Luan Rama
Po lija Tiranën duke u kthyer në Paris, me imazhet e nënës sime shtrirë në shtrat, në grinë e atij fund dimri. Po e lija me akrepat e një kohë që nga dhimbjet nuk lëviznin më, duke kujtuar librin e Albert Cohen-it me kujtimet e nënës së tij në Libri i nënës sime (Le livre de ma mère), kur nga Korfuzi ajo i tregonte tutje majat hijerënda të maleve shqiptare. Pastaj, në avion, në qiellin e dashur të pilotit të dikurshëm Romain Gary, kjo lidhje e gjenezës më rishfaqi një dashuri tjetër akoma më të madhe, një dashuri nëne shkruar nga ai në Premtimin e agut (Promesse de l’aube) një roman që shpesh miqve të mi u thosha ta lexonin. Pikërisht aty kisha ndjerë përkushtimin tronditës të një nëne. Dhe meqë ishte pragu i 100 vjetorit të shkrimtarit tim të parapëlqyer Romain Gary (8 Maj 1914), unë shkova atë ditë para shtëpisë së tij në 108, Rue du Bac, një rrugë ku kaloj shpesh për në mediatekën “André Malraux”. E dua këtë shkrimtar, jo pse ai kishte qenë dhe diplomat e kineast, ku jeta ime rastisi t’i përjetojë gjithashtu, por sepse gjithë vepra e tij romaneske ishte diçka tronditëse dhe e përjetuar në mënyrë dramatike, aq sa herë-herë ai luante me pseudonimet e tij. Në pllakën përkujtimore të vendosur para shtëpisë së tij është shkruar:”Këtu ka jetuar Roman Gary, luftëtar i Çlirimit, shkrimtar dhe diplomat nga viti 1963 e deri sa vdiq më 2 Dhjetor 1980». Pikërisht këtu, Romain Gary kishte kaluar një pjesë të madhe të jetës së tij, dramat e shumta dhe jetën boheme, netët e pagjumta pranë skrivanisë së tij, sfilitjet shpirtërore dhe zhgënjimet që më së fundi e çuan deri atje sa t’i jepte fund jetës së tij.
Ishte prag Krishtlindjesh atë ditë të 2 dhjetorit 1980. Rrugët ishin mbushur me drita, lule dhe kurora të argjendta. Shoferit të një miku që e kishte sjellë deri në shtëpi, ai vetëm i ngriti dorën duke e përshëndetur thjeshtë: «Mirupafshim!»… Por tjetri s’do ta shikonte më. Gjithçka ishte përgatitur. Ai u zhvesh, veshi këmishën e tij blu, la një letër të shkurtër lamtumire, hoqi nga një kuti revolverin e tij «Smith» dhe shkoi të shtrihej në shtrat duke u mbuluar me kuvertë deri në grykë. Pastaj kishte ngritur dorën, kishte futur grykën e revolverit në gojë dhe e kishte shkrehur!… Kështu ikte nga kjo botë shkrimtari Gary, siç kishin shkuar të vetëvrarë plot shkrimtarë të tjerë parizianë si; Nerval, Chamfort, Montherlant, La Rochelle, Debord, apo siç kishte ikur një mëngjes të ftohtë përtej oqeanit i madhi Hemingway. Shkonte kështu të takonte nënën e tij, të cilën akoma e kërkonte në gjumë. Shkonte duke lënë pas një vepër të pasur dhe në veçanti një emër që do të shkruhej në historinë e letërsisë franceze.
Shkrimtari
Romain Gary (Romen Gari) ishte autori i vetëm francez që mori dy herë çmimin e madh letrar francez “Goncourt”, në fillim, në vitin 1956, me romanin e tij Rrënjët e qiellit (Les Racines du ciel), një nga romanet e parë që tronditi ndërgjegjen botërore për mbrojtjen e natyrës, dhe më 1975 me romanin Jeta para teje (La vie devant soi) kësaj rradhe nën pseudonimin Emil Ajar, histori që krijoi shumë zhurmë për disa vite në shtypin dhe kritikën letrare franceze, roman që kishte në qendër një fëmijë të braktisur arab, Momo, të cilin e gjen dhe e rrit një prostitutë e vjetër e komunitetit hebre. E megjithatë, Gary do të citohet më shumë për tregimin e tij autobiografik “Premtimi i agut”, pasi aty është dhe thelbi i ekzistencës së tij si njeri dhe si shkrimtar njëkohësisht. Nëna e tij, që e adhuronte si një Zot, i thoshte gjithnjë se ai do të bëhej një shkrimtar, një ambasador, një gjeni… dhe ai u bë. Romani i tij të parë Edukimi europian (Education européenne), të cilin e filloi kur ishte mitralier avioni në luftë dhe që u botua në vitin 1945 në anglisht dhe frëngjisht, u prit me një çmim të kritikës franceze. Pas kësaj, Gary do te shkruajë vazhdimisht, si në kohën kur ishte diplomat në Sofje, New York, Londër, Paris apo dhe kur u dërgua si konsull i Përgjithshëm i Francës në San Françisko e më pas. Shpesh, romanet e këtij golisti të vjetër dhe të përbetuar, marrin shkas nga histori të jetës së tij, personazhe të njohur, fati i hebrenjve që bridhnin nëpër botën pa atdhe, eksperienca të habitshme në jetë apo diplomaci, dhe veçanërisht në eksperiencën e tij me femrat, me dëshirën për të qënë i dashuruar, gjë të cilën kurrë nuk e arriti ta përjetonte ashtu siç donte ai, pasi dashuria e nënës i kishte eklipsuar dhe i kishte bërê të pamundura dashuritë e tjera. Veprat e tij më të mira u shkruan në vitet 60-të-70-të dhe mes tyre mund të përmëndim Nata e qetë, Shkëlqim gruaje, Qeni i bardhë, Balonat, etj, apo vepra e tij e botuar pas vdekjes Jeta dhe vdekja e Emil Ajar, e lidhur ngushtë me problemin e tij identitar, sepse ky hebre, herë me pasaportë sovjetike e herë polake, i cili në adoleshencën e tij më së fundi u bë francez dhe jetoi në Nice, në shkrimet e tij përdori shumë herë pseudonime, duke kërkuar gjithnjë një imazh të tij, edhe pse kurrë nuk ishte i kënaqur me atë çka përfaqësonte. Ja pse dhe në Premtimi i agut, ai do të shkruante: ”Jeta kur lind, në agun e vet ju bën një premtim që nuk e mban kurrë”…
Romain Gary është gjithashtu shkrimtari i pasionuar pas kinematografisë dhe ndoshta ngaqë ai ra në dashuri dhe u martua me një nga aktoret më në zë amerikane të viteve 60-të dhe veçanërisht të “Valës së Re” franceze, Jean Seberg, me filmin A bout de soufflé. Ishte një dashuri e madhe dhe një tragjedi e madhe, pasi pas ndarjes së tyre, Jean bëri vetvrasje e vetmuar në makinën e saj në një rrugë pariziane, duke lënë pas fëmijën e tyre Diego. Romanet e tij u ekranizuan nga autorë të shquar amerikanë e francezë si John Huston (Rrënjët e qiellit), Kosta Gavras (Shkëlqim gruaje) apo filmi Jeta para teje, etj, ku madje dhe vetë ai realizoi dy filma si kineast. Në Amerikë, Gary ishte një star dhe jetonte mes starëve amerikanë të Hollivudit. Madje kur Jean pati një flirt me Clint Eastwood, ai kërkoi të ndeshej me të në duel si në kohërat kalorsiake, por aktori amerikan preferoi të largohej. I tillë ishte Romain Gary, ndryshe nga të tjerët…
Nëna
Ёshtë interesant një pasazh i shkurtër i librit Premtimi i agut, kur Romain Gary kujtonte lidhjen e fortë me nënën e tij. Kujtonte një ditë kur djalosh i ri po përcillte nënën e tij të lodhur që do të shkonte për tre ditë në një vend malor për t’u çlodhur. Por ndarja mes tyre ishte gjithë përqafime, ankth dhe lotë. Dhe meqë shoferi i autobuzit u mërzit duke pritur, ai filloi t’i binte burisë, por ata përsëri nuk ndaheshin dot. Dhe kjo sepse nëna e tij, Mina e dashur, parandjente kështu ndarjet e mëvonshme me birin e saj… “Ti do të bëhesh ambasador… ti je një gjeni!…” kujtonte shpesh Gary zërin e saj, ndërkohë që ajo e shtrëngonte fort në gjoksin e saj, duke hedhur vështrimin tutje shpatullave të tij… ndoshta kishte mallin e burrit të saj që e kishte braktisur dhe që ishte diku larg…. Gary filloi të shkruajë që në moshë 15 vjeçare, madje ai filloi të botonte dhe tregimet e tij të paraluftës. Pas fillimit të studimeve për drejtësi në universitetin e Nice-s, meqë shpërtheu lufta, ai u angazhua ushtar dhe u instruktua si mitralier avionësh, por shpejt, ai do të arratisej nga formacioni i tij ushtarak i qeverisë së Vishisë, për të shkuar në Londër që të bashkohej me gjeneralin De Gaulle (De Gol). I vetmi kontakt me nënën e tij ishin letrat që shkëmbenin mes tyre. Kështu do të kalonin vitet e luftës gjer ditën e madhe të fitores dhe të lirisë. Kur Franca po çlirohej, përmes dhjetëra mesazhesh, ai e kishte lajmëruar nënën e tij në Nice se ishte duke ardhur. Ia dërgonte ato nga vende të ndryshme, gjithnjë duke iu afruar Nice-s. Madje, një miku i tij, kapiteni Vanurien, që dhe ai bashkë me të ishte hedhur me parashutistët francezë në Gusht të vitit 1944 për të çliruar jugun e Francës, ishte përpjekur ta gjente në hotelin e saj, por Gary s’kishte asnjë lajm as nga miku i tij. Vallë e kishte gjetur? Ç’bëhej me nënën e tij? Pas disa ditësh, ai arriti më së fundi në qytetin e tij të dashur dhe çdo minutë imagjinonte takimin kur nënoken e tij do ta mbante në krahë me dashurinë më të madhe të botës. Me një xhip ai u nis me shpejtësi drejt Hotel-Pension Mermonts që dikur menaxhonte nëna e tij, drejt asaj ndërtese të vjetër, të cilën e njihte symbyllur në të gjitha konturet e saj. Nxitoi me vrap drejt shkallëve duke shkuar me furinë e një adoleshenti drejt portës së tij, por dyert ishin mbyllur : «Askush nuk më priste, – do të shkruante ai. – Në mënyrë të vagët, njerëzit aty kishin dëgjuar diçka për nënën time por askush nuk e njihte. Miqtë e mi të vjetër ishin shpërndarë. M‘u deshën shumë orë për të njohur të vërtetën. Nëna ime kishte tre vjet e gjysmë që kishte vdekur, pra disa muaj pasi unë kisha shkuar në Londër. Por nëna e dinte mirë se unë nuk mund të jetoja dhe të qëndroja në këmbë pa u ndjerë dhe i mbështetur te ajo. Dhe nëna i kishte marrë të gjitha masat. Disa ditë para se të vdiste, ajo kishte shkruar afërsisht 250 letra, të cilat ia kishte dërguar një mikeje të saj në Zvicër. Unë nuk duhej ta dija vdekjen e saj dhe letrat duhej të më dërgoheshin rregullisht … Kështu, unë vazhdoja të merrja nga nëna ime forcë e kurajo që të mund të duroja luftën, ndërkohë që ajo kishte më shumë se tre vjet që kishte vdekur. Kordoni ombilikal kishte vazhduar të funksiononte…»
Si kishte qenë e mundur? Përse vallë? Njëmijë pyetje i vinin në kokë pilotit Romain Gary, luftëtarit të «Compagnon de Loraine»… Kështu, i ulur diku, ai filloi të kujtojë vitet e fëmijërisë dhe jetën në krahët e saj, adoleshencën që përkundej në atë dashuri të jashtëzakonshme: «Shpesh, para se të flija, shikoja nënën të hynte në dhomën time, të përkulej mbi mua dhe të buzëqeshte trishtueshëm. Pastaj ajo më thoshte: «Ngriji sytë… Dhe unë i drejtoja sytë nga ajo. Nëna qëndronte një çast të gjatë e përkulur mbi mua. Pastaj hapte krahët, më shtrëngonte dhe unë ndieja lotët e saj të binin në faqe. Fillova të dyshoj se kishte diçka misterioze dhe se nuk isha unë burimi i atyre lotëve tronditëse…»
Gjithë jeta e tij, fëmijëria, adoleshenca, rinia, kishin qenë në këtë ngjizje të pazakontë, të rrallë, në ethe dhe lotë dhe në shpresa të njëjta e të përbashkëta. “Ajo m’u afrua, më mori fytyrën midis duarve të saj duke më vështruar me vëmendje çdo tipar dhe lotët shkëlqenin në sytë e saj. Një siklet i madh më kapte. Papritur kisha përshtypjen se duhej të isha dikush tjetër… Nuk mund të mos shikoja fytyrën e lumtur të nënës time pa ndjerë të rritej brënda gjoksit tim një besim i jashtëzakonshëm për fatin tim… Padyshim, kjo reflektonte besimin që kishte nëna që nga lindja ime, besim të cilin ajo e kishte kthyer në thelbin e jetës dhe të shpresës së saj…”
Atë ditë, kur ai mësoi vdekjen e nënës së tij, ai e kuptoi se ç’mund të bënte zemra e një nëne për birin e saj, duke imagjinuar dhe të pamundurën, të mbijetonte dhe pas vdekjes së saj për mos të lënduar zemrën djaloshare të birit të saj në luftë. Dhe ai rishikonte të njëjtin imazh kur i vinin letrat në front, gjithë ato letra që i vinin në vende të ndryshme, nga shumë larg, aty mes bombave dhe ku ai dëgjonte zërin e saj… «Biri im i shtrenjtë. U bënë shumë vite që jemi ndarë dhe shpresoj që tashmë je mësuar, pasi në fund të fundit, unë nuk do të jem gjithnjë në këtë botë. Kujtohu që asnjëherë nuk kam dyshuar për ty. Shpresoj që kur të vish në shtëpi, ti do ta kuptosh dhe do më falësh. Nuk mund të bëja ndryshe…” Ç’kishte bërë? Çfarë do t’i falja?…” Gjithçka që kam bërë, e kam bërë sepse ti kishe nevojë për mua. Mos ma vër re. Jam mirë, të pres…. Më kot pyesja veten.”
Por, më kot pyeste veten Romain Gary në ato ditë lufte… Madje rreziqet ishin të panumurta dhe ai çuditej sesi kishte mundësi që gjithnjë shpëtonte mrekullisht nga vdekja e sigurt. “Çdo ditë kisha takim me qiellin dhe avioni ynë shpesh kthehej gjithë shenja plumbash…” Një herë gjatë një operacioni, në luftë e sipër në qiell, piloti i tij goditet rëndë në njërin sy e megjithatë e mbante fort timonin, gjersa më në fund, për habinë e të gjithëve ata arritën në bazën e tyre angleze… Shpëtimi e ndiqte pas gjithnjë, si me magji, si një urdhër qiellor që vinte nga hyjnitë. Pikërisht në Londër, pasi ishte plagosur në një dyluftim ajror, ai ishte dekoruar nga gjenerali De Gaulle… Luftime në udhët e Afrikës, nga Kajro në Kongo, Bangui, në Sudan e Nigeri… Një herë avioni u rrëzua, por atë ditë nuk ishte ai që ngiste avionin. Ishte një neozelandez dhe dikush tjetër. Ata mbetën të vrarë, që të dy… Pastaj më vonë, atje e kishte zënë tifo ku vetëm transfuzionet mundën ta shpëtojnë. Dhe gjithnjë i shfaqej portreti i nënës… “Shikoja nënën time. Ajo përkulte kokën anash, sytë gjysmë të mbyllura. Vinte një dorë mbi zemrën e saj. Kishte shumë vite që e kisha parë në një pozicion të tillë, në çastin e krizës së saj të parë në një koma insulinike. Fytyra e saj ishte në ngjyrë gri. Kërkonte të bënte një përpjekje të jashtëzakonshme, por s’mundej, s’kishte forcën që do të duhej për të shpëtuar gjithë bijtë e botës. Ajo nuk mund të shpëtonte veçse birin e saj. – Nënë, – i thashë, duke ngritur sytë. – Nënë. – Ajo më vështronte. – Ti më kishe premtuar që të bëja kujdes, – tha ajo. – Po nuk isha unë që ngisja avionin… Pas 38 orësh më gjetën brenda karkasës së avionit me kapak të mbyllur dhe mes një vape të tmerrshme, inkoshient dhe me trup të rreshkët nga mungesa e ujit…”
Gary kujtonte po kështu dhe një ditë kur i ulur buzë Nilit me një mikeshë, tek po lexonte një letër të saj disi i tërhequr, vajza që kujtonte se ai kishte ndonjë të dashur, i kishte thënë:
« – Vallë ajo të do?
Pohova thjesht menjëherë.
– Po ti?
– Ah, femrat për mua… Humb një e gjen dhjetë të tjera…
– Nuk ke frikë se të tradhëton gjatë kohës që nuk je atje?
– Ah, jo… – u përgjigja.
– Edhe pse i ndarë me vite?
– Po, edhe pse kjo vazhdon me vite.
– Po në fund të fundit, a nuk e kupton që një femër nuk mund të qëndrojë vetëm për vite me radhë, pa burrë, thjeshtë për sytë e bukur?
– Po, e besoj, – i thashë… E kam parë këtë nga afër. Kam njohur një grua që ka qëndruar me vite pa burrë, vetëm për sytë e bukur të dikujt…”
Po, kështu kishte ndodhur me nënën e tij.
Dhe nëna e tij e kishte mësuar të mos jepej kollaj pas femrave, siç kujton ai në La Promesse de l’aube: “Nuk duhet të të duan shumë kur je kaq i ri. Kjo gjë të mëson zakone jo të mira… me dashurinë e nënës jeta u bën një premtim që ajo nuk e mban kurrë. Atëherë je i detyruar të hash diçka të ftohtë gjer në fund të jetës. Pas kësaj, sa herë një grua ju merr në krahë dhe ju shtrëngon në zemrën e saj, këto janë thjesht ngushëllime. Dhe atëherë si një qen, shkojmë të ankohemi në varrin e nënës: kurrë s’do ta bëj më. Krahë të mrekullueshme ju pushtojnë rreth qafës dhe buzë të ëmbla ju flasin për dashurinë, por ju e dini tashmë, ju keni kaluar që herët nga burimi ku keni pirë gjithçka. Kur etja ju kap sërish, ju mund të hidheni nga të katër anët por s’ka më puse, ka veç mirazhe. Që me shkëlqimet e para të agut ju jeni i informuar tashmë. Ngado qe të shkoni, ju do të keni me vetë helmin e krahasimit dhe do të kaloni gjithë kohën tuaj duke pritur atë që tashmë ju e keni marrë…»
Kështu, dashnoret e tij të shumta bëheshin shpejt mikesha që i dëshmonin përkushtimin. Çdo herë që do të takonte një femër, ai shpresonte të binte në dashuri. Por para se të fillonte ta konkretizonte këtë lidhje, ai tashmë ishte i lodhur, pasi nëna e tij i kishte dhënë gjithçka që në fëmijëri, siç e shkruan në Premtimi i agut.
“Letrat e saj të para më erdhën pak kohë pas mbërritjes time në Londër. Kishin ardhur fshehurazi nga Zvicra, ku një mike e nënës sime i ridërgonte rregullisht. Asnjëra nuk kishte datë. Deri në kthimin tim në Nice, tre vjet e gjashtë muaj më vonë, këto letra pa datë dhe jashtë kohe më ndoqën në mënyrë besnike. Gjatë tre vjetëve e gjysmë unë u mbajta nga një frymë e vullnet i madh dhe ky kordon ombilikal komunikonte në gjakun tim trimërinë e një zemre më të fortë se ajo që kisha në vetveve e më jepte jetë ishte një lloj kreshendo lirike në ato letra…”
Dhe Romain Gary i ruante ato letra gjithnjë me vete, si gjërat më të shtrenjta që i kishte dhuruar nëna e tij, kjo botë, pasi nëna dhe bota ishin personifikuar në një te ai. Ishte shpirti i nënës… “Biri im i adhuruar, gjithë qyteti i Nice-s është krenar për ty. “Radio Londra” na flet për zjarrin e flakët që ti hedh mbi Gjermaninë, por bëjnë mirë që nuk e përmëndin emrin tënd… E ulur në dhomën e saj ajo dëgjonte B.B.C. që i fliste vetëm për mua e madje unë e shikoja dhe buzëqeshjen e saj të mrekulluar. Në Kano, në Nigeri, avioni ynë u zu mes një stuhie rëre dhe avioni preku një degë duke rënë në tokë dhe duke bërë një gropë një metër të thellë, por ne dolëm pa asnjë plagë… Por më pas, siç do të shkruante Gary në librin e tij, “Letrat e nënës sime bëheshin më të shkurtra… fraza të hedhura nxitimthi, me lapës… Mbahej mirë dhe insulina nuk i mungonte. “Biri im i lavdishëm, jam krenar për ty… Vive la France!...”
Mungesa e një nëne
Mungesa më e madhe në jetën e Gary-së ishte nëna e tij, pasi ajo i kishte dhënë atij dashurinë më sublime që mund të jepte një nënë, dashuri të cilën ai s’mund ta gjente diku tjetër. Dhe kështu, hija e saj, drama dhe vdekja e saj, do ta ndiqte pas gjithë jetën, edhe pse ai do të bëhej njeri i famshëm, siç kishte thënë profecinë ajo.
Në Rue du Bac, siç shkruan dhe në biografinë për të Myriam Anissimov, e cila kishte rrëmuar gjer në detaje në jetën e tij afektive, në dashuritë e rastësishme dhe dëshirat e tij, ajo tregon se ai shëtiste gjithnjë në kërkim të ndonjë vështrimi ndjellës, të ndonjë vajze të re që përgjërohej për romanet e tij. «Sa herë që përkëdhelja ndonjë femër, – shkruante Gary, – sytë e saj kërkonin të gjenin në sytë e mi vështrimin e dashurisë. Dhe ajo i ndjente përbetimet e zemrës sime në gjoksin e saj, në krahët e mia që e qarkonin dhe e shtrëngonin fort. Atëherë, ajo më merrte për një të dashuruar: ndërsa unë isha veçse në një lloj ëndrre. Shumë gra kanë pandehur kështu se ishin të dashuruara nga unë, ndërkohë që te unë, ato ishin veçse mungesa e dikujt. Kur unë rifilloja të bëja seks, e shikonin qartë provën e pasionit tim për to, frymëzimin tim, ndërkohë që unë luftoja me ato kohëra të shkuara, ku ndjesitë e mia të ngopura më privonin nga imagjinata dhe më kthenin në atë realitet ku ato gra të huaja më dukeshin tepër të bezdisshme. Ato mendonin të afroheshin më shumë dhe të plekseshin në mënyrë intime përmes shtrëngimeve tona, por pikërisht këto çaste, unë i braktisja ato për tu bashkuar me një tjetër…»
Pas ndarjes me Jean Seberg, jeta e tij shkonte nëpër mjegull. Rue du Bac, Rue de Rennes, restoranti Recamier, Lipp, La Coupole… Boulevard de Montparnasse… «Kohë me kohë ndonjë grua lidhte marrëdhënie me mua dhe pastaj ajo më linte, pasi femrat nuk i duan adoleshentët. Ka disa nga ato që qendrojnë diçka më gjatë, pasi ato janë të martuara dhe kanë familje. Dhe meqë unë u harxhoj jo shumë kohë, ato mendojnë se jam burri i jetës së tyre… Kam përshtypjen se ato e kuptojnë pastaj se jam një trap, por megjithatë unë vuaj, se më pëlqejnë vajzat e reja. Ndonjëherë, burrat e tyre vijnë të kërkojnë ndonjë shpjegim për veprimet e grave të tyre, por unë jam i pazoti tu them ndonjë gjë. Në fakt gjërat shkojnë jo keq, pasi ata e dinë se jam 60 vjeçar dhe në këtë moshë është më shumë miqësi. Por unë ëndërroj të bëj dashuri si gjithë djemtë adoleshentë…»
Në vitin 1949, kur Romain Gary kishte blerë një shtëpi në brigjet e Mesdheut, në fshatin Roquebrune, i kishte thënë gruas së tij të parë, anglezes Lesly Blanch, gazetare dhe shkrimtare, se nëse vdiste, hiri i tij të hidhej pikërisht në ujrat e atij deti para syve të tyre. Dhe Lesly do ta mbante fjalën. E dashura e fundit e Gary-së, Leila Chellabi, që kujdesej gjithashtu dhe për djalin e tij, Diego, erdhi nga Parisi me një urnë hiri në Roquebrune, ku i priste Lesly. Ajo i kishte përgatitur të gjitha, madje kishte marrë me qera dhe një barkë, por meqë ishte sëmurë, ajo qëndroi në breg bashkë me Diegon, ndërkohë që Leila, me hirin e Gary-së, hipur në barkë, shkiste mbi ato ujra të qeta drejt banesës së fundit të Romain Gary, për të shpëndrarë atje, atë ç’kishte mbetur prej tij. Shkrimtari e donte shumë Mesdheun, për të cilin vite më pare kishte shkruar: «I shtrenjti Mesdhe! Paqja jote latine aq e ëmbël për jetën më qoftë falë, mëshirëmadh e miqësor. Me çfarë kujdesi vështrimi yt i lashtë e gazdhënës puthi dikur ballin tim adoleshent. Vij gjithnjë në bregun tënd me barkat që sjellin perëndimin në rrjetat e tyre. Gjithnjë kam qënë i lumtur në gurët e bregut tënd…”
