 

Po eci me hijen time,

përcjellë vetëm nga hija,

vetëm me tê

nëpër lugina pa bar.

 

Unë gjithnji ma e zbehtë

ajo gjithnji mâ e gjatë.

Më çon ajo

unë udhëhiqem.

 

Mështeknat e zhveshuna buzë rrugës

gishtna të bardhemë e të lëmuem

cakun e dinë

mâ mirë se unë.

 

– Përktheu nga originali: Hans-Joachim Lanksch

 

You might be interested in

BARAZPESHË-HILDE DOMIN

BARAZPESHË-HILDE DOMIN                                     Kalojmë seicili për vete në shtekun e ngushtë mbi krenat e të vdekunve – pathuej pa ankth

VJESHTË-Hilde Domin

VJESHTË – Hilde Domin  Derëbaba e zogjve po zhgjethnohet. Vjeshta na tremb. Disa nesh ua pikturojnë fytyrën të vdekunve kur largohen

Romain Gary dhe dashuria e një nëne-Luan Rama

in Letërsi by

Luan Rama

Po lija Tiranën duke u kthyer në Paris, me imazhet e nënës sime shtrirë në shtrat, në grinë e atij fund dimri. Po e lija me akrepat e një kohë që nga dhimbjet nuk lëviznin më, duke kujtuar librin e Albert Cohen-it me kujtimet e nënës së tij në Libri i nënës sime (Le livre de ma mère), kur nga Korfuzi ajo i tregonte tutje majat hijerënda të maleve shqiptare. Pastaj, në avion, në qiellin e dashur të pilotit të dikurshëm Romain Gary, kjo lidhje e gjenezës më rishfaqi një dashuri tjetër akoma më të madhe, një dashuri nëne shkruar nga ai në Premtimin e agut (Promesse de l’aube) një roman që shpesh miqve të mi u thosha ta lexonin. Pikërisht aty kisha ndjerë përkushtimin tronditës të një nëne. Dhe meqë ishte pragu i 100 vjetorit të shkrimtarit tim të parapëlqyer Romain Gary (8 Maj 1914), unë shkova atë ditë para shtëpisë së tij në 108, Rue du Bac, një rrugë ku kaloj shpesh për në mediatekën “André Malraux”. E dua këtë shkrimtar, jo pse ai kishte qenë dhe diplomat e kineast, ku jeta ime rastisi t’i përjetojë gjithashtu, por sepse gjithë vepra e tij romaneske ishte diçka tronditëse dhe e përjetuar në mënyrë dramatike, aq sa herë-herë ai luante me pseudonimet e tij. Në pllakën përkujtimore të vendosur para shtëpisë së tij është shkruar:”Këtu ka jetuar Roman Gary, luftëtar i Çlirimit, shkrimtar dhe diplomat nga viti 1963 e deri sa vdiq më 2 Dhjetor 1980». Pikërisht këtu, Romain Gary kishte kaluar një pjesë të madhe të jetës së tij, dramat e shumta dhe jetën boheme, netët e pagjumta pranë skrivanisë së tij, sfilitjet shpirtërore dhe zhgënjimet që më së fundi e çuan deri atje sa t’i jepte fund jetës së tij.

Ishte prag Krishtlindjesh atë ditë të 2 dhjetorit 1980. Rrugët ishin mbushur me drita, lule dhe kurora të argjendta. Shoferit të një miku që e kishte sjellë deri në shtëpi, ai vetëm i ngriti dorën duke e përshëndetur thjeshtë: «Mirupafshim!»… Por tjetri s’do ta shikonte më. Gjithçka ishte përgatitur. Ai u zhvesh, veshi këmishën e tij blu, la një letër të shkurtër lamtumire, hoqi nga një kuti revolverin e tij «Smith» dhe shkoi të shtrihej në shtrat duke u mbuluar me kuvertë deri në grykë. Pastaj kishte ngritur dorën, kishte futur grykën e revolverit në gojë dhe e kishte shkrehur!… Kështu ikte nga kjo botë shkrimtari Gary, siç kishin shkuar të vetëvrarë plot shkrimtarë të tjerë parizianë si; Nerval, Chamfort, Montherlant, La Rochelle, Debord, apo siç kishte ikur një mëngjes të ftohtë përtej oqeanit i madhi Hemingway. Shkonte kështu të takonte nënën e tij, të cilën akoma e kërkonte në gjumë. Shkonte duke lënë pas një vepër të pasur dhe në veçanti një emër që do të shkruhej në historinë e letërsisë franceze.

Shkrimtari

Romain Gary (Romen Gari) ishte autori i vetëm francez që mori dy herë çmimin e madh letrar francez “Goncourt”, në fillim, në vitin 1956, me romanin e tij Rrënjët e qiellit (Les Racines du ciel), një nga romanet e parë që tronditi ndërgjegjen botërore për mbrojtjen e natyrës, dhe më 1975 me romanin Jeta para teje (La vie devant soi) kësaj rradhe nën pseudonimin Emil Ajar, histori që krijoi shumë zhurmë për disa vite në shtypin dhe kritikën letrare franceze, roman që kishte në qendër një fëmijë të braktisur arab, Momo, të cilin e gjen dhe e rrit një prostitutë e vjetër e komunitetit hebre. E megjithatë, Gary do të citohet më shumë për tregimin e tij autobiografik “Premtimi i agut”, pasi aty është dhe thelbi i ekzistencës së tij si njeri dhe si shkrimtar njëkohësisht. Nëna e tij, që e adhuronte si një Zot, i thoshte gjithnjë se ai do të bëhej një shkrimtar, një ambasador, një gjeni… dhe ai u bë. Romani i tij të parë Edukimi europian (Education européenne), të cilin e filloi kur ishte mitralier avioni në luftë dhe që u botua në vitin 1945 në anglisht dhe frëngjisht, u prit me një çmim të kritikës franceze. Pas kësaj, Gary do te shkruajë vazhdimisht, si në kohën kur ishte diplomat në Sofje, New York, Londër, Paris apo dhe kur u dërgua si konsull i Përgjithshëm i Francës në San Françisko e më pas. Shpesh, romanet e këtij golisti të vjetër dhe të përbetuar, marrin shkas nga histori të jetës së tij, personazhe të njohur, fati i hebrenjve që bridhnin nëpër botën pa atdhe, eksperienca të habitshme në jetë apo diplomaci, dhe veçanërisht në eksperiencën e tij me femrat, me dëshirën për të qënë i dashuruar, gjë të cilën kurrë nuk e arriti ta përjetonte ashtu siç donte ai, pasi dashuria e nënës i kishte eklipsuar dhe i kishte bërê të pamundura dashuritë e tjera. Veprat e tij më të mira u shkruan në vitet 60-të-70-të dhe mes tyre mund të përmëndim Nata e qetë, Shkëlqim gruaje, Qeni i bardhë, Balonat, etj, apo vepra e tij e botuar pas vdekjes Jeta dhe vdekja e Emil Ajar, e lidhur ngushtë me problemin e tij identitar, sepse ky hebre, herë me pasaportë sovjetike e herë polake, i cili në adoleshencën e tij më së fundi u bë francez dhe jetoi në Nice, në shkrimet e tij përdori shumë herë pseudonime, duke kërkuar gjithnjë një imazh të tij, edhe pse kurrë nuk ishte i kënaqur me atë çka përfaqësonte. Ja pse dhe në Premtimi i agut, ai do të shkruante: ”Jeta kur lind, në agun e vet ju bën një premtim që nuk e mban kurrë”…

Romain Gary është gjithashtu shkrimtari i pasionuar pas kinematografisë dhe ndoshta ngaqë ai ra në dashuri dhe u martua me një nga aktoret më në zë amerikane të viteve 60-të dhe veçanërisht të “Valës së Re” franceze, Jean Seberg, me filmin A bout de soufflé. Ishte një dashuri e madhe dhe një tragjedi e madhe, pasi pas ndarjes së tyre, Jean bëri vetvrasje e vetmuar në makinën e saj në një rrugë pariziane, duke lënë pas fëmijën e tyre Diego. Romanet e tij u ekranizuan nga autorë të shquar amerikanë e francezë si John Huston (Rrënjët e qiellit), Kosta Gavras (Shkëlqim gruaje) apo filmi Jeta para teje, etj, ku madje dhe vetë ai realizoi dy filma si kineast. Në Amerikë, Gary ishte një star dhe jetonte mes starëve amerikanë të Hollivudit. Madje kur Jean pati një flirt me Clint Eastwood, ai kërkoi të ndeshej me të në duel si në kohërat kalorsiake, por aktori amerikan preferoi të largohej. I tillë ishte Romain Gary, ndryshe nga të tjerët…

Nëna

Ёshtë interesant një pasazh i shkurtër i librit Premtimi i agut, kur Romain Gary kujtonte lidhjen e fortë me nënën e tij. Kujtonte një ditë kur djalosh i ri po përcillte nënën e tij të lodhur që do të shkonte për tre ditë në një vend malor për t’u çlodhur. Por ndarja mes tyre ishte gjithë përqafime, ankth dhe lotë. Dhe meqë shoferi i autobuzit u mërzit duke pritur, ai filloi t’i binte burisë, por ata përsëri nuk ndaheshin dot. Dhe kjo sepse nëna e tij, Mina e dashur, parandjente kështu ndarjet e mëvonshme me birin e saj… “Ti do të bëhesh ambasador… ti je një gjeni!…” kujtonte shpesh Gary zërin e saj, ndërkohë që ajo e shtrëngonte fort në gjoksin e saj, duke hedhur vështrimin tutje shpatullave të tij… ndoshta kishte mallin e burrit të saj që e kishte braktisur dhe që ishte diku larg…. Gary filloi të shkruajë që në moshë 15 vjeçare, madje ai filloi të botonte dhe tregimet e tij të paraluftës. Pas fillimit të studimeve për drejtësi në universitetin e Nice-s, meqë shpërtheu lufta, ai u angazhua ushtar dhe u instruktua si mitralier avionësh, por shpejt, ai do të arratisej nga formacioni i tij ushtarak i qeverisë së Vishisë, për të shkuar në Londër që të bashkohej me gjeneralin De Gaulle (De Gol). I vetmi kontakt me nënën e tij ishin letrat që shkëmbenin mes tyre. Kështu do të kalonin vitet e luftës gjer ditën e madhe të fitores dhe të lirisë. Kur Franca po çlirohej, përmes dhjetëra mesazhesh, ai e kishte lajmëruar nënën e tij në Nice se ishte duke ardhur. Ia dërgonte ato nga vende të ndryshme, gjithnjë duke iu afruar Nice-s. Madje, një miku i tij, kapiteni Vanurien, që dhe ai bashkë me të ishte hedhur me parashutistët francezë në Gusht të vitit 1944 për të çliruar jugun e Francës, ishte përpjekur ta gjente në hotelin e saj, por Gary s’kishte asnjë lajm as nga miku i tij. Vallë e kishte gjetur? Ç’bëhej me nënën e tij? Pas disa ditësh, ai arriti më së fundi në qytetin e tij të dashur dhe çdo minutë imagjinonte takimin kur nënoken e tij do ta mbante në krahë me dashurinë më të madhe të botës. Me një xhip ai u nis me shpejtësi drejt Hotel-Pension Mermonts që dikur menaxhonte nëna e tij, drejt asaj ndërtese të vjetër, të cilën e njihte symbyllur në të gjitha konturet e saj. Nxitoi me vrap drejt shkallëve duke shkuar me furinë e një adoleshenti drejt portës së tij, por dyert ishin mbyllur : «Askush nuk më priste, – do të shkruante ai. – Në mënyrë të vagët, njerëzit aty kishin dëgjuar diçka për nënën time por askush nuk e njihte. Miqtë e mi të vjetër ishin shpërndarë. M‘u deshën shumë orë për të njohur të vërtetën. Nëna ime kishte tre vjet e gjysmë që kishte vdekur, pra disa muaj pasi unë kisha shkuar në Londër. Por nëna e dinte mirë se unë nuk mund të jetoja dhe të qëndroja në këmbë pa u ndjerë dhe i mbështetur te ajo. Dhe nëna i kishte marrë të gjitha masat. Disa ditë para se të vdiste, ajo kishte shkruar afërsisht 250 letra, të cilat ia kishte dërguar një mikeje të saj në Zvicër. Unë nuk duhej ta dija vdekjen e saj dhe letrat duhej të më dërgoheshin rregullisht … Kështu, unë vazhdoja të merrja nga nëna ime forcë e kurajo që të mund të duroja luftën, ndërkohë që ajo kishte më shumë se tre vjet që kishte vdekur. Kordoni ombilikal kishte vazhduar të funksiononte…»

Si kishte qenë e mundur? Përse vallë? Njëmijë pyetje i vinin në kokë pilotit Romain Gary, luftëtarit të «Compagnon de Loraine»… Kështu, i ulur diku, ai filloi të kujtojë vitet e fëmijërisë dhe jetën në krahët e saj, adoleshencën që përkundej në atë dashuri të jashtëzakonshme: «Shpesh, para se të flija, shikoja nënën të hynte në dhomën time, të përkulej mbi mua dhe të buzëqeshte trishtueshëm. Pastaj ajo më thoshte: «Ngriji sytë… Dhe unë i drejtoja sytë nga ajo. Nëna qëndronte një çast të gjatë e përkulur mbi mua. Pastaj hapte krahët, më shtrëngonte dhe unë ndieja lotët e saj të binin në faqe. Fillova të dyshoj se kishte diçka misterioze dhe se nuk isha unë burimi i atyre lotëve tronditëse…»

Gjithë jeta e tij, fëmijëria, adoleshenca, rinia, kishin qenë në këtë ngjizje të pazakontë, të rrallë, në ethe dhe lotë dhe në shpresa të njëjta e të përbashkëta. “Ajo m’u afrua, më mori fytyrën midis duarve të saj duke më vështruar me vëmendje çdo tipar dhe lotët shkëlqenin në sytë e saj. Një siklet i madh më kapte. Papritur kisha përshtypjen se duhej të isha dikush tjetër… Nuk mund të mos shikoja fytyrën e lumtur të nënës time pa ndjerë të rritej brënda gjoksit tim një besim i jashtëzakonshëm për fatin tim… Padyshim, kjo reflektonte besimin që kishte nëna që nga lindja ime, besim të cilin ajo e kishte kthyer në thelbin e jetës dhe të shpresës së saj…”

Atë ditë, kur ai mësoi vdekjen e nënës së tij, ai e kuptoi se ç’mund të bënte zemra e një nëne për birin e saj, duke imagjinuar dhe të pamundurën, të mbijetonte dhe pas vdekjes së saj për mos të lënduar zemrën djaloshare të birit të saj në luftë. Dhe ai rishikonte të njëjtin imazh kur i vinin letrat në front, gjithë ato letra që i vinin në vende të ndryshme, nga shumë larg, aty mes bombave dhe ku ai dëgjonte zërin e saj… «Biri im i shtrenjtë. U bënë shumë vite që jemi ndarë dhe shpresoj që tashmë je mësuar, pasi në fund të fundit, unë nuk do të jem gjithnjë në këtë botë. Kujtohu që asnjëherë nuk kam dyshuar për ty. Shpresoj që kur të vish në shtëpi, ti do ta kuptosh dhe do më falësh. Nuk mund të bëja ndryshe…” Ç’kishte bërë? Çfarë do t’i falja?…” Gjithçka që kam bërë, e kam bërë sepse ti kishe nevojë për mua. Mos ma vër re. Jam mirë, të pres…. Më kot pyesja veten.”

Por, më kot pyeste veten Romain Gary në ato ditë lufte… Madje rreziqet ishin të panumurta dhe ai çuditej sesi kishte mundësi që gjithnjë shpëtonte mrekullisht nga vdekja e sigurt. “Çdo ditë kisha takim me qiellin dhe avioni ynë shpesh kthehej gjithë shenja plumbash…” Një herë gjatë një operacioni, në luftë e sipër në qiell, piloti i tij goditet rëndë në njërin sy e megjithatë e mbante fort timonin, gjersa më në fund, për habinë e të gjithëve ata arritën në bazën e tyre angleze…  Shpëtimi e ndiqte pas gjithnjë, si me magji, si një urdhër qiellor që vinte nga hyjnitë. Pikërisht në Londër, pasi ishte plagosur në një dyluftim ajror, ai ishte dekoruar nga gjenerali De Gaulle…  Luftime në udhët e Afrikës, nga Kajro në Kongo, Bangui, në Sudan e Nigeri… Një herë avioni u rrëzua, por atë ditë nuk ishte ai që ngiste avionin. Ishte një neozelandez dhe dikush tjetër. Ata mbetën të vrarë, që të dy… Pastaj më vonë, atje e kishte zënë tifo ku vetëm transfuzionet mundën ta shpëtojnë. Dhe gjithnjë i shfaqej portreti i nënës… “Shikoja nënën time. Ajo përkulte kokën anash, sytë gjysmë të mbyllura. Vinte një dorë mbi zemrën e saj. Kishte shumë vite që e kisha parë në një pozicion të tillë, në çastin e krizës së saj të parë në një koma insulinike. Fytyra e saj ishte në ngjyrë gri. Kërkonte të bënte një përpjekje të jashtëzakonshme, por s’mundej, s’kishte forcën që do të duhej për të shpëtuar gjithë bijtë e botës. Ajo nuk mund të shpëtonte veçse birin e saj. – Nënë, – i thashë, duke ngritur sytë. – Nënë. – Ajo më vështronte.  – Ti më kishe premtuar që të bëja kujdes, – tha ajo. – Po nuk isha unë që ngisja avionin… Pas 38 orësh më gjetën brenda karkasës së avionit me kapak të mbyllur dhe mes një vape të tmerrshme, inkoshient dhe me trup të rreshkët nga mungesa e ujit…”

Gary kujtonte po kështu dhe një ditë kur i ulur buzë Nilit me një mikeshë, tek po lexonte një letër të saj disi i tërhequr, vajza që kujtonte se ai kishte ndonjë të dashur, i kishte thënë:

« – Vallë ajo të do?

Pohova thjesht menjëherë.

– Po ti?

– Ah, femrat për mua… Humb një e gjen dhjetë të tjera…

– Nuk ke frikë se të tradhëton gjatë kohës që nuk je atje?

– Ah, jo… – u përgjigja.

– Edhe pse i ndarë me vite?

– Po, edhe pse kjo vazhdon me vite.

– Po në fund të fundit, a nuk e kupton që një femër nuk mund të qëndrojë vetëm për vite me radhë, pa burrë, thjeshtë për sytë e bukur?

– Po, e besoj, – i thashë… E kam parë këtë nga afër. Kam njohur një grua që ka qëndruar me vite pa burrë, vetëm për sytë e bukur të dikujt…”

Po, kështu kishte ndodhur me nënën e tij.

Dhe nëna e tij e kishte mësuar të mos jepej kollaj pas femrave, siç kujton ai në La Promesse de l’aube: “Nuk duhet të të duan shumë kur je kaq i ri. Kjo gjë të mëson zakone jo të mira… me dashurinë e nënës jeta u bën një premtim që ajo nuk e mban kurrë. Atëherë je i detyruar të hash diçka të ftohtë gjer në fund të jetës. Pas kësaj, sa herë një grua ju merr në krahë dhe ju shtrëngon në zemrën e saj, këto janë thjesht ngushëllime. Dhe atëherë si një qen, shkojmë të ankohemi në varrin e nënës: kurrë s’do ta bëj më. Krahë të mrekullueshme ju pushtojnë rreth qafës dhe buzë të ëmbla ju flasin për dashurinë, por ju e dini tashmë, ju keni kaluar që herët nga burimi ku keni pirë gjithçka. Kur etja ju kap sërish, ju mund të hidheni nga të katër anët por s’ka më puse, ka veç mirazhe. Që me shkëlqimet e para të agut ju jeni i informuar tashmë. Ngado qe të shkoni, ju do të keni me vetë helmin e krahasimit dhe do të kaloni gjithë kohën tuaj duke pritur atë që tashmë ju e keni marrë…»

Kështu, dashnoret e tij të shumta bëheshin shpejt mikesha që i dëshmonin përkushtimin. Çdo herë që do të takonte një femër, ai shpresonte të binte në dashuri. Por para se të fillonte ta konkretizonte këtë lidhje, ai tashmë ishte i lodhur, pasi nëna e tij i kishte dhënë gjithçka që në fëmijëri, siç e shkruan në Premtimi i agut.

“Letrat e saj të para më erdhën pak kohë pas mbërritjes time në Londër. Kishin ardhur fshehurazi nga Zvicra, ku një mike e nënës sime i ridërgonte rregullisht. Asnjëra nuk kishte datë. Deri në kthimin tim në Nice, tre vjet e gjashtë muaj më vonë, këto letra pa datë dhe jashtë kohe më ndoqën në mënyrë besnike. Gjatë tre vjetëve e gjysmë unë u mbajta nga një frymë e vullnet i madh dhe ky kordon ombilikal komunikonte në gjakun tim trimërinë e një zemre më të fortë se ajo që kisha në vetveve e më jepte jetë ishte një lloj kreshendo lirike në ato letra…”

Dhe Romain Gary i ruante ato letra gjithnjë me vete, si gjërat më të shtrenjta që i kishte dhuruar nëna e tij, kjo botë, pasi nëna dhe bota ishin personifikuar në një te ai. Ishte shpirti i nënës… “Biri im i adhuruar, gjithë qyteti i Nice-s është krenar për ty. “Radio Londra” na flet për zjarrin e flakët që ti hedh mbi Gjermaninë, por bëjnë mirë që nuk e përmëndin emrin tënd… E ulur në dhomën e saj ajo dëgjonte B.B.C. që i fliste vetëm për mua e madje unë e shikoja dhe buzëqeshjen e saj të mrekulluar. Në Kano, në Nigeri, avioni ynë u zu mes një stuhie rëre dhe avioni preku një degë duke rënë në tokë dhe duke bërë një gropë një metër të thellë, por ne dolëm pa asnjë plagë… Por më pas, siç do të shkruante Gary në librin e tij, “Letrat e nënës sime bëheshin më të shkurtra… fraza të hedhura nxitimthi, me lapës… Mbahej mirë dhe insulina nuk i mungonte. “Biri im i lavdishëm, jam krenar për ty… Vive la France!...”

Mungesa e një nëne

Mungesa më e madhe në jetën e Gary-së ishte nëna e tij, pasi ajo i kishte dhënë atij dashurinë më sublime që mund të jepte një nënë, dashuri të cilën ai s’mund ta gjente diku tjetër. Dhe kështu, hija e saj, drama dhe vdekja e saj, do ta ndiqte pas gjithë jetën, edhe pse ai do të bëhej njeri i famshëm, siç kishte thënë profecinë ajo.

Në Rue du Bac, siç shkruan dhe në biografinë për të Myriam Anissimov, e cila kishte rrëmuar gjer në detaje në jetën e tij afektive, në dashuritë e rastësishme dhe dëshirat e tij, ajo tregon se ai shëtiste gjithnjë në kërkim të ndonjë vështrimi ndjellës, të ndonjë vajze të re që përgjërohej për romanet e tij. «Sa herë që përkëdhelja ndonjë femër, – shkruante Gary, – sytë e saj kërkonin të gjenin në sytë e mi vështrimin e dashurisë. Dhe ajo i ndjente përbetimet e zemrës sime në gjoksin e saj, në krahët e mia që e qarkonin dhe e shtrëngonin fort. Atëherë, ajo më merrte për një të dashuruar: ndërsa unë isha veçse në një lloj ëndrre. Shumë gra kanë pandehur kështu se ishin të dashuruara nga unë, ndërkohë që te unë, ato ishin veçse mungesa e dikujt. Kur unë rifilloja të bëja seks, e shikonin qartë provën e pasionit tim për to, frymëzimin tim, ndërkohë që unë luftoja me ato kohëra të shkuara, ku ndjesitë e mia të ngopura më privonin nga imagjinata dhe më kthenin në atë realitet ku ato gra të huaja më dukeshin tepër të bezdisshme. Ato mendonin të afroheshin më shumë dhe të plekseshin në mënyrë intime përmes shtrëngimeve tona, por pikërisht këto çaste, unë i braktisja ato për tu bashkuar me një tjetër…»

Pas ndarjes me Jean Seberg, jeta e tij shkonte nëpër mjegull. Rue du Bac, Rue de Rennes, restoranti Recamier, Lipp, La Coupole… Boulevard de Montparnasse… «Kohë me kohë ndonjë grua lidhte marrëdhënie me mua dhe pastaj ajo më linte, pasi femrat nuk i duan adoleshentët. Ka disa nga ato që qendrojnë diçka më gjatë, pasi ato janë të martuara dhe kanë familje. Dhe meqë unë u harxhoj jo shumë kohë, ato mendojnë se jam burri i jetës së tyre… Kam përshtypjen se ato e kuptojnë pastaj se jam një trap, por megjithatë unë vuaj, se më pëlqejnë vajzat e reja. Ndonjëherë, burrat e tyre vijnë të kërkojnë ndonjë shpjegim për veprimet e grave të tyre, por unë jam i pazoti tu them ndonjë gjë. Në fakt gjërat shkojnë jo keq, pasi ata e dinë se jam 60 vjeçar dhe në këtë moshë është më shumë miqësi. Por unë ëndërroj të bëj dashuri si gjithë djemtë adoleshentë…»

Në vitin 1949, kur Romain Gary kishte blerë një shtëpi në brigjet e Mesdheut, në fshatin Roquebrune, i kishte thënë gruas së tij të parë, anglezes Lesly Blanch, gazetare dhe shkrimtare, se nëse vdiste, hiri i tij të hidhej pikërisht në ujrat e atij deti para syve të tyre. Dhe Lesly do ta mbante fjalën. E dashura e fundit e Gary-së, Leila Chellabi, që kujdesej gjithashtu dhe për djalin e tij, Diego, erdhi nga Parisi me një urnë hiri në Roquebrune, ku i priste Lesly. Ajo i kishte përgatitur të gjitha, madje kishte marrë me qera dhe një barkë, por meqë ishte sëmurë, ajo qëndroi në breg bashkë me Diegon, ndërkohë që Leila, me hirin e Gary-së, hipur në barkë, shkiste mbi ato ujra të qeta drejt banesës së fundit të Romain Gary, për të shpëndrarë atje, atë ç’kishte mbetur prej tij. Shkrimtari e donte shumë Mesdheun, për të cilin vite më pare kishte shkruar: «I shtrenjti Mesdhe! Paqja jote latine aq e ëmbël për jetën më qoftë falë, mëshirëmadh e miqësor. Me çfarë kujdesi vështrimi yt i lashtë e gazdhënës puthi dikur ballin tim adoleshent. Vij gjithnjë në bregun tënd me barkat që sjellin perëndimin në rrjetat e tyre. Gjithnjë kam qënë i lumtur në gurët e bregut tënd…”

You might be interested in

1 … 126 127 128 129 130 … 162
Go to Top