Philip Roth
Gjatë pesë, gjashtë viteve të Revolucionit Rus, revolucionarët bërtisnin: “dashuri e lirë”, “dashuria do të jetë e lirë”. Por, sapo morën fuqinë, ata s’e lejuan atë. Sepse, çfarë ishte dashuria e lirë? Kaos. Dhe ata s’donin kaos. Nuk ishte ky qëllimi për çka e bënë revolucionin të lavdishëm. Ata donin, nëse ishte e mundur, diçka të disiplinuar me maturi. Të organizuar, të përmbajtur, të trumbetuar shkencërisht. Dashuria e lirë e turbullonte organizimin, makinën e tyre sociale, politike e kulturore. Edhe arti e letërsia po ashtu e turbullonin organizimin, jo ngaqë ajo shprehet pro ose kundër, me zhurmë apo me delikatesë. Natyra e brendshme e të veçantës është të jetë e veçantë. Ndërsa natyra e brendshme e veçantisë është të rrënojë pajtueshmërinë. Përgjithësimi i vuajtjes; ja çfarë është komunizmi. Dallimi i vuajtjes; ja çfarë është letërsia. Në këtë polarizim i ka rrënjët antagonizmi. Ta mbash në jetë të veçantën, në një botë të thjeshtësuar, të përgjithësuar, – ja ku fillon lufta. Nuk duhet të shkruash për të ligjëruar komunizmin. E as për të ligjëruar kapitalizmin. Duhet të jesh jashtë të dyve. Të jesh shkrimtar, s‘duhet të jesh përkrahës i njërit, ashtu sikurse as i tjetrit. Po, i vëren ndryshimet dhe natyrisht kupton që kjo plehrë është pak më e mirë se ajo tjetra. Apo ajo plehrë është pak më e mirë se kjo. Ndoshta shumë më e mirë. Por vëren plehrën. S’je nëpunës qeverie, as luftarak apo besimtar, por je dikush që ke marrëdhënie krejtësisht tjetër me botën e me atë që ndodh në botë. Luftaraku paraqet një premtim, një besim të madh që do ta ndryshojë botën, ndërsa artisti paraqet një vepër që s’ka vend në këtë botë. Është e pavlerë. Artisti, shkrimtari serioz, paraqet në botë diçka që s’ishte aty, madje as në krye. Kur Zoti bëri gjithë ato mrekulli në shtatë ditë; zogjtë, lumenjtë, qeniet njerëzore, ai s’pati as dhjetë minuta për letërsinë. “Dhe pastaj le të jetë letërsia. Disa do ta pëlqejnë, disa do të mundohen prej saj, të tjerë do të duan ta bëjnë atë.” Jo, jo. Ai s’e tha këtë. Nëse do të kishit pyetur Zotin: “Atëherë do të ketë hidraulikë?” “Po, do të ketë. Sepse ata do të kenë shtëpi e do t’u duhen hidraulikët.” “Do të ketë mjekë?” Po, sepse ata do të sëmuren e do të kenë nevojë për mjekë. T’u japin tableta.” “Po letërsi? Letërsi?” “Për çfarë po flisni?” Për çfarë duhet ajo?” “Ku ta vëmë?” Ju lutem, unë po krijoj universin e jo universitetin. Jo letërsinë.”
