Gjoni i madh-Erjon Papagjoni
Si çdo të diel, Mamuthi ngarkoi tre mushkat me dru, por ndryshe nga gjithë të dielat e tjera mori rrugicën që të zbriste në sheshin e rrëmujshëm në qendër të fshatit. Përkohësisht tregu ishte zhvendosur aty pasi në tregun e lagjes së tij kishte patur shkarje dheu. Në sheshin ku zhvillohej prej shekujsh tregtia e lagjeve që shtriheshin buzë liqenit, kishte plasur një konflikt i egër pronësie dhe flitej se mund të ndërtoheshin ca pallate të stërmëdha. E pra, derisa të gjendej një zgjidhje tjetër, tregu për të gjitha lagjet e Luginës ishte vendosur në qendër. Kjo ishte një ngjarje tepër e pazakontë dhe njëherazi krejt e nënvleftësuar nga mendjet e cekëta të fshatit. Por prej kësaj do rridhnin pasoja që do të shënjonin përfundimisht të ardhmen e gjithë Luginës.
Kështu, edhe heroi ynë mori rrugën drejt qendrës, i pushtuar nga një ndjenjë kërshërie pasi prej kushedi sa kohësh, edhe ai si shumica dërrmuese e bashkëfshatarëve të tij, nuk kishte pasur kontakte me banorët e lagjeve të tjera. Duhet thënë se Mamuthit i mungonte tërësisht shpirti i tregtarit. Vërtet si druvar qe më i miri i fshatit, por si tregtar drush nuk vlente dy lekë. Pavarësisht nga qortimet e së ëmës, thuajse të gjitha dengjet ua falte të varfërve të fshatit, vetëm një pjesë të vogël e shiste për të blerë çikërrima të ndryshme, që ia tërhiqnin sytë nëpër tezgat e tregut. E ç’i duheshin paratë, ai qe njeri pa shpenzime. Kopeja i jepte thuajse gjithçka kishte nevojë një burrë për të jetuar: qumësht, mish dhe lesh, me të cilin e ëma i thurte ca triko të trasha e të bardha. Ajo i jepte edhe shoqëri.
– Kësaj radhe mos i fal të gjitha drutë bir, – e porositi plaka tek pragu i shtëpisë. Porosi e kotë, më shumë si forcë zakoni.
– Po, po mama, mos ki merak.
Tek e përshëndesnin, bashkëfshatarët i hidhnin ndonjë shaka pa të keq. Tre kalamaj të vegjël, zbatharakë, e lanë topin e llastikut dhe u turrën pas tij dhe s’iu ndanë deri në fund të rrugicës. E ngacmonin shpesh, ndonjëherë me fjalë jo të hijshme që ua mësonin të rriturit, por Mamuthi nuk zemërohej kurrë, edhe tani ai thjesht buzëqeshte dhe vazhdonte rrugën.
Në shesh takoi komshiun, Hamzain, me atë hundën si të skifterit, e cila lëshonte një fërshëllimë të shtruar për shkak të rrufës që s’i ndahej. Ky i tregoi zonën se ku duhej të rrinin ata nga lagja e tyre. Mamuthi zuri vend nën vështrimet inatçore të tregtarëve, të vetmit që e kishin inat heroin tonë meqë ky jepte gjëra falas, dhe nisi të shpërndante drutë e leshin, edhe nja pesë bidonë të mëdhenj me qumësht që ia përlanë qysh minutat e para.
– Sa shumë gra që paska sot Mamuth, këto të liqenit po më duken më të mira se tonat, – i tha Hamzai dhe kaloi gjuhën deri te rrudhat e thella në cepat e gojës. – A po të pëlqen ndonjëra?
Mamuthi uli sytë i turpëruar.
– Edhe gratë e lagjes tonë janë të mira.
– Ama këto të liqenit janë më të zbuluara, shihe atë me fustanin e kuq sa e bukur!
– Shumë e bukur, – pëshpëriti Mamuthi i hutuar. Ndryshe nga tregu i lagjes së tij këtu në shesh shiheshin edhe gra të reja veshur me ca fustane të hollë e me ca zbukurime që ai s’i kishte parë kurrë.
– Hidhu një sy çantave të mia, po shkoj të bëj një xhiro, – tha Hamzai dhe pa pritur përgjigje, si kaloi krehrin nja dy herë mbi një kurorë ballukesh të kërleshur e të thinjur që i mbulonin një shogë rrumbullake, u zhduk midis turmës.
Erdhi dreka dhe Mamuthi hapi torbën dhe u shtrua me ato që i kishte përgatitur e ëma, djathë, ullinj, pak mish dhe shumë bukë. Dielli kishte zënë të perëndonte ndërkohë që i kishin mbetur edhe nja dy stiva dru, këto duhet t’i shiste patjetër se plaka e kishte porositur që t’i blinte ca qirinj kur të kthehej.
Tek po fërshëllente një melodi barinjsh ndërkohë që kërkonte me sy Hamzain nëpër sheshin tashmë thuajse të zbrazur, vuri re një grua që po ecte pikërisht drejt tij. I dukeshin vetëm sytë që i xixëllonin dhe flokët e zinj që i derdheshin mbi supe, fytyrën ia mbulonte një vello ndoshta për t’u mbrojtur prej pluhurit të tregut a ndoshta për të respektuar ndonjë zakon të lagjeve të Luginës.
- Sa kushton një latë dru?
Mamuthi tundi kokën i turbulluar. Ishte hera e parë, hiq plakat e lagjes, që një grua e re i fliste atij.
– Sa kushton një latë dru? – përsëriti pyetjen ajo.
– Janë falas, – arriti të përgjigjej më në fund Mamuthi.
– Falas?
– Falas.
– Unë e kam pak larg shtëpinë, a do m’i sjellësh ti?
– Po, – belbëzoi ai flakë i kuq në fytyrë.
– Epo, ikim atëherë.
Ajo priti derisa Mamuthi të sistemonte drutë në mushkë dhe u drejtua për nga rruga që të çonte nga lagjet që shtriheshin tek kodrat mbi liqenin e Luginës.
– Nuk ke për t’u bërë i pasur po vazhdove kështu, – i tha pas disa hapash.
– Ma thotë shpesh edhe nëna.
– Nëna jote ka të drejtë, – ia ktheu gruaja duke qeshur.
Duke e ndjekur as e kishte mendjen fare te rruga që po bënte dhe te njerëzit rrotull, sytë i shkonin padashur te lëvizjet e këmbëve dhe belit të gruas. Fytyra i digjte flakë dhe një siklet që sa vinte e fryhej po e vinte në merak se mos nga çasti në çast do t’i griseshin pantallonat. Vetëm kur gruaja ndaloi dhe ktheu kokën vuri re se gjendej përpara një shtëpie të madhe trekatëshe.
– Hajde, futu brenda të të bëj një kafe. Ajo bëri dy hapa para me sytë që i shndrisnin, ndërsa Mamuthi rrinte i ngurosur. – Hajde, pra.
Dora e saj e preku lehtë në sup pastaj i përshkoi gjoksin, barkun dhe zbriti ngadalë pak më poshtë. Mamuthi u drodh fort dhe bëri mbrapa, pastaj u kthye dhe ia mbathi me të katërta pa e kthyer kokën pas. Gomari qëndroi disa çaste i habitur, duke kthyer kokën herë nga i zoti që po vraponte, herë nga gruaja misterioze, pastaj ia krisi vrapit edhe ai duke pëllitur pas të zotit. Çdo dy tre hapa Mamuthi lëkundej si ta përshkonte rrufeja dhe kërcente si kangur. S’dinte pse e si, por një fuqi e panjohur i kishte pushtuar krejt trupin në ato çaste e ia kishte bërë muskujt si llastikë, ajo po e cyste të kërcente hopthi në ajër dhe e detyroi të vazhdonte ashtu derisa arriti fundin e rrugicës. Gruaja qëndroi disa çaste e shtangur pastaj zuri të qeshte si fëmijë.
– Njeri i çuditshëm, sa keq që nuk u miqësuam dot, – tha me vete dhe hyri brenda gjithë duke qeshur, herë me zë e herë pa zë.
– I bleve qirinjtë? – e pyeti plaka kur arriti në shtëpi.
– Jo, – tha ai dhe fare i hutuar u fut në dhomën e vet pa dëgjuar ç’po i ankohej e ëma. Nga soba vinte një erë e mirë patatesh dhe bërxolle që Mamuthi e injoroi krejt.
Doli pas disa minutash me një palë pantallona të reja dhe te pragu i derës ndaloi disa çaste.
– Të lutem mama, mos ma përmend më këtë punën e glasave, – tha me zërin që i dridhej dhe doli jashtë i tronditur. E ëma qëndroi një çast e hutuar, pastaj u përlot, jo më shumë nga toni i zërit, i padëgjuar më parë prej saj, sesa nga dëshpërimi që dalloi aty.
Duke hedhur hapa të gjatë Mamuthi u drejtua për nga malet pa i folur fare as të ëmës dhe as Hamzait, që e kishte diktuar nga dritarja ku po tymoste dhe diç po i thoshte për çantat që e pat porositur t’ia ruante. Kur arriti në pikën e tij të preferuar për t’u çlodhur u ul dhe me sytë e molisur, ëndërrimtarë, ngritur nga yjet dhe prushet e pafund të qiellit, nxori fyellin dhe zuri t’i binte një melodie të ëmbëlth. Vetëm në agim la fyellin dhe drejtoi sytë nga kreshta më e lartë e kurorës.
**********
Çdo ditë dielli i lëshonte rrezet e tij të para në Luginë mbi kreshtën më të lartë të kurorës, aty ku dikur kishte qenë foleja e mbretëreshës, pastaj ngadalë ato zbrisnin teposhtë, gati si tinëzisht, gjer në këmbë të maleve, aty ku shtrihej liqeni i përgjumur, ende nën duhmën ëndërritëse të bredhave, që e merrnin të parët puthjen e tyre. Teksa liqeni zgjohej, diellit ia kishte qejfi të qëndronte paksa më gjatë e disi i hutuar përmbi ujërat e tij, në kërkim të “dikujt” që befasisht ishte zhdukur.
Qe tamam si në atë përrallën e vjetër të atyre njerëzve, kur mbi syprinë të ujërave, rioshi diell rrekej t’i jepte puthjen e premtuar të martesës nuses së tij të dëshiruar, veç ngaherë të larguar: Hënës. Fillimisht në ag e hutonte me atë avullnajën përsipër, pastaj kur avujt tereshin, dukej se i shërbente si pasqyrë ku ai këqyrte me kujdes pamjen e vet, e largonte hutimin që i vinte prej arratisë së përnatshme të nuses së vet, dhe më në fund dilte plotësisht përpara banorëve të Luginës e u thoshte: Tungjatjeta!
Tungjatjeta! – ia kthenin njerëzit aty poshtë, në çdo shtëpi, duke ngritur duart përpjetë drejt tij. Kjo u ishte bërë një lloj rituali që ata s’e shkelnin kurrë. Liqeni, si një perlë brenda guaskës së vet, niste të vezullonte nga rrezatimi i tij, mjegulla e mëngjesit mbi të shpërndahej e krejt ujërat e fjetura zgjoheshin. Pastaj dielli ia niste kokrrës së vrapit për të ndjekur nusen e vet, hënën argjendore.
Por mrekullia e vërtetë e vrapit të diellit në diskun qiellor të Luginës ishte perëndimi. Ta shikoje për herë të parë mbeteshe si i trallisur, i magjepsur fare. Të dukej si të ishe pre i ndonjë mirazhi mrekullibërës. Dielli zbriste i zbehtë mbi majën e malit më të lartë të atyre kreshtave. E kreshta më e epërme, pikërisht aty ku binin rrezet e para të tij, ashtu e rrumbullt siç qe, me ca masive shkëmbore përreth si grumbuj flokësh të gjatë e të dredhur kokorithka-kokorithka, ndryshonte pamje. Një kënd i ngushtë me drejtim tokën, që ngjante me një mjekër të ashpër burri, një e dalë shkëmbore pak më sipër, porsi hundë shkabe, dhe anash saj dy gropëza. S’duhej shumë imagjinatë për të rrokur në çast se të gjitha këto ravijëzonin së bashku pamjen e një fytyre njerëzore. Qartë e saktë: sikur të qe e stampuar, ashtu si në tempujt e kohëve antike, në krejt atë reliev të ndriçuar shquhej fytyra impozante e një mbreti-hyjni, atij që kishte mposhtur perandoritë më të fuqishme të botës, që kishte shkruar kodet e atij vendi, atij që dikur, për herë të parë dhe të vetme, kishte arritur t’i bashkonte e t’i sundonte njerëzit e ashpër të asaj toke. Bujar e mizor, i egër e fisnik, i frikshëm e i madhërishëm…
Ishte një vepër e natyrës apo kishte qenë vetë mbretëresha e shqipeve ajo që e kishte skalitur me sqep e me kthetra, pikërisht në folenë e saj, këtë monument të madhërishëm – kjo nuk qe e sigurt. Dhe dielli afrohej drejt këtij portreti, zbriste i ndrojtur e gjithmonë e më i zbehtë, ulej paqësisht mbi kokën e tij shkëmbore, si të qe një kurorë qiellore. Qëndronte pak kohë pezull mbi të, a thua se po e kurorëzonte, dhe pikërisht kur gjysma e diskut të tij futej pas malit, atëherë kreshta merrte jetë e nëpër të zbuloheshin fare qartë tiparet e skalitura në masivin shkëmbor. Fill më pas, befas binte errësira. Ky ishte çasti sublim i kurorëzimit. Po i kujt? I martesës së vetë diellit me hënën, diku tutje në terr? Apo i mbretit-hyjni me mbretëreshën e shqipeve?
Njerëzit i pranonin të dy versionet.
Dielli këputej befasisht, si i trembur, dhe terri njësonte gjithçka. Ishte një spektakël i mahnitshëm e që në sfondin e asaj natyre bën të të dukej vetja si në një vend përrallash e ambientesh surreale, me mugullira fantazmagorish e pëshpërima shpirtrash nëpër delire poetike, i dalë prej legjendash të moçme.
Për fat të keq, këtë panoramë e admironin veç banorët e asaj Lugine, doemos më të ngeshmit. Shumica e mbante syrin pas monopatit ku ndiqnin udhën, se njeriu mund të thyente këmbën e të binte në hone e golle të frikshme poshtë tij; të tjerë mblidhnin dhitë, shpërndarë përmbi skërka e shkarëzima, për t’i çuar në nome; ndërsa ndoca të mençur e deshifronin këtë pikturë të lëvizshme, që linte drita e diellit mbi rrafshin e gurtë të maleve, si shenja të motit të pritshëm, me stuhi a zheg, me ujëra a thatësirë, në këtë apo atë ditë, muaj; të tjerë akoma paralajmëronin gjëma e kobe, pjellori e bollëk, uri e sëmundje. Luftë apo paqe? Kalendari i tyre zodiakal ndërvarej pikërisht nga loja e dritë-hijes së lindjes dhe perëndimit të diellit…
**********
Mbasi kontrolloi për të dhjetën herë gjithë itinerarin dhe pikat ku rrinte zakonisht heroi i tij, më në fund Xhoni u dorëzua. Ai nuk gjendej askund. Ndoshta kishte shkuar të luftonte kundër ca ekstremistëve që po bëheshin kërcënim për paqen botërore në Lindje, ose kishte shkuar t’u jepte një mësim trafikantëve të narkotikëve nga Perëndimi, ose ndoshta… Xhoni s’donte të mendonte të keqen, por megjithatë shqetësohej. Të gjitha këto heroizma Mamuthi duhet t’i bënte natën. Ditën ai ndiqte përherë po të njëjtin rit.
Pra, ku ishte heroi? Mos i kishte ndodhur ndonjë gjë e keqe?
E ndërkohë që Xhoni shqetësohej, Mamuthi vazhdonte të rrinte në po të njëjtin vend si përherë me sytë nga perëndimi. Heroi ynë, më shumë se gjithkush tjetër, e sodiste dhe e sodiste fytyrën madhështore të mbretit të moçëm, sa herë që dielli e pikturonte mbi masivin malor gjatë buzëmbrëmjes. Kur bagëtia kulloste e qetë ograjave, ai ulej ndenjurazi rrëzë ndonjë vidhi a lisi dhe e treste vështrimin andej nga shëmbëlltyra e madhërishme, gjersa prarimi i perëndimit ia shuante tiparet krejt. Rrinte e kuvendonte me mbretin për orë të tëra, i qahej e i ankohej për fatin dhe jetën e tij, sikur ta kishte baba. E për më tepër, ai baba nuk kishte. Të atin ia kishin vrarë për gjakmarrje disa burra të një fisi që jetonte buzë liqenit. Sa herë i kujtohej ajo ditë zemra i rrihte fort dhe qante me ngashërim. Tre burra i kishin zënë pritë dhe ia kishin herrur të atin. Pastaj ishin drejtuar për nga djali që rrinte si i ngrirë, duke vërejtur i ngrysur. Ai një ditë do bëhej burrë, do donte të merrte hak.
– Ky është budalla, nuk ka për të hapur telashe, – mërmëriti në dialektin e fisit që jetonte buzë liqenit më i vjetri prej burrave. Ndërsa ata largoheshin djali iu afrua të atit. Si e tundi disa herë atë trup gjiganti u mbështoll pas tij, gjersa i gjetën në mëngjes ashtu të përqafuar, i vdekuri me të gjallin. Qysh atëherë, përveçse me të ëmën, dashin dhe figurën e mbretit, ai fliste kryesisht me njërrokëshe me njerëzit.
**********
Trishtimi i Mamuthit nuk vinte thjesht nga varfëria, puna e rëndë, talljet e të tjerëve apo kuzhina e keqe e së ëmës. Ai ndihej thellësisht i vetmuar. Pra, edhe Mamuthi kishte nevojë për gjysmën e tij, për një qenie të butë me të cilën të ndante natën, ndoshta dhe ëndrrën, për shoqen e jetës. Një grua…
Por gratë e fshatit as nuk i afroheshin. Veç talleshin e qeshnin me të, kur e shihnin tek kalonte rrugës. Asnjëra s’donte ta kishte për burrë. Asnjëra s’donte ta fuste në shtrat atë qenie të leshtë e të kërrusur, me fytyrën aq qesharake e që me zor sa rrokëzonte ca fjalë?! E për më tepër, të varfër?!
Mamuthi zakonisht priste më tepër pemë nga ç’i duheshin për vete apo për t’i shitur. Çdo ditë i çirrte nga një copë kostumit të gjelbër të maleve. Godiste pa ndërprerje me sëpatën e rëndë, pylli rënkonte e pemët rrëzoheshin bri shpatullave të tij herkuliane. Shtazët aty rrotull tmerroheshin nga rrokullima e trungjeve. Çdo goditje e sëpatës së tij dukej sikur i përngjante një rënkimi, që vinte thellë prej vetë shpirtit të pyllit të sakatuar përditë e më keq.
Dhe shfrynte ky ujk i vetmuar “uf e af”, sa herë që u binte trungjeve. Kur mbaronte lëshonte disa psherëtima të zgjatura, që riktheheshin sërish në veshët e tij me eho nga një grykë mali përballë. Pemët e gjora drithëronin nga sëpata e tij e pamëshirshme, që veç me disa të rëna e tehu u mbërrinte drejt e në palcë. Rënkonte e hukaste Mamuthi, e bashkë me të rënkonte e hukaste edhe i gjithë pylli. Dukej sikur Mamuthi qe dënuar nga fati të jetonte e të vdiste i vetëm aty, mes maleve e deleve.
