Admin - page 144

Zakonisht në këtë cikël bisedash pyetjet i drejtoj unë, por kësaj radhe pati një përmbysje dhe ndodhi që unë të isha e pyetura…

Dhe ishte sikur të gjendeshe përballë një “toge pushkatimi”…

E ndërtuan këtë bisedë:

Eleana Zhako, Joni Shanaj, Arbër Zaimi, Florian Vlashi, Fatos Lubonja, Eni Isufi, Hans Joachim Lanksch, Red Radoja.

Eleana Zhako: Në krijimtarinë tuaj letrare, ajo çka bie në sy fillimisht janë titujt poetikë të romaneve, veçantësia e tyre dhe ilustrimi i përzgjedhur me kujdes i kopertinave. Ndjesia se bëhet fjalë për një kategori të ndryshme librash, jo të zakonshme, të krijohet që në momentin e parë që prek nga afër dy romanet e vetme të botuara. Tek “Bulevardi i Yjeve” ndjesia është paksa galaktike, ndërsa tek “Terma humanitarë si fjala bombardim” të krijohet përfytyrimi i një kasaphane tokësore. Do të desha të përqëndrohesha tek titujt. Si ju lindi ideja e këtyre titujve? Ishte diçka rastësore përgjatë procesit të shkrimit apo bashkë-ekzistonte paralelisht me librat, që në ngjizjen e tyre?

Arlinda Guma: Në përzgjedhjen që u kam bërë kopertinave ka ndikuar shumë lidhja e fortë që kam me pikturën. Tek “Bulevardi i Yjeve”, nëpërmjet grumbullit të manekinëve të gjymtuar që shohin secili një pikë fikse në një atmosferë psikedelike, doja të jepja idenë e gjymtimit të shpirtrave të lirë në shoqëritë konformiste. Ndërsa tek romani “Terma humanitarë si fjala bombardim”, nëpërmjet pikturës së René Magritte: “The Month of the Grape Harvest”– një dhomë e zbrazur, një dritare gjysmë e hapur dhe një ushtri e tërë me njerëz me të njëjtën fytyrë dhe të njëjtën veshje, që i është drejtuar kësaj dhome kokëfortësisht bosh, për ta pushtuar – doja të jepja idene e moskomunikimit ndërmjet botëve.

Përpara se të ulem e të shkruaj merrem shumë me subjektin, jo me titullin, titulli është gjëja e fundit që mendoj ato çaste. Ai vjen përgjatë shkrimit. Titulli i “Bulevardit të Yjeve” më ka ardhur kur shkruaja kapitullin e fundit të romanit, më herët kisha konceptuar disa tituj të tjerë, të cilët në fund ua vendosa kapitujve.

Pacientëve të spitalit psikiatrik u serviret vazhdimisht një lloj supe me makarona në formë yjesh, të cilën ata nuk e pëlqejnë, por meqë u është mbushur mendja se janë të famshëm, fillojnë të sugjestionojnë veten se nuk duhet të ankohen dhe aq, sepse makaronat në formë yjesh u serviren vetëm yjeve si puna e tyre. Dhe përfundojnë duke e besuar seriozisht këtë. Kështu fillojnë të ëndërrojnë edhe për ndonjë yll të gdhendur në oborrin e spitalit, si ata në Bulevardin e famshëm të Yjeve në Hollivud.

Titulli ka një ironi… të dhimbsur do të thosha… (Po! Mos u çudisni! Ndonjëherë ironia mund të përmbajë edhe shumë dhimbsuri.)

Ndërsa tek romani “Terma humanitarë si fjala bombardim”, titulli më erdhi që në kapitujt e parë. Personazhi im sapo është kthyer në nga një mision humanitar, i cili ka bombarduar njerëz të pafajshëm, dhe si të mos mjaftojë kjo, në atdhe ai bombardohet edhe me lajme mbi ato që kanë ndodhur në periudhën kur ka qenë larg. Kështu një çast ai i thotë vetes hidhur:-Qëkur ke filluar të përdoresh terma “humanitarë” si fjala bombardim? Sepse pas asaj eksperience, termi “humanitar” në gojën e politikës globale i duket një hipokrizi e madhe. Titulli i këtij romani është sarkastik, natyrisht për njerëz që dinë të lexojnë. Ky titull qysh në fillim ka skartuar lexuesin rozë. Është ca e vështirë të bësh letërsi normale në një vend anormal, me të rinj të keqedukuar nga vetë shkolla, me kritikë qesharake, konformiste, mendjembyllur, por unë jam e ndërgjegjshme për natyrën e artit tim. Mendoj se detyra e vetme e shkrimtarit është të shkruajë mirë, e nëse ia arrin kësaj por veprat e tij nuk marrin vendin që u takon, ky nuk është problem i tij por i shoqërisë. E gjej veten te një shprehje e Arnold Schoenberg-ut: “Nëse është art nuk është për të gjithë dhe nëse është për të gjithë nuk është art.”

Sistemi Komunist dhe Sistemi Kapitalist janë armiqtë më të mëdhenj të artit të vërtetë; Sistemi Komunist me presionin e ideologjisë, censurës dhe autocensurës, ndërsa Sistemi Kapitalist me presionin e urryer të komercializmit. Përdora fjalën “e urryer”, sepse më duket një gjëmë e madhe t’ia lësh në dorë komercializmit edukimin e brezave!

Joni Shanaj: Nëse mendoni pas, cilat janë disa nga ngjarjet, ndodhitë, momentet, që kanë lënë mbresat më të mëdha ndjesore tek ju? Mund të ndani ndonjë prej këtyre përjetimeve me lexuesin tuaj?

Arlinda Guma: Do të veçoja dicka nga fëmijëria, meqë ka qenë pjesa më e bukur e jetës sime. Me impresionin dhe më mahnisnin rrëfenjat në lidhje me gjyshen time nga ana e nënës. Nuk arrita ta njoh këtë gjyshe, por nga ato që thuheshin për të, nuk më ngjante fare me gjyshet e zakonshme.

Duhet të kem qenë diku nga klasa e pestë. Kisha hapur Leximin Letrar në tavolinë dhe po bëja detyrat. Kishim për detyrë të analizonim një aforizëm. Nuk di se si nëna ime u gjend aty dhe e lexoi shprehjen. Pastaj pëshpëriti me vete:- Këtë e ka thënë nëna ime! Dhe e riprodhoi në versionin origjinal, me rimë dhe më bukur artistikisht. Hodha sytë në libër, aty ia kishin hequr rimën dhe në fund shkruhej “Populli”. E pyes se përse nuk shkruhej Kushulla (kështu quhej gjyshja ime) në fund të shprehjes, por shkruhej “Populli”? E ç’na qenkësh ky populli që përvetësonte gjëra që nuk i kishte thënë? (Siç dukej qysh atëherë më shqetësonte plagjiatura.) Dhe nëna ime më shpjegoi se kjo gjyshe kishte thënë edhe shumë e shumë shprehje të tjera, të cilat njerëzit i përcillnin gojë më gojë, por se Shqipëria nuk ishte një vend dhe aq i zhvilluar që njerëzit të kujdeseshin edhe se kush i kishte thënë.

Të nesërmen shkova në shkollë dhe në orën e Leximit Letrar, pikërisht atëherë kur mësuesja po lexonte aforizmin, nuk durova dot, u ngrita vrik nga banka dhe i thashë mësueses e inatosur:

– Ky “Populli” të mos gënjejë kot se këtë nuk e ka thënë fare ai! Këtë e ka thënë gjyshja ime!

Hodha sytë nga klasa. Kur e kuptova ç’kisha bërë ishte vonë. Klasa po shkrihej së qeshuri me atë që kisha thene. Qeshi edhe mësuesja e cila ç’është e vërteta më donte (që në fillore “kisha mbaruar punë” me gjithë romanet e Balzakut dhe kur i shkova asaj në klasë të pestë ishte një zhgënjim dhe regres i madh për mua kur më jepte të lexoja “Pinokun”.) Pasi mbaroi së qeshuri mirë e mirë, mësuesja më shpjegoi se të gjitha shprehjet që thuheshin nga njerëzit e thjeshtë, në folklor përfshiheshin nën autorësinë “Populli”. Shpjegim ky që nuk me bindi fare, sepse gjyshja ime nuk më dukej aspak “njeri i thjeshtë”.

Kjo ishte përballja ime e parë me këtë gjyshe. Më vonë ndodhi që t’ua vija veshin rrëfenjave që thuheshin për të, kjo edhe për faktin se kur merrja ndonjë dhjetë në letërsi, të gjithë më thoshin se i ngjaja asaj. Nuk isha fare e sigurt nëse i ngjaja, por ato që dëgjoja për të më intrigonin shumë.

Me mahniste fakti që, në kohën kur Shqipëria ishte në luftë, kur njerëzit vrisnin njëri-tjetrin në emër të ideologjisë, në kohërat e një ashpërsie dhe egërsie të madhe njerëzore, ajo kishte ruajtur një ndjeshmëri aq të lartë sa të kujdesej që t’i vishte papuçe qenit që të mos i vriteshin këmbët.

Mahnitesha edhe më shumë kur dëgjoja një ngjarje tjetër në lidhje me të; Kur gjermanët erdhën t’i digjnin shtëpinë dhe bënë gati litarin që ta varnin (për shkak të qëndrimeve anti-naziste të të gjithë familjes), dhe e pyetën se cila ishte dëshira e saj e fundit, ajo qetë-qetë u tha atyre një batutë në lidhje me duhanin. Pas kësaj oficeri gjerman qeshi dhe urdhëroi ta hiqnin litarin. Jo vetëm për inteligjencën që tregoi, por edhe për faktin se nuk u lut që të mos ta varnin, por qëndroi përpara vdekjes me një kurajë të rrallë. Në sekondë përllogariti gjithçka dhe i vuri të gjithë zaret e fatit mbi një batutë, që e shpëtoi. Besoj se në karrierën e tij “të pasur” prej “varësi në litar” oficeri gjerman duhej të kishte parë shumë njerëz që në çastet përpara vdekjes përgjëroheshin t’u falej jeta. Por ajo nuk e bëri këtë. Kjo gjë e befasoi gjermanin… por edhe mua…

Më mahniste gjithashtu rrëfenja mbi mënyrën se si ajo trajtoi një prej ushtarëve italianë pas kapitullimit të Italisë Fashiste, të cilin ia sollën ta mbante në shtëpi. Ajo nuk e trajtoi kurrë si shërbëtor, por si një pjestar të familjes. Kjo shpjegoi më pas edhe mirënjohjen e tij të madhe kur u largua për në Itali. Që andej ai dërgonte pako me dhurata deri në vitin ku Shqipëria izoloi veten dhe këto marrëdhënie u ndërprenë.

Ja, të gjitha këto mbi këtë gjyshe të pazakonshme më impresionin dhe emocionin. Gjyshet e shokeve dhe shoqeve të mia zakonisht qenë të urta, fjalëpakta, të nënshtruara, kështu qe dhe ajo imja nga ana e babait, por kjo gjyshe nga ana e nënës më dilte fare ndryshe. Jam e sigurt se po të kishte jetuar në një kohë tjetër ajo do ishte bërë shkrimtare.

Thonë se prej saj kam marrë hundën (kushedi sa herë, fëmijë, kam parë veten në pasqyrë për të vërtetuar nëse i ngjaja), ndoshta kam marrë edhe dashurinë për letërsinë apo dashurinë për qentë, por shpresoj shumë që të kem marrë sadopak (qoftë edhe një grimë) nga mirësia e saj e jashtëzakonshme, sepse përpara se të ishte një grua e talentuar, e fortë, inteligjente, ajo ishte një humaniste e madhe.

Jam e sigurt se ajo tani është duke buzëqeshur që nga parajsa, mundet të ketë mbetur edhe paksa e çuditur që pikërisht unë që nuk arrita ta njihja të flas kështu për të, por këtë gjyshe e ndiej në kodet dhe hartën e ADN-së sime më shumë se çdokënd tjetër prej të parëve të mi.

Arbër Zaimi: A e mendoni veten politikisht? Nëse po, si?

Arlinda Guma: Kjo është një pyetje e vështirë. Them e vështirë sepse nëse do të përpiqesha të nxirrja prej nënvetëdijes sime gjithë versionet e shumta të përgjigjeve, ato do të ishin në një kontradiktë të plotë. Megjithatë do përpiqem t’i paraqes pa i përpunuar apo latuar, ashtu në gjendjen e tyre natyrale siç bashkëjetojnë tek unë.

Njeriu është një qenie komunitare dhe të jetosh në një vend si Shqipëria, nuk e ke luksin të mos ta mendosh veten politikisht. E mendoj veten politikisht kur asaj nënës  që shet manaferra në rrugë me krahë të përcëlluar e të grisur nga ferrat ku i ka mbledhur, polici brutal bashkiak ia merr dhe ia rrëzon përtokë. E mendoj veten politikisht kur një i arrestuar për mospagesën e energjisë elektrike var veten në burg. E mendoj veten politikisht kur njerëzit vriten nëpër demonstrata dhe askush nuk arrestohet. E mendoj veten politikisht kur përmbytet Bibloteka Kombëtare dhe drejtoresha e saj me mendjelehtësinë më të madhe thotë se u dëmtuan librat pa vlerë të pas 90-ës. E mendoj veten politikisht kur duan të shembin një teatër dhe rrugën e bukur përbri tij ta mbysin me kulla.

E si mund të qëndrosh indiferent përpara të gjitha këtyre ngjarjeve? Këto do ta kthenin në guerilas edhe “Donin e Qetë”.

Ndoshta qysh kur isha fëmijë e mendoja veten politikisht por nuk e dija; kur kthehesha nga shkolla dhe shihja ndokënd në pozitë të pafavorshme dhe e prekur e tregoja ngjarjen në shtëpi. Nënës sime i pëlqente fakti që unë isha aq e ndjeshme ndaj mjedisit që më rrethonte, por ajo më këshillonte gjithashtu se nuk duhej të më mbetej mendja atje, se jeta ka plot gjëra të tjera të bukura. (Sepse asnjë nënë nuk do që ta shohë fëmijën e saj të trishtuar, apo jo?) Ajo kishte një teori të sajën mbi këtë keqardhjen e tepërt që ndieja unë për të tjerët. Edhe keqardhja me masë, thoshte ajo. Po të më mbetej mendja atje gjatë gjithë kohës, asaj i dukej sikur do ta ndillja që ajo ngjarje të më ndodhte edhe mua. Por unë nuk u mësova kurrë të hidhërohem apo të gëzohem “me masë”. Kaq gramë lumturi, kaq gramë dhimbje, nuk u mësova dot kurrë t’i vendos në peshore. Ato vijnë tek unë pa më pyetur, më ngarkohen në kurriz dhe më rëndojnë aq sa duan ato, pavarësisht nëse janë të miat apo jo. Shpesh empatia ndaj botës të detyron të paguash një çmim të kripur personal. Dhe e gjithë kjo ndjeshmëri ndaj mjedisit që të rrethon dhe gjërave që nuk shkojnë në këtë mjedis, është në vetvete një akt i mirëfilltë politik.

Një gazetar kur më intervistoi përpara disa viteve më tha se shkrimet e mia i dukeshin disi të majta dhe unë iu përgjigja se nëse shkrimet e mia janë në anën e më të dobëtit, le të më quajnë edhe të majte. Dhe ja ku po mbërrij në kontradiktën time të madhe. E vërteta është se unë gjithmonë u kam qëndruar larg ideologjive. Sepse nëse për të mbrojtur një ideologji duhet të merren jetë njerëzish, atëherë për mua kjo ideologji nuk është e mirë. Si natyrë jam pacifiste. Besoj vetëm në revolucionet paqësore. Por më shumë besoj te revolucioni i librit, i kulturës, efektet e këtij të fundit nuk janë shpejt të dukshme, por me kohë rezultojnë solide, të përhershme, ndryshe nga revolucioni i dhunshëm, i cili sjell efekte të shpejta por aspak jetëgjata.

Rendi Komunist dhe Rendi Kapitalist nuk më përshtaten. Do të kisha qenë më e lumtur po të jetoja në një rend tjetër, i cili prej komunizmit mund të merrte kujdesin social, shoqërizimin e individit dhe nga rendi kapitalist të merrte respektin për pavarësinë e tij të mendimit, aq e nevojshme për njeriun e artit.

Florian Vlashi: Sipas shumë eksperimenteve që janë bërë, thuhet se të shkruash duke dëgjuar muzikë klasike ndihmon shumë aktivitetin e trurit dhe gjendjen emocionale. Paul Auster, Alessandro Baricco, Murakami, etj., e pohojnë këtë gjë. Madje, Murakami thotë se çdo gjë që di mbi të shkruarit e ka mësuar nga muzika, falë 7000 disqeve të tij që bëjnë t’i duket tastiera e kompjuterit si një piano ku luan një sonatë. Po tek ju si është lidhja me muzikën? Në shkrimet tuaja sa muzikë ka? Jo si tematikë apo personazhe, por e kam fjalën për muzikën e fjalëve, frazave, ritmin e tyre apo thjesht ka hapësira ku improvizoni si në jazz?

Arlinda Guma: Ndoshta nuk do ta besoni po t’ju them se çdo tregim, çdo poezi, çdo roman që kam shkruar, ka patur tek unë një kolonë muzikore të veçantë. Romani “Bulevardi i Yjeve”(2008-2012) ka tri të tilla. “Secret Garden Dreamcatcher”, “Chopin Nocturne” dhe një version jazz të “The Autumn Leaves” nga Paula Cole. Ndërsa romani “Terma humanitarë si fjala bombardim”(2014-2015) ka nje pjesë nga Yann Tiersen-i; “Sur le fil”, ndoshta sepse kur kam qenë duke e shkruar, më është dukur sikur vërtet po ecja mbi një fill. Gjithashtu në romanin “Terma humanitarë si fjala bombardim”, Lisa, një prej personazheve qendrorë, është pianiste, ndërsa në romanin që jam duke shkruar, një personazh tjetër qendror luan në violinçel. Në romanin “Bulevardi i Yjeve”, një kompozitor ndjek pas një të çmendur, sepse kërkon të notëzojë me çdo kusht një melodi të çuditshme që ajo e këndon nëpër buzë.

Siç e shihni ka shumë muzikë në krijimtarinë time. Unë nuk shkruaj dot pa praninë e muzikës. Këtë gjendje ua kam transmetuar edhe personazheve. Edhe personazhet e mi refuzojnë të shkojnë drejt fundit nëse veprimet e tyre nuk shoqërohen me muzikë. Përndryshe do të më dilnin prej veprës e do të më harrakateshin.

Një pikturë më bën të shkruaj, por pa praninë e muzikës nuk i nxjerr dot jashtë fjalët, nuk e çliroj dot atë që kam në mendje. Shprehja e Murakamit është tepër e bukur dhe poetike. Kur ke muzikë të duket sikur tastiera të fluturon. (Edhe pse Murakami nuk është ndër shkrimtarët e mi të preferuar, paksa i lehtë për shijet e mia.)

Kam lindur nën Yllësinë e Orionit. Të lindurit nën këtë yllësi, sipas astrologjisë, kanë prirje jo vetëm në një fushë të artit, por në disa. Ndoshta kjo shpjegon faktin se për mua letërsia, muzika dhe piktura janë të pandara. Ato ushqejnë njëra-tjetrën, dhe të gjitha së bashku më ushqejnë mua.

Fatos Lubonja: Po ju rikthej një pyetje që më keni drejtuar në bisedën me mua; për rininë shqiptare: Nga përvoja juaj, si e shpjegoni mbizotërimin tek rinia të modelit të atij që e kërkon suksesin duke iu atashuar një partie? Pse të flasësh për idealizëm për rininë shqiptare është si të flasësh për kolerën?

Arlinda Guma: Mendoj se rinia shqiptare është viktimë e këtij shteti qesharak që kemi ndërtuar me tranzicionin. Nuk besoj se ka ndonjë vend në botë ku fëmijët ditën e parë të shkollës të ulen e të korrigjojnë gabimet në librat që sapo kanë marrë. Në një shtet normal duhej të ishte teksti mësimor që t’i korrigjonte ata. Por tek ne tekstet mësimore, të realizuar me gjithfarë tenderash në sajë të militantizmit politik, janë katrahurë. Vijnë të djathtët në pushtet dhe japin urdhër që të shkruhet që fashizmi ishte i mirë, që gjermanët erdhën në Shqipëri për të luajtur “kalçeto”, pastaj vijnë të majtët dhe e ndryshojnë. Dhe nuk ka asnjë ndarje në këto tekste midis antifashizmit dhe komunizmit; dy koncepte krejt të ndryshme.

Ndërkohë që lidhja e të rinjve shqiptarë me librin (jashtëshkollor), kur nuk është inekzistente, është e largët. Jetojnë në një vend ku televizioni çdo mbrëmje i bombardon me emisione politike. Nuk ka bibloteka. Shqipëria është një vend i varfër dhe librat kushtojnë, biblotekat do ta kishin zgjidhur fare mirë këtë problem. (I mjerë është ai vend që nuk u ushqen të rinjve dashurinë për librin.) Dhe them se edhe më katastrofik do të jetë efekti pas njezet vjetësh, meqë edhe organizatat ekstreme fetare po japin një dorë të mirë në gjithë këtë.

U bë një sondazh përpara disa kohëve nga Instati. Krejt i panevojshëm, mendoj. Sepse për të mësuar se sa lexojnë të rinjtë nuk duhen sondazhet, mjafton t’i shohësh si e vendosin shkronjën “ë” kur shkruajnë në facebook; ata por edhe profesorët e tyre. Ë-ja nuk është thjesht çështje drejtshkrimi, por tregues i rrënimit kombëtar.

Shkolla shqiptare është pedante. Nuk nxit kreativitetin dhe mendimin e pavarur. Jam habitur me një profesor në facebook, i cili u jepte urdhra studentëve se si duhej ta lexonin një roman. Nëse në gjithë shkollat e botës nxiten hapësira dhe këndvështrime të reja në leximet e veprave letrare, dhe pastaj mbi këtë temë nxiten dhe debate, në Shqipëri profesorët mendjembyllur japin urdhra; mos e lexoni ashtu por lexojeni kështu! Edhe më të trishtueshëm ishin komentet e sudentëve servilë, të cilët i shkruanin profesorit: “T’i je dielli që na ndriçon!”

Idealistët janë ata që e revolucionarizojnë botën. E sigurisht që rinia shqiptare është më pak idealiste se ajo europiane, sepse e ndërton veten në një mjedis toksik pa të ardhme. Ajo është e keqtrajtuar, e keqpërdorur dhe e asfiksuar. Nuk ka asnjë hapësirë ku ta gjejë veten. Atashimin e saj mercenar ndaj një partie e shoh si mjet mbijetese në një vend të pashpresë dhe si një produkt të përmbysjes së sistemit të vlerave. Nëse ndërtojme një shtet joserioz, nuk ka se si të jetë serioz produkti i tij. Ne gjithçka e ndërtojmë rrëmujshëm, sot për nesër, pa parë në prespektivë. Ç’të kapim-të kapim. Nuk ka politika afatgjata për të rinjtë.

Një arkitekt hebre tha njëherë:- Mendohem 6 vjet për të ndërtuar një shtëpi. Ndërsa ne në Shqipëri nuk mendohemi fare, e ndërtojmë shtëpinë, pastaj për 6 vjet rresht korrigjojmë gabimet që mund të mos i kishim bërë po të ishim menduar.

Shqipëria ështe karakatina të cilës i jemi sulur si të ndërkryer, duke e ndërtuar dhe prishur njëkohësisht, pa qenë në sintoni me njëri-tjetrin; njëri i rregullon çatinë, ndërkohë që tjetri është duke i shkallmuar themelet.

Eleana Zhako: “Bulevardi i Yjeve” më ngjan si teatër brenda teatrit. Spitali psikiatrik ku zhvillohen ngjarjet e romanit është ndërtesa e teatrit, drejtuesit e tij korrespondojnë me rolin e regjisorit dhe drejtuesve të tjerë teatrorë, aktorët me pacientët, ndërsa ne lexuesit e shikuesit e tyre me spektatorët në vepër. Përveç kësaj, ndërfutja e shumë elementëve nga arti i letërsisë, pikturës, historisë së pikturës dhe teatrit në rrëfimin e ngjarjeve, krijojnë një lloj enciklopedie artistike. E keni përfytyruar në skenën e teatrit “Bulevardin e Yjeve”?

Arlinda Guma: E kam përfytyruar. “Një teatër brenda teatrit”. Kjo shprehje është nxjerrë diku aty nga kapitujt e fundit të romanit. Përmbledh konceptin tim mbi filozofinë e ekzistencës së njeriut.

Shpesh lexuesit më shkruajnë se i shohin si filma romanet e mi. I krijojnë skenat të gjalla në mendjen e tyre. Kjo vjen prej lidhjes së fortë që kam me imazhin, por edhe sepse romanet e mi zhvillohen nëpërmjet veprimit dhe jo nëpërmjet përshkrimit apo qëndrimit autorial.

“Bulevardi i Yjeve” është një roman shumë filmik, edhe në teatër mendoj se do të rrinte mjaft mirë. Por, hëm… nuk jam e sigurt se sa mirë do të rrinte atje autorja e tij… Dua të them; në sallë… (qesh) Nëse askush nuk do ta dinte se jam unë ajo që i ka krijuar ato personazhe, do të guxoja të ulesha diku në një cep, në fund të sallës, dhe do ta ndiqja shfaqjen me shumë e drojë dhe emocion. Ndihem në vështirësi kur ndokush më prezanton si shkrimtare. Kur lexova dikur një shprehje të Niçes: “Shkrimtar i vërtetë është ai të cilit i vjen turp që është shkrimtar”, me kapi një alarm i çuditshëm. Qenkam shkrimtare me të vërtetë, i thashë vetes në panik.

Në një intervistë kam thënë se “Bulevardin e Yjeve” do ta krahasoja me një sallë të mbushur me kamera, ku secila nga ato përcjell një pamje të re, të pazbuluar, të ngjarjes, të cilën kamerat e tjera nuk e kanë kapur, dhe të gjitha këto pamje ndërtojnë romanin në një strukturë të pazakontë.

Në njëfarë mënyre të dy librat e mi kanë pak këndvështrim regjisorial, dhe kjo gjë e bën të lehtë vënien në skenë apo materializimin si film.

Pra, do të isha e lumtur po ta shihja të vënë në skenë si pjesë teatrale, por pyetja është: – Në cilin teatër? Në atë që po e shembin?

Joni Shanaj: Në raport me kinematografinë: Mund të veçoni filmin e parë që ju ka bërë përshtypje, lënë mbresa apo ka ndikuar tek ju, dhe cili është filmi i fundit që keni parë, të cilin mund të veçoni për ngacmimin që ju ka dhënë dhe pse?

Arlinda Guma: Them se në bazë të formimit dhe pjekurisë artistike, në etapa të ndryshme të jetës, pëlqejmë filma të ndryshëm. Kur kam qenë fëmijë, në shtëpinë tonë televizori rrinte shpesh te Rai. Kujtoj një film me Sophia Loren-“Mamma Lucia”. Më emociononte filmi, por edhe më shumë kolona zanore e tij: “Caruso”, kënduar nga Lucio Dalla. Ndërsa filmat shqiptarë me luftë nuk më pëlqenin. (Siç duket bindjet e mia pacifiste ngrinin krye qysh fëmijë.) Por mund të veçoj një film që ka lënë gjurmë tek unë në adoleshencë. Në një kohë kur të gjitha shoqet e mia adhuronin filmin “Pretty Woman”, mua më pëlqente tej mase filmi “Propozimi”. (Ashtu siç më pëlqente “Zbutja e Kryeneçes”, ndërkohë që shoqet e mia adhuronin “Romeo dhe Zhuljeta”.) Gjithmonë më ka intriguar lufta e njeriut me botën e tij të brendshme se sa ajo me botën jashtë. Te “Propozimi” më intrigonte shumë lufta e brendshme e personazhit të Davidit, në çastin kur e dorëzoi bashkëshorten tek miliarderi. Krahasuar me atë skenë, çdo gjë prej filmit “Pretty Woman” më dukej e zbardhëllyer. Ajo skenë zbulonte me një forcë të madhe, të jashtëzakonshme, një vështrim tjetër, më të thellë për botën, dashurinë, e cila atje shfaqet komplekse, e ndërlikuar, destruktive, obsesive, edhe pse mbetet dashuri.

Më tej, pasi u formova artistikisht, sigurisht që pëlqeja filma të tjerë, dhe filmi që më ka impresionuar shumë ka qenë “Foleja e qyqes”. (Dhe të mendosh që skenari i tij u sorollat për një kohë të gjatë dorë më dorë, meqë askush nuk e merrte përsipër ngaqë nuk ishte komercial.)

Të gjithë filmat ku luan Jack Nicholson më impresionojnë dhe emocionojnë shumë. Për mua ai është aktori më i mirë i të gjitha kohërave. Më pëlqen shumë mënyra se si ai zbërthen karakteret dhe se sa thellë hyn në to. Do të veçoja personazhin e shkrimtarit mizantrop te filmi: “As good as it gets”; ai fyen vazhdimisht, “kamarieren”, “homon”, por në fund di të na zbulojë, në mënyrën më të bukur të mundshme, një shpirt të pastër prej fëmije me të cilin fillon t’i dojë këta njerëz.

Ndërsa në ditët e sotme, nëse ka filma që më pëlqejnë në tërësinë dhe përkoresinë e tyre janë ata të Woody Allen-it. Nuk kam njohuri profesionale mbi kinemanë aq sa mund të keni ju, por Woody Allen nuk më duket i shkollës së Stanislavski-t, për të cilin kam rezervat e mia, sepse më ngjan pak si tepër butaforik dhe i mbivlerësuar.

Për mua Woody Allen ka mundur të japë si askush tjetër, anën më të errët, më të ndërlikuar, më fataliste të ekzistencës njerëzore, në mënyrën më simpatike të mundshme. Ai arrin që në një film një orë-një orë e gjysmë, të japë atë që filozofët e gjithë botës s’kanë mundur të japin në vëllime të tëra. Dhe do t’i quaja tragjikë filmat e tij. Mendoj se filmat që ka realizuar në vitet 70-të janë edhe më të mirët e tij. “Play it again, Sam!” shumë i dashur për mua, “Manhattan”, “Annie Hall”, por edhe filma si “Take the money and run!”. Vështrime filmike tejet avantgardë po të kesh parasysh që kolegët e tij në ato vite bënin filma me mafiozë italianë. Në të vërtetë nuk di kë të veçosh nga perlat e tij të shumta. Ndërkohë që në filmat e tij të fundit mendoj se ka rënë në klishe dhe përveç kësaj dalloj një mungesë të theksuar motivimi. Filmi i fundit që kam riparë ka qenë:“Love and Death.” Woody Allen është ndikuar nga Moby-Dick për ta shkruar. Në këtë film ai shpreh edhe rezervat e mia mbi teatralitetin e letërsisë ruse. (Nuk di pse kam një mosmarrëveshje të vazhdueshme me butaforitë lindore.) Mënyra se si ai përshkruan intelektualizmin dhe kompleksivitetin e gruas ruse aristokrate në personazhin e Sonjës është gjeniale. Sonja është një prej personazheve më të fortë femërorë të ndërtuar ndonjëherë nga një burrë. Në kinema së shumti regjisorët janë burra dhe në rastet kur janë edhe skenaristë, ata zakonisht nuk u japin dhe aq shpesh grave karaktere kaq të fortë. Ndërsa te “Love and Death” asnjë burrë nuk i bën dot ballë intelektit të Sonjës. Ajo ka një inteligjencë dhe një kultivim të mahnitshëm, ndërkohë që është një katrahurë nga ana sentimentale. Diane Keaton ka qenë pjesa më e shndritshme e krijimtarisë së Allen-it. Ndoshta sepse ajo i përket edhe botës së letrave.

Kjo është kinemaja që më pëlqen në këtë stad ku jam. Arsyeja është e thjeshtë. Sepse përpara se të jetë regjisor, Woody Allen është shkrimtar. Duhet të zhytesh me kostum polumbarësh në thellësitë e filmave te tij, përndryshe mbytesh.

Eni Isufi: Cilat poezi (me cilat karakteristika) duhet ose mund të interpretohen nga lexuesit si poezi rrëfyese të jetës së autorit?

Arlinda Guma: Ju po pyesni për poezinë një autore, e cila në fillim ka shkruar prozë dhe më vonë e ka shkruar edhe ndonjë poezi. Megjithatë po ju them mendimin tim. Mendoj se në letërsi nuk ka “duhet”. Letërsia nuk bëhet me duhet. Nuk ka rregulla në art. Unë nuk mendoj se një poezi me X karakteristika është rrëfyese e jetës së autorit. Jo të paktën në eksperiencën time. Ndodh ndonjëherë që ta vendosësh veten brenda fabulës së poezisë me ndihmën e një melodie që dëgjon rastësisht, dhe kur ajo mbaron, del nga kjo fabul dhe i rikthehesh jetës së përditshme, e cila mund të mos ketë lidhje fare me atë që mund të shkruhet në poezi.

Para disa vjetësh në mësimin e gjuhës frënge te Aleanca Franceze, na dhanë një ushtrim interesant. Na prezantuan një grup djemsh dhe vajzash së bashku me tiparet e personalitetit të tyre dhe na dhanë detyrë t’u gjenim atyre shpirtin binjak në bazë të të përbashkëtave që kishin. Qëllimi ishte që të mësonim mbiemrat.  Ishte interesante sepse unë në atë ushtrim kompozova nga një histori hipotetike se si duhej të ishin njohur ata me njëri-tjetrin. Diçka e tillë ndodh edhe midis dy njerëzve brenda një poezie. Si të them; është një njeri në Tokë dhe një tjetër në Mars, që as që kanë dëgjuar për ekzistencën e njëri-tjetrit, të cilët një poet i mirë i bashkon në një marrëdhënie brenda një poezie me një mekanizem fluid. Këtë është e aftë të bëjë poezia. Ajo është gjendje. Dhe nëse kërkon realitet tek ajo, do të të shkërmoqet në duar.

Nuk mendoj se e ndihmon artin të kërkuarit me çdo kusht realitet në të. Jo gjithçka e marrë nga realiteti mund të bëhet art. Arti erdhi si nevojë për t‘i shpëtuar realitetit. Nuk mund të shpëtojmë prej realitetit nëpërmjet realitetit. Na duhet një prekje magjike për të na e bërë më të durueshme ekzistencën.

Hans Joachim Lanksch: Arlinda, në bisedën me mua më bëtë një pyetje për letërsinë e pas nëntëdhjetës, ku unë u përgjigja ndër të tjera:”Letërsia e pas 90-ës ka autorë që mund të konkurrojnë me autorët në Europë. Mirëpo, sipas meje, asaj i duhet një ri-orientim tematik. Me pak përjashtime … si proza shqipe ashtu dhe jo pak poezi të kohës sonë, jane ende omfaloskope apo me një fjalë tjetër; albanocentriste. Sipas mendimit tim, për të qënë letërsi europiane, letërsia shqipe e sotme duhet të emancipohet nga e vetmja temë e saj; Shqipëria dhe shqiptarët.” Si mendoni ju për këtë çështje?

Arlinda Guma: Nuk di pse sa herë që flitet për albanocentrizmin, mua më përvijohet ndër mend e njëjta skenë imagjinare;

Një sallë e errët, disa njerëz të mbledhur kokë më kokë përpara një ekzorcisti, i cili pyet Adolf Hitlerin e vdekur se ç’mendim ka për shqiptarët. Dhe i vdekuri që i përgjigjet ekzorcistit në dialekt shkodran:-Të jesh arian të gjitha i ban!

Shkaqet e revanshit albanocentrist në letrat shqipe duhen kërkuar pak më thellë mendoj unë. Jemi kombi më i nëpërkëmbur në Evropë. Të nëpërkëmbur padrejtësisht. Dhe si të tillë, në kohëra bjerrjeje e zvetënimi vlerash, me të gjithë të drejtën e Zotit na është dashur të lartësojmë vetëdijen tonë kombëtare. Rilindasit e realizuan me sukses këtë, dhe me mjaft klas e fisnikëri, në kohëra kërcënimi të zdukjes së identitetit tonë kombëtar Ndërsa sot, fatkeqësisht, përpjekjeve të tilla vështirë se mund t’u gjendet ndonjë fije klasi, ato bëhen për shkëlqim personal.

Sigurisht që unë nuk besoj në teorinë e superioritetit të racave, edhe pse kam një dashuri të shëndetshme për vendin tim, dhe mjaft simpati për kulturën ilire, në veçanti për qëndrimin e tyre ndaj gruas.

E pra. Jemi populli më i nëpërkëmbur në Evropë dhe çuditërisht edhe më racisti.

Mënyra se si i mëshohet sot albanocentrizmit është po aq groteske sa shprehjet; “Tirons i vjetër”, “Shkodran i vjetër”, “Vlonjat i vjetër”. A thua se kombet apo qytetet e reja nuk kanë të drejtë dhe asgjë me se të krenohen?

Epo nëse të jesh “pellazg i vjetër” do të thotë të gërryesh lumenjtë e të presësh pyjet, do të preferoja të isha më mirë një “eskimez i vjetër”.

Këtu po përmend një rast aluçinant që më ndodhi vitin e shkuar; Kisha shkruar diku disa fjalë për bebet siriane që fluturonin nga dritaret e spitaleve gjatë bombardimeve, ndërsa e gjithë bota qëndronte para televizorit duke “u engledisur” me pop-corn (i kam përjetuar shumë keq ato pamje, vërtet keq), dhe një shkrimtar “arian”, nga këta që adhurojnë Trump-in dhe as vetë nuk e dinë pse, nga këta që e shkruajnë në facebook me të gjithë patetikën e mundshme-profesioni:”shkrimtar”, më shkroi një ditë kështu:

– A po t’vjen keq për ata magjypt sirian a?

Dhe të mendosh që ky shkrimtar i përket një kombi emigrantësh, i cili është vrarë kufijve e mbytur detrave.

Ç‘është e vërteta, teorive mbi superioritetin e racës ariane nuk i ka shpëtuar edhe ndonjë shkrimtar shqiptar me emër, kur ka shkruar se sa simpati kishte Adolf Hitleri, mustaqelliu arian, për shqiptarët e po kësaj “race të kulluar”. Sipas këtij shkrimtari, nazistët nuk deshën t‘i pushtonin shqiptarët; sivëllezërit e tyre arianë, por vetëm sa donin të kalonin andej për të pushtuar pak Greqinë; një detaj i vockël e i papërfillshëm…

Mëshimi i kësaj teze, edhe në qoftë e vërtetë, më duket një lajthitje e rrezikshme. Dhe sa mirë që kritika ndërkombëtare nuk e ka kapur këtë detaj, sepse po ta bënte do t’i kishte hapur mjaft punë shkrimtarit.

Jam habitur gjithashtu me prononcimet publike që një i ashtuquajtur shkrimtar, “tirons i vjetër”, bënte mbi “konviktorët”, “të ardhurit”, “pabuksit”. Kam lexuar letërsinë e tij; ishte po aq meskine dhe rëndomtë sa edhe paragjykimet e tij. Mendoj se nuk bën dot letërsi të mirë nëse i paragjykon personazhet. Unë këtë e quaj “letërsi lagjeje”. Sepse as një lagje nuk e kapërcen dot për të mbërritur te një audiencë më e gjerë. Nëse në gjithë botën eksperienca e një të riu në konvikt shërben për ta forcuar e maturuar, nëse në gjithë botën vlerësohet ai që ia ka dale vetë në rrugën e jetës dhe jo ai të cilit rrugën ia ka shtruar origjina, në këtë vend të gjitha këto janë një turp i madh, kuti i vlerave është i gjithi së prapthi këtu.

Mendoj se shkrimtari ka përgjegjësi të madhe morale për prononcimet e tij publike, sepse ai ndikon një audiencë të tërë me ato që thotë. Letërsia për nga vetë natyra e saj është humaniste. Në gjithë botën shkrimtarët janë ata që u kundërvihen këtyre fenomeneve, ndërsa në Shqipëri shkrimtarët janë ksenofobët më të mëdhenj.

Në gjykimin tim prej njeriu që shkruan, letërsia nuk bëhet me direktiva. As me fushata, në veçanti ato kombëtariste. E provoi këtë sistemi i shkuar kur i dërgoi shkrimtarët pranë punëtorëve, të ashtuquajturës jetës së vërtetë, dhe dështoi. Rezultati qe i mjerueshëm. Letërsi e stisur. U thureshin poezi makinerive; frigoriferëve dhe televizorëve.

Unë shkruaj atëherë kur më vjen diçka në grykë për ta thënë. Dhe as nuk e di se kur ajo do të më vijë. Jam në terr. Asnjë shkrimtar nuk e di se kur do t’i vijë një vepër e mirë. Ai që thotë e di, gënjen. Asnjë shkrimtar nuk mund ta zgjedhë temën për të cilën shkruan. Ajo të vjen nga lart. Është ajo që të zgjedh ty. Ti nuk mund të bësh asgjë veçse t’i bindesh, të ulesh e ta shkruash kur ajo të urdhëron ta nxjerrësh prej gryke.

E nëse një fqinji ynë ksenofob bën ndonjë deklaratë raciste për kombin tim, unë mund t’i përgjigjem atij me një notë proteste pranë ambasadës së vendit të tij apo nëpërmjet publicistikës. Nuk kam përse të moleps letërsinë. Letërsia ka të tjera ligje. Ёshtë nazike. Sado të mundohesh ti për të shkruar mbi një temë, ajo gjëja që të vjen nga lart do të të diktojë cilën temë të dojë ajo.

Unë angazhimin e sotëm albanocentrist e shoh edhe si çështje të mungesës së origjinalitetit dhe si paaftësi për të trajtuar tema të tjera. Do të veçoja këtu një prej flamurtareve të temave albanocentriste; Mira Meksin. Librat e saj “historikë”, me kopertina si video lojërash, i gjen çuditërisht në çdo program financimi të letërsisë sonë nëpër botë. (Në ato kopertina, Teuta ngjan më tepër si Pocahontas se sa si një mbretëreshë europiane.)

Shpesh pyes veten nëse përzgjedhësit i kanë sytë në ballë. Përse këta nëpunës e drejtorë të Ministrisë së Kulturës bëhen kaq garantë të eksportimit të mediokritetit të saj letrar nëpër botë? Sepse janë mediokër edhe vetë? Sepse vetë janë të zhytur deri në grykë në konflikt interesi? Sepse nuk kam parë në asnjë vend tjetër që Ministrja e Kulturës të përkthejë edhe libra për shtëpitë botuese të cilave Ministria e saj u jep fonde? Sepse nuk kam parë në asnjë vend tjetër që një drejtor/e përkthimesh në Ministrinë e Kulturës të vazhdojë të jetë edhe përkthyes/e, ndërkohë që i duhet të miratojë grant-e për shtëpitë botuese për të cilat përkthen?

Konkursi i financimit të botimit të letërsisë shqiptare nëpër botë nuk është konkurs përkthimi, por konkurs letërsie, po ngatërrohet shumë kjo. Gjithashtu po manipulohet publiku edhe me këtë aurën e gënjeshtërt të Çmimit Europian, i cili vetëm emrin e ka të tillë, sepse në të vërtetë gatuhet këtu, në çorbën shqiptare të konfliktit të interesit. Në publik është krijuar psikoza se Europa e ka lexuar librin dhe pastaj e ka nderuar me çmim shkrimtarin. Gjë që është një mashtrim i madh, i qëllimtë, sepse Europa vetëm sa akordon çmimin, ajo nuk ka se si ta lexojë shkrimtarin në shqip, juria është shqiptare dhe në të gjitha rastet, shumë e dyshimtë, do të thosha.

Por, askush nuk flet për këto. Njerëzit e letrave këtu duan ta mbajnë mirë me insitucionet se kanë shpresë se mos marrin ndonjë grant, ndërkohë që nga ana tjetër ankohen deri në ezaurim nervor se si nuk po ndryshon kjo gjendje. E si të ndryshojë? Nga Marsi nuk do vijnë të na e ndryshojnë.

E për ta përmbyllur çështjen e albanocentrizmit, do të shtoja edhe diçka tjetër e cila më duket qesharake; te një pjesë e madhe shkrimtarësh shqiptarë dalloj një mani të çuditshme për të imituar letërsinë e Kadaresë. Mendoj se të mbajturit verbërisht parasysh të një modeli, si në këtë rast letërsinë e Kadaresë, pengon trajtimin dhe eksperimentimin e formave të reja të kërkimit artistik letrar. Një tendencë e tillë tregon një mungesë të theksuar individualiteti krijues, pavarësie mendimi dhe vetëvlerësimi. Një mjerim i madh po të kesh parasysh se këta imitues të rëndomtë marrin edhe çmime. Por asgjë e jashtëzakonshme edhe në lidhje me këtë. Në këtë vend të gjithë përvetësojnë apo bëjnë punën e tjetrit e asnjëri nuk bën të tijën. E kështu nën këtë moto, si dhe nën të tjera si albanocentrizmi letrar, shkrimtarët shqiptarë bëjnë keq punën që duhej të bënte Akademia e Shkencave me kërkime shkencore serioze mbi origjinën e vërtetë të shqiptarëve, ndërkohë që vetë Akademia e Shkencave merret së shumti me punë me grep, qëndistari, rroko-ko, punë me zig-zage, etj.

Për të mos folur për Ministrinë e Kulturës, e cila gjithmonë nën këtë moto ka lënë në mëshirë të fatit artin e vërtetë dhe bën punën e Ministrisë së Turizmit, me të vetmen gjë që di të bëjë mirë; Degustimin e glikove!

Red Radoja: A mund t’i konsiderojmë “defektet teknike” të Shqipërisë si diçka që e shton sharmin ekzotik të saj?

Arlinda Guma: Kjo pyetje si fillim më bën të buzeqesh. Me duket sikur certifikon emrin e kësaj faqeje. Të flasësh për “defekte teknike” në një faqe të emërtuar pikërisht kështu…

Një gjë mund ta them me siguri. Shqipëria më çmend. E dua por më çmend. Me çmend në 80 përqind të mendësisë së saj; (filozofia e të punuarit, mungesa e taktit, invazioni i të panjohurve në gjërat e tua personale, kultura e protestës ndaj protestës, korrupsioni moral, ndërgjegjia artificiale përballë syve të botës dhe inekzistenca e saj përballë vetes, etj.) Ndërkohë që përbri këtij 80 përqindëshi revoltues, ngrihet në të gjithë shkëlqimin e mundshëm një 20 përqindësh i çuditshëm që i sfidon të gjitha ato që lartpërmenda; Ngrohtësia Njerëzore.

Thuhet ngado se pasuria më e madhe e këtij vendi është natyra. Unë do të thosha jo. Për mua pasuria më e madhe e këtij vendi janë njerëzit. Por fatkeqësisht shqiptarët nuk janë ende të ndërgjegjësuar, dhe kam frikë se me këto ritme globaliste pas disa vitesh nuk do të dëgjojmë më për të.

Këtë ngrohtësi të rrallë njerëzore e gjen së shumti në cepa të harruar të Shqipërisë. Ka shumë gjenuinitet atje. E një shkrimtar mund ta kuptojë më mirë këtë, sepse ky gjenuinitet është lënda me të cilën ai ndërton karakteret. Shpresoj që modernizmi të mos kalojë kurrë nga ato anë. Sikur të ndodhte që përpara se të ruajmë monumentet kulturore, të kujdeseshim të ruanim këto monumente të gjalla njerëzore…

Kur je larg Shqipërisë kupton se ngado që të shkosh ajo të mallkon me dashuri. Të mallkon pikërisht me këtë 20 përqindëshin e çuditshëm që ti e kërkon dëshpërimisht në çdo kombësi tjetër dhe nuk e gjen askund. Duke mbetur vazhdimisht me kokën pas.

Sa për ekzotikën, hëm, shumë herë artistë të ndryshëm janë përpjekur t’ia shesin botës si ekzotike tragjeditë e shumta të këtij vendi, t’ia instrumentalizojnë dhimbjet, t’ia vënë në vitrinë e pastaj t’ua shesin turistëve. Pa ndonjëfarë empatie dhe pa u thelluar në shkaqet sociale të këtyre bukurive të dhimbshme. “Tragjedi turistike” që shiten si paketë. Tragjedi komerciale, të paketuara me mbështjellje me ngjyra të ndezura. Por po e lë me kaq. Nuk i kam punët mirë me ekzotikën.

Është tepër tragjik ky vend për ta quajtur ekzotik. Do të ishte kriminal një cilësim i tillë.

E dua këtë vend se është atdheu im dhe nuk shpik dot një tjetër atdhe. E dua por nuk e kuptoj dot. E dua por nuk e ndryshoj dot. Gjithë çfarë mund të bëj është që të vazhdoj ta dua, kështu, në të gjithë pafuqinë time…

Arlinda Guma është autore e dy romaneve:”Bulevardi i Yjeve”-2014 dhe “Terma humanitarë si fjala bombardim”-2016, autore e faqes defekt-teknik.com, si dhe autore e disa kolonave në shtypin e shkruar të Tiranës.

___

Shënim: Shkrimet e defekt-teknik.com nuk janë për gazetaret  pa ide të Gazetës “Mapo”. Edhe pse përpiqemi ta mirëkuptojmë me sa mundim koeficientin e tyre të ulët të inteligjencës, si dhe koeficientin e tyre të lartë të mediokritetit, u bëjmë me dije t’i mbajnë duart larg kësaj faqeje!