Admin, Author at Defekt-Teknik

Gjuha e fluturave-Manuel Rivas

Published on November 27, 2018 in Letërsi/Përkthim/Tharm by Admin

Manuel Rivas

Pas funeralit, në varrezat San Amaro, shkuam në bar Huevito e pastaj tek Davidi për të kthyer ndonjë gotë për nder të të ndjerës.

Kishte vdekur e ëma e Fontanës.

Ai ishte i përhumbur, sikur të kishte akoma arkivolin mbi shpatulla, dhe kishte atë pamjen e fajtorit që kanë zakonisht fëmijët kur humbasin nënën.

Nëna e tij ishte e sëmurë me Alzheimer dhe e ngatërronte të birin me atë burrin që jepte parashikimin e motit në televizion. “Shikojeni sa serioz dhe sa bukur është veshur”, thoshte. E i dërgonte një puthje me dorë dhe e drejtonte nga ekrani.

Fontanta e shikonte sëmundjen e saj si shenjë proteste, si një akuzë ndaj pritjeve të saj të gjata. Ishte beqar si të gjithë ne dhe i pëlqente të dilte dhe të argëtohej. Filloi madje të kishte edhe një lloj ndjenje xhelozie ndaj burrit që prezantonte motin. Deri sa edhe filloi të na dukej se i ngjante.

Një herë Fontana veshi një kostum të zi dhe shkoi afër së ëmës e i tha: – Mama jam unë.

– E shikoj që je ti. Jam lutur kaq shumë që një ditë të lejonin të dilje nga ekrani.

Në banak ishte ulur Corea. Ishte një pijanec i vetmuar, të cilit nuk i afrohej askush. Ama ato pak herë që fliste, i dilnin nga goja apokalipse të mëdha, të shoqëruara me një zë të plotë e të trashë. Ndaj kur ju aftua Fontanës, të gjithë u afruam ta dëgjonim.

Por Corea i vuri dorën mbi shpatulla dhe e ngushëlloi në një mënyrë të habitshme: – Të vdekurit duhet t’i lesh të lirë. Nuk duhet t’i mbajmë gjatë. I hiqet një tjegull çatisë, që shpirti të gjejë vendin e tij.

Pa shtuar asnjë gjë tjetër, Corea u kthye tek banaku dhe piu atë që i kishte mbetur në gotë.

Në mbetëm të heshtur. Tani ishte momenti të ngrinim një dolli për shpirtin. Për shpirtin!

Përktheu: Blerina Berberi

Fjalimi i shkrimtarit amerikan William Faulkner me rastin e marrjes së çmimit Nobel

Published on November 26, 2018 in A(rt)ktivizëm/Letërsi by Admin

Ishin vitet 50-të. Shkrimtarët shkruanin në Epokën e Bombës Atomike. Nën kërcënimin e projekteve distopike që sillte epoka e ankthit; një fenomen kulturor i llojit: “Sot u gdhiva gjallë dhe shëndoshë e mirë.”

Në këtë fjalim Faulkner-i thekson se sa toksik bëhet kreativiteti kur shkrimtari shkruan në ankth dhe frikë.

Kur ai e mbajti fjalimin, për shkak të cilësisë së keqe të zërit dhe oviacioneve në sallë, nuk u kuptua mirë, por të nesërmen kur bota e lexoi në gazeta, ajo kuptoi se sa i thellë dhe brilant kishte qenë.

____________

William Faulkner

Zonja dhe Zotërinj!

Ndiej se ky çmim nuk më takon mua si person, por i takon punës sime-punë e një jete të tërë në agoninë dhe stërmundin e shpirtit njerëzor, jo për lavdi dhe aq më pak për përfitim, por për të krijuar nga materialet e shpirtit njerëzor diçka që nuk ka ekzistuar më parë.

Kështu ky çmim po më besohet mua. Nuk do të jetë e vështirë të gjej një dedikim për pjesën që i takon paráve, konform qëllimit dhe kuptimit të origjinës së tij. Por do të doja gjithashtu të bëja të njëjtën brohoritje, duke e shfrytëzuar këtë çast si një kreshtë nga ku mund të dëgjohem prej vajzave dhe djemve të rinj që i jane dedikuar tashmë të njëjtit ankthi dhe stërmundi, ku në mes të të cilëve është patjetër dikush që ndonjë ditë do të jetë këtu ku jam unë tani.

Tragjedia jonë e sotme është frika e përgjithshme fizike uiniversale, e përzgjatur në kohë deri më tani, që ne madje edhe mund të durojmë. Nuk ka më probleme shpirtërore. Është vetëm pyetja: – Kur do të hidhem në erë? Për shkak të kësaj, ai djali i ri dhe ajo vajza e re që sot shkruan, i ka harruar problemet e shpirtit njerëzor në konflikt me veten, të cilat e bëjnë të mirë të shkruarin, sepse vetëm për këtë ia vlen të shkruash, vetëm për këtë vlen agonia dhe mundi.

Ai duhet t’i mësojë ato sërish. Ai duhet t’i mësojë vetes se baza e të gjitha gjërave është që të ketë frikë; dhe, duke ia mësuar vetes këtë, ai e harron përgjithmonë atë, duke mos lënë vend në punën e tij për asgjë tjetër përveç të vërtetave të vjetra dhe të vërtetës së zemrës; të vërtetat e vjetra universale, pa të cilat çdo rrëfim është kalimtar dhe i dënuar – dashuria dhe nderi, mëshira dhe krenaria, dhembshuria dhe sakrifica.

Derisa ta bëjë këtë, ai përpiqet si nëpër një mallkim. Ai nuk shkruan për dashurinë por për epshin, për disfatat ku askush nuk humbet asgjë me vlerë, për fitoret pa shpresë, dhe më e keqja e të gjithave; pa mëshirë apo dhembshuri. Brengat e tij nuk vuhen në asnjë eshtër universale, duke mos lënë asnjë plagë. Ai nuk shkruan nga zemra, por nga gjëndrat.

Derisa t’i rilindë këto gjëra, ai do të shkruajë sikur të qëndronte në mes dhe të kundronte fundin e njeriut. Unë refuzoj të pranoj fundin e njeriut. Është e lehtë të thuhet se ai është i pavdekshëm thjesht sepse ai do të durojë: se kur dingdongu i fundit i dënimit ka rënë pa dobi i bjerrur prej shkëmbit, pas të cilit mbërthehet fort në mbrëmjen e fundit, të përskuqur, të vdekur, edhe atëherë do të ketë prapë një tingull më shumë; ai e zërit të tij të palodhur, ende duke folur.

Unë refuzoj ta pranoj këtë. Unë besoj se ai nuk do të durojë, por do të mbizotërojë. Ai është i pavdekshëm, jo sepse i vetëm midis krijesave ka një zë të pashtershëm, por sepse ka një shpirt, një shpirt të aftë për dhembshuri, sakrificë dhe durim.

Detyra e poetit, e shkrimtarit, është të shkruajë për këto gjëra. Është privilegji i tij ta ndihmojë njeriun të durojë duke ia ngritur peshë zemrën, duke i kujtuar atij guximin, nderin dhe shpresën; krenarinë, dhembshurinë, mëshirën dhe sakrificën, të cilat kanë qenë lavdia e së shkuarës së tij. Zëri i poetit nuk duhet të jetë thjesht gjurma e njeriut, por ai mund të jetë një nga provat dhe shtyllat për ta ndihmuar atë të durojë dhe të mbizotërojë.

Përktheu: Arlinda Guma

Sot-Humberto Ak’Abal

Published on November 25, 2018 in Letërsi/Përkthim/Tharm by Admin

Sot-Humberto Ak’Abal

Sot u zgjova jashtë vetes

E dola ta kërkoja.

Eca nëpër rrugë e nëpër rrugica,

Derisa e gjeta…

Mbi një dru të myshkur,

Nën këmbët e një vreshti,

Duke biseduar me mjegullën,

E duke u munduar të harroj atë që nuk mundem ta harroj…

Nën këmbët e mia.

Gjethe…. vetëm gjethe.

Përktheu: Blerina Berberi

MBI URË-Heinrich Böll

Published on November 24, 2018 in Letërsi/Përkthim/Tharm by Admin

Heinrich Böll

M’i ndreqën disi këmbët dhe më dhanë një punë ku mund të qëndroj ulur: duhet të numëroj njerëzit që përshkojnë urën e re. Ngaqë u pëlqen të provojnë, nëpërmjet statistikave, dobinë e zellit të tyre, ata dehen me një mbledhje të pakuptimtë shifrash dhe kjo është arsyeja që gjithë ditën e ditës goja ime lëviz heshturazi; nëpërmjet një mbledhjeje të ngadaltë njësish duhet të fitoj një shumë që çdo mbrëmje ia paraqes gjithë triumf shefave të mi. Fytyrat u shndrisin kur u them rezultatin: sa më e lartë të jetë shifra, aq më tepër ata ngazëllehen dhe, veç kësaj, kanë arsye të flenë rehat, sepse çdo ditë janë me mijëra njerëzit që përshkojnë këtë urë.

Por statistikat e tyre çalojnë. Keq më vjen por kështu është. Unë nuk jam një njeri të cilit mund t’i zësh besë, ndonëse e kam aq aftësi sa të tjerëve t’u dukem i ndershëm.

Ka raste kur më kap një kënaqësi dashakeqe për të hequr ndonjë kalimtar dhe, herë të tjera, kur më ndjellin mëshirë, për të shtuar. Lumturia e shefave varet prej meje. Kur më zë tërbimi, ngaqë më mbaron duhani, u tregoj vetëm një mesatare, madje më pak se mesatarja; përkundrazi, kur zemra më çohet peshë nga gëzimi, dashamirësia ime e papërmbajtur shprehet me një numër prej pesë shifrash.

Në raste të tilla, ata i pushton një gëzim i paparë. Çdo mbrëmje ma rrëmbejnë rezultatin nga duart, sytë u shkreptijnë dhe, të bindur për besnikërinë time, më rrahin shpatullat. Pastaj zënë të shumëzojnë, të pjestojnë, të bëjnë përqindjet e ku di unë çfarë tjetër. Përllogarisin numrin e njerëzve që kanë kaluar urën në aksh ditë gjatë një minute dhe numrin e atyre që i bie ta kenë kaluar në dhjetë vjet. Kanë një parapëlqim për të parashikuar të ardhmen, parashikimi i së ardhmes është specialiteti i tyre e, megjithatë, me keqardhje e them se e gjitha kjo çalon.

Kur mbërrin vajza që dua – ajo kalon dy herë në ditë – zemra më resht së rrahuri. Tik-taku i palodhshëm ndalet derisa ajo të kalojë urën e të më humbë nga sytë. Të gjithë ata që kalojnë në atë kohë, i lë pa numëruar. Janë dy minuta që më përkasin mua, nuk i lë dot të më ikin. Në mbrëmje, kur ajo kthehet nga dyqani i akulloreve, ku kam marrë vesh se punon, dhe kur shkon në anën tjetër të trotuarit, para buzëve të mia memece që kanë për mision të numërojnë pa pushim, zemra më resht edhe njëherë dhe punës i rikthehem vetëm kur nuk arrij ta shoh më. Të gjithë ata që kanë fatin të kalojnë gjatë atyre dy minutave, nën vështrimin tim të verbër, të gjithë ata nuk do të hyjnë kurrë në mbretërinë e përjetshme të shifrave: fantazma të gjora burrash a grash, qenie të kushtuara hiçit që, në të ardhmen e statistikave, nuk do të enden me të tjerët…

Është e sigurt që e dua. Por ajo nuk di asgjë dhe unë nuk dua që ajo ta dijë. Ajo nuk duhet të dyshojë se në ç’mënyrë të llahtarshme e bën rrëmujë numërimin; fluturoftë shend e verë te dyqani i akulloreve, me ato flokët e gjatë ngjyrë gështenje dhe me ato kyçet e holla, dhe fitoftë sa më shumë bakshishe! E dua, s’ka asnjë dyshim që e dua!

S’ka kaluar shumë nga koha kur më mbikëqyrën. Por shoku në postin përballë meje mbi urë, i ngarkuar të regjistrojë mjetet automobilistike, më lajmëroi në kohë dhe unë u bëra shumë i vëmendshëm. Numërova si i marrë, as ndonjë numërues automatik s’do kishte qenë më i aftë. Mbikëqyrësi i Institutit të Statistikave ishte vendosur në anën tjetër të urës për të krahasuar, përgjatë një ore, shifrën e tij me timen: dallimi ishte vetëm me një njeri. Ç’është e vërteta, vajza që dua kaloi dhe për asgjë në botë nuk do doja që ajo bukuroshe e ëmbël të lërë të tashmen për të ardhmen e statistikave, qoftë kjo e shumëzuar, e pjestuar, e reduktuar në asgjënë e përqindjeve. Më pikoi në zemër që s’munda ta shoqëroj me sy dhe i jam shumë mirënjohës atij shokut përballë që numëron automobilat. Po luhej me bukën e gojës, s’i thonë shaka.

Mbikëqyrësi më rrahu shpatullat, duke pohuar se unë isha një njeri i mirë, i sigurt, besnik në atë post. “Një gabim vetëm për një njeri, shtoi ai, nuk ka asnjë rëndësi. Sidoqoftë, ne marrim gjithmonë parasysh njëfarë përqindjeje jashtëlëniesh. Do t’ju propozoj për numërimin e pajtonëve.”

Kjo është një punë e bekuar. Tani më tepër se kurrë. Pajtonë mund të ketë, e shumta, njëzet e pesë në ditë dhe të shkoqitësh shifrat në tru për çdo gjysmë ore s’ka si bëhet më mirë!

Ditë të bukura më presin. Midis orës katër dhe tetë, kur mbi urë ndalohet të kalojnë pajtonët, mund të bëj një shëtitje, të shkoj deri te dyqani i akulloreve, ta kundroj për qejf, pastaj ta përcjell një copë udhë, atë vajzë të dashur e të paregjistruar…

Përktheu: Alket Çani

Giacometti: “Ah ky Paris i pafundmë!”-Luan Rama

Published on November 23, 2018 in Pikturë by Admin

Luan Rama

Shtëpia e Giacometti-t në lagjen time ka vizitorë të rrallë. Një shtëpi e ulët njëkatëshe me një oborr të vogël gjithnjë të gjelbëruar, me atë portë druri dhe karrigen e tij, pallton, dyshekun dhe cigaren e fundit.

Një thjeshtësi jete, strehe e rruge që i dha frymë piktorit të ri zviceran Alberto Giacometti, I cili, 21 vjeçar, zbarkoi në Paris në vitin 1922 dhe shpejt u bë nxënësi i skulptorit të famshëm Antoine Bourdell. Këtë artist, pranë të cilit dy hapa më larg banonte kitaristi dhe poeti Georges Brassens, e gjeje gjithnjë në kafetë e Montparnasse, në Selecte, Le Dome, La Rotonde, ku dhe vizatonte në fletoret e tij, gjithnjë i mrekulluar për Parisin, ashtu si dhe Hemingway apo më pas fotografi i madh Man Ray. Në fletoren e tij ai vizatonte fytyrën e qytetit. Botuesi i tij greko-francezi Teriade, i kishte kërkuar t’i ilustronte librin “Lufta e Peloponezit” e Tuqididhit, por shpejt ai do ta braktiste atë projekt për ngasje dhe kujtimet e tij parisiane. Një ditë, duke dalë me të nga kafeneja dhe duke parë tutje nga rruga plot njerëz, gati sa nuk kishte klithur i ngazëllyer: “Ah, ky Paris… Parisi i pafundmë”. Dhe që atë ditë ai nisi të vizatonte, të krijojë fotografi e “eaux-fortes” me imazhet e kujtimeve të tij parisiane, me masturbimet fëminore, prostitutat, kafenetë, jetën dhe imazhin prezent të vdekjes. Një fletore e madhe që pas vdekjes së tij do të botohej me 625 punime të panjohura deri para pak kohësh. “Kisha kohë që kisha dashur të shkruaja rreth kujtimeve të mia, – shkruante ai në këtë fletore, – kur në vitet 1923-1924, bridhja netëve në Paris, në kërkim të ndonjë prostitute. Femrat e tjera nuk ekzistonin për mua, veç prostitutat, të cilat më mrekullonin… doja t’i takoja të gjitha, t’i shihja të gjitha dhe çdo natë të rifilloja udhëtimet e mia fillikate nëpër rrugë…”

Giacometti, të cilin e njohim aq mirë nga skulpturat e tij origjinale, tashmë e shohim në këto gjurmë të lëna shkarazi, në kafenetë e mbrëmjes në bulevardin Montparnasse apo ajo kafene e vogël sapo dilte nga shtëpia e tij… Giacometti duke vëzhguar atë jetë njerëzore dehej dhe mrekullohej… Pas luftës, duke u endur nëpër kafenetë e Montparnasse dhe të Saint-Germain-dès-Près, Giacometti njihet një ditë me çiftin e njohur Sartre dhe Simone de Beauvoir që rrinin zakonisht në “Café de Flore”. “Ne na tërhiqte në veçanti Giacometti, – kujtonte De Beauvoir më pas në librin “Forca e kohës”, – ai njeri me atë fytyrë të ashpër dhe flokë të shpupuritura, me ata sy në dukje bosh, që gjithë natën shëtiste bulevardit, i vetëm apo i shoqëruar me ndonjë femër të bukur. Ai kishte pamjen e fortë të një shkëmbi dhe njëherësh atë të njeriut të çlirët…” Sartre, duke parë vizatimet e tij si dhe një pikturë në vaj për të vëllain, Diego Giacometti-n, ashtu, të zhveshur nga detajet, vetëm figura, në tekstin e tij “Pikturat e Giacometti-t”, shkruante: “Si mund ta pikturosh boshllëkun?… Nga tablotë e tij Giacometti fillon të largojë njerëzit, botën; ja vëllai i tij Diego, i vetëm, i humbur në një hangar; kjo mjafton. Jo, Diegon nuk e shkëput dot nga sfondi i atij muri gri, ai është atje. Dhe muri është atje. Ja pra ku është gjithçka dhe ku asgjë nuk e shtrëngon atë, asgjë nuk e mbështet, nuk e përmban; ai shfaqet ashtu i vetëm, me figurën e tij në kuadrin bosh. Në secilën nga tablotë Giacometti na çon në çastin e tij të krijimit “ex nihilo”; secila nga ato përsërit pyetjen e vjetër metafizike:-Përse ka diçka? Ka një shfaqje kokëfortë, të pajustifikueshme dhe të panevojshme. Ky personazh i pikturuar është haluçinant sepse ai shfaqet në formën e një figure pyetëse…”

Disa portrete në skulpturë dhe tablo, me portretin e Karolinës, janë nga frymëzimet e fundit të Giacometti-t para se ai të sëmurej me kancer dhe të operohej me urgjencë. Në Tetor të vitit 1959, ai e kishte takuar atë në një nga baret e Montparnasse. Alberto ishte 58 vjeçar ndërsa ajo veç 21 vjeç. Një vajzë mjaft e gjallë, e cila shkrihej së qeshuri gjithnjë, që siç shkruan Giacometti, ishte si një “djalë çapkën i rrugëve”, një femër e lirë, e cila hyri fuqishëm në jetën e tij. Pothuaj çdo natë ajo shkonte në atelierin e tij dhe pozonte, duke u bërë kështu modelja e domosdoshme gjer në vdekjen e artistit. Dhe jo vetëm modelja…“Karolina, në këmbë, në botën e gangsterëve, – shkruante Giacometti. – Ajo është e çmendur pas makinave sportive. Dhe meqë më ka shërbyer duke qëndruar me orë të tëra pa lëvizur, sigurisht që do ta shpërblej shumë. Edhe pse i kam dhënë jo pak, mendoj se nuk i kam dhënë dhe aq, pasi koha e saj ka po aq vlerë sa dhe koha ime. Natë pas nate ne kemi punuar bashkë dhe ajo më thoshte: “Kësaj rradhe Alberto duhet të më blesh një makinë “Ferrari”. Dhe unë përgjigjesha: – E pse jo?… Por na duhet të punojmë tani. Unë s’mund ta ndërprisja punën me të pasi kisha përparuar shumë mirë…”

Jeta e Giacometti-t ishte nata, pasi dita ishte ajo e atelierit, e materjes, baltës, ngjyrës, punës krijuese. Nata ishte ajo e dehjes, jetës njerëzore, vëzhgimit të kësaj bote në lëvizje. Në tekstin “Parisi pa fund“ ai shkruante: “Ka kaluar ora tre e natës në La Coupole dhe meqë kalova darkën, nisa të lexoja e pastaj të dremisja. Endrrat e deformonin dhe e trasnformonin atë ç’kisha lexuar më parë… një radhë, dy rreshta gazete dhe sytë të mbyllen. Jashtë është era e ftohtë. I ftohti dhe lodhja më bënë të përgjumesha, edhe pse nuk doja. Heshtje. Jam vetëm. Jashtë është nata. Gjithçka është e palëvizshme dhe gjumi më kap përsëri. Nuk e di se cili jam, nëse jam plak apo i ri, apo ndoshta kam ende për të jetuar qindra mijra vjet gjer në vdekjen time. E kaluara ime mbytet në një shpellë gri; isha gjarpër dhe ja ku jam si një krokodil me gojën hapur. Isha unë që ecja me gojën hapur. Klithja dhe ulërija që ajri të dridhej dhe shpresat e rëna poshtë ngjisnin me anije lufte në një det gri…”

Pikërisht në atë kohë, tek po kalonte një trotuar, një makinë e përplasi. Por ai shpëtoi mrekullisht dhe ashtu me këmbën në allçi, ditët e muajt që ishte i gozhduar të mos lëvizte, nisi të imagjinonte për serinë e ardhshme të skulpturave të tij, ashtu të stërholla, burra, gra, të gjatë sikur donin të preknin qiellin me kokat e tyre, ndryshe nga skulpturat që kishte krijuar në kohën surrealiste për të cilat “çmendej” Andre Breton, shumë prej tyre onirike, që siç thoshte ai, “unë i krijoj ato për veten time, pa menduar se ç’duan të përfaqësojnë apo tregojnë”. Kështu ai do të krijonte statuetën e tij të famshme “Njeriu që bie” në të njëjtën frymë siç do të ishte “Njeriu që ecën” (“L’Homme qui marche”). Ishte koha e refleksionit për një skulpturë novatore, origjinale, ku secili vizitor, i çdo kohe, të mund të thoshte: “Ah, ky është një Giacometti!”

Giacometti jetoi gjithnjë thjesht dhe pa zhurmë. Ai e krijoi artin e tij të madh larg publicitetit edhe pse gjithnjë i rrethuar nga miqtë e mëdhenj artistë, që nga koha kur filloi me kërkimet surrealiste bashkë me Breton e Aragon, dhe më pas me Matisse, Genet, etj. Shumë prej tyre i vizatoi, siç na kanë mbetur portretet e Sartre, Aragon, Genet, Matisse, Samuel Becket, etj. Pikëtakimet me Matisse ishin gjithnjë të paqta, siç i kujtonte ai në shënimet e tij më 1 Prill 1953:“…Vitin e kaluar në Nëntor, disa herë radhazi pashë Matisse-n. Isha në shtëpinë e Teriade në Cap Ferrat. Matisse vinte pasdite tek ne, pothuajse çdo ditë. E sillnin me makinë. Për miqësinë që kishin, Teriade i kërkoi t’i bënte një vitrazh për sallonin e shtëpisë. Dhe Matisse iu vu menjëherë punës dhe me çfarë energjie! Edhe pse i sëmurë, ai nuk u lodh, duke punuar me pasion. Me një kujtesë të habitshme ai na kujtonte rininë e tij dhe risillte dialogjet me të atin…»

Në kujtimet e shkrimtarit dhe dramaturgut Jean Gënet, mikut të skulptorit të madh, i cili krijoi dhe një bust të tij, mbetën të paharruara ato imazhe të asaj shtëpie të ulët, me atë rrëmujë ku jetonte artisti. Për të rëndësi kishte arti, jo mobiljet, zbukurimet, sallonet moderne… Gênet, njeriu i burgut dhe rrugëve, shkroi një nga tekstet më të bukura për atelierin e Giacometti-t duke kujtuar atë kaos të atelierit ku ai krijoi kryevepra që strukeshin në çrregullsinë më të madhe, si të lëna pas dore. «Atelieri, në katin përdhes, duket se do të shëmbet nga çasti në çast. Ёshtë prej druri, me trarët që i ka zënë krimbi, mbuluar nga një pudër gri; statujat prej allçie pikasen nga një litar apo një fill hekuri dhe tablotë janë pikturuar në një ngjyrë gri. Gjithçka duket se do të shpërbëhet, gjithçka noton. E megjithatë gjithçka duket se është kapur në një realitet absolut. Kur e lashë atelierin dhe dola në rrugë, pikërisht atëherë ndjeva se ajo çka kisha përreth nuk ishte e vërtetë… ajo ishte atje pas. Në atë atelier një njeri po vdes, po fiket dhe në sytë tanë gjithçka e krijuar prej tij merr trajta hyjnore…»

Kishte gjithnjë një lloj trishti në fytyrën e ashpër të Giacometti-t, kishte një indiferencë për jetën e vetvetes dhe një ndjeshmëri të jashtëzakonshme për nënën, gruan e tij Anette, të cilës i kushtoi një mori portretesh në skulpturë e pikturë, për vëllain e tij të shtrenjtë, për miqtë e tij dhe ato prostituta pas të cilave ai dehej në shtrat dhe në krijim, pasi shumë prej tyre ishin modele të çastit. Njëherë, kur kishte qenë në një kafene në bulevardin «Barbes Rochechouart», ai kishte shkruar një tekst të trishtë : «Endrra, Sfinksi dhe vdekja e T.» T. ishte Tonio, rojtari besnik i atelierit të tij, i cili u prek nga kanceri dhe vdiq. «… Prostituta… gjymtyrë skeletike, të shtrira, këmbë të hapura si të flakura përtej trupit, koka e hedhur pas, goja e hapur… Natën e mëpasme, duke hyrë në dhomën time kisha përshtypjen e vagët se kisha tmerr të ndjeja dorën e ftohtë e akull të Tonios mbi krahun tim. Kalova korridorin me përpjekje të jashtëzakonshme dhe kjo më bëri pastaj të mendoja për dimensionin e kokave, të objekteve, të raportit të objekteve me qeniet njerëzore… Papritur pata përshtypjen se të gjitha ngjarjet rreth meje ekzistonin në mënyre simultane ; koha bëhej horizontale dhe rrethore, një hapësirë me të njëjtën kohë që unë përpiqesha ta vizatoja…».

Kështu Giacometti përpiqej të gjente enigmën e kohës dhe hapësirës, i përhumbur në vizatimet e tij. A mund të vizatohej koha?

Dhe unë kthehem sërrish në shtëpinë e dikurshme të tij të pasnesërmen, një javë më vonë.

I afrohem tashmë shtëpisë. Bëj të njëjtën rrugë si ai, duke kaluar kryqëzimin në “Rue Alesia”, në prag shiu… Dera është e hapur. Porta e atelierit «la caverne-atelier» e mbyllur. Dhe sipër atij muri të vogël mbuluar në jargavanë, në rue Hyppolyte Maindron, ndjej një lloj fryme që vjen deri tek unë… Dhe ajo frymë më përcjell pastaj gjer në kryqëzimin e Montparnasse atje ku bota njerëzore gëlon. M’u shfaqën figurat e atyre femrave të dobëta e të hajthme dhe kujtova mikun tim piktor Omer Kaleshi, i cili gjithashtu i pëlqente femrat si Giacometti.

NJI POETI TË SOTËM-Martin Camaj

Published on November 22, 2018 in Letërsi/Tharm by Admin

NJI POETI TË SOTËM-Martin Camaj

Rruga jote â e mirë:
Parkat janë fytyrat ma të shëmtueme
të miteve klasike. Ti nuk shkrove për to,
por për rrasa guri e ballë njerzorë
me rrudha shumë e për dashuninë.

Vargjet tua janë për t’i lexue në heshtje
e jo para mikrofonit
si të çetës së poetëve tjerë,

zemra
ndonëse nën shtatë lëkura
akull,

akull
ndonëse nën shtatë lëkura.

Elyar, poeti i dashurisë dhe i lirisë-Luan Rama

Published on November 21, 2018 in Letërsi by Admin

Luan Rama

Sapo kisha filluar studimet në vitin e parë të universitetit për gazetari, kur në Bibliotekën Kombëtare, duke kërkuar disa libra poetikë, të cilët më pëlqenin në veçanti, më ra në duar dhe një botim i «Pleiade» në frëngjisht me gjithë veprën e Paul Eluard-it, (Pol Elyarit). Për herë të parë pas disa poezive të botuara në shqip, të gjitha të karakterit revolucionar e luftarak, po zbuloja tek ky poet i madh i Francës poezi të periudhës surrealiste, tepër sensuale, të thella dhe universale. Shumë prej tyre ishin ilustruar me disa skica të shkëlqyera të fotografit dhe artistit amerikan dhe mikut të tij Man Ray, i cili jetonte atë kohë në Paris. Që atëherë, në sytë e mi Elyari kishte fituar dimensione të tjera dhe më shfaqej si figura më e madhe e poezisë franceze pas Rembosë, Bodlerit apo Apolinerit. Me Elyarin më afroi akoma më shumë botimi i vëllimit poetik “Duart e lira”, përkthyer nga poeti ynë i shquar Dritëro Agolli dhe me një vështrim kritik në vënd të parathënies. Dukej se Agolli e kishte ndër poetët e tij të preferuar, ashtu siç dhe ishte për poetët e asaj gjenerate. Ai e cilësonte atë një nga poetët më të mëdhenj, aq sa për epokën e tij surrealiste, ai shikonte anën më pozitive të shkollës së surrealizmit. “Pol Elyari i donte njerëzit me një dashuri të pakufishme, me një dashuri të shqetësuar”, shkruante Agolli, duke shoqëruar vargjet e Elyarit:

“O vëllezërit e mi të humbur!
Unë shkoj drejt jetës, unë kam pamje njeriu,
Që të vërtetoj se bota
Ёshtë bërë pas shtatit tim
Dhe unë s’jam vetëm,
Se mijra fytyra të mia shumojnë
Dritën time…”

Një piktakim tjetër me Elyarin ishte ai i një viti më vonë, në Marsin e vitin 1983, kur bashkë me miqtë e mi; regjisoren Xhanfize Keko dhe skenaristin Kiço Blushi, shkonim për të prezantuar kinematografinë shqiptare në Paris. Në bisedat me shoqërueset tona të Ministrisë së Kulturës, të cilat çuditërisht, që të dyja quheshin Marie-Claire, ne iu folëm aq shumë për Pol Elyarin, saqë ato na çuan ta vizitonim shtëpinë e tij, diku në Saint Denis e që tashmë ishte kthyer në një shtëpi-muze. Ishte një muze modest, por mjaft simpatik, gjithnjë plot njerëz, ku spikasnin fotografitë, dorëshkrimet e tij dhe ilustrimet e Picasso-s me pëllumbat e Paqes. Edhe varri i tij në “Père Lachaise” ishte i paqtë, gdhendur me vargje dhe i vendosur pranë monumenteve të ngritur për luftëtarët e Rezistencës Franceze, të vrarë në kampet naziste të përqëndrimit.
Vizioni poetik i Elyarit ishte DASHURIA dhe LIRIA; liria që ai e shkruante me germë të madhe në poezinë Liberté. Ishin humanizmi dhe paqja. Vargjet e tij J’ecris ton nom Liberté, (Shkruaj emrin tënd Liri), ishin vendosur dhe në hollin e madh të pallatit të Këshillit të Evropës, në Strasburg:

“Në fletoret e shkollës
Mbi bango dhe pemët
Mbi rërë dhe dëborë
Shkruaj emrin tënd Liri!…”

Kur Elyari vdiq, Picasso, një ndër miqtë më të afërt, ishte tek koka e tij. Ishte viti 1952. Elyari ishte ndër figurat më të mëdha të intelektualëve përparimtarë francezë dhe evropianë.

Eugène Grindel

Eugène Grindel ishte emri i vërtetë i Paul Eluard-it. Ai lindi në vitin 1895, në Saint Denis, kryeqytetin mesjetar të Francës, i cili pas shekullit XII u zhvendos disa kilometra më tutje, në Paris, apo Lutece-in e vjetër. Ai lindi në një kohë kur ndërtohej kulla Eiffel. Që adoleshent u sëmur nga tuberkulozi, sëmundje kjo që do ta ndiqte gjithë jetën e tij. Shkrimet e para janë ato të viteve 1914 kur ishte në front dhe kur nga sanatoriumet pranë Davos në Zvicër, ai kishte njohur një ruse të bukur të quajtur Gala, apo Helena Diakonova. Ndoshta ishte dashuria dhe magjepsja pas kësaj vajze sensuale ajo që dhe e shtyu të bëhej poet dhe të hidhej në krahët e poezisë:

“Një qenie e vetme bëri të shkrihej dëbora e pastër
Bëri të çelin lulet mbi lëndinë
Dhe dielli të shpërthejë.”

Në vitin 1917, në kulmin e luftës, ai u kthye vetëm për tre ditë pranë familjes që të mund të martohej dhe pastaj të kthehej me urgjencë drejt Frontit. Kështu filloi dhe një nga aventurat më të mëdha të dashurive të Pol Elyarit; një himn i vërtetë poetik kushtuar dashurisë. Bashkë të dy, ata lexonin poezitë e Nerval, Baudelaire, Lautrémont apo Apollinaire.
Pikërisht pas lufte, në vitet 1918-1919, ai u njoh me një brez të ri poetësh e artistësh të tjerë, mes të cilëve me André Breton, Louis Aragon, Philippe Soupault apo Tristan Tzara, të cilët do të lançojnë shkollat e para moderniste dhe avanguardiste të fillimit të shekullit; Tzara që lançoi dadaizmin, (1916, ku Elyari ishte një nga pjestarët më aktivë) dhe Breton e Elyar që lançuan më pas surrealizmin, etj.
Elyari e donte shumë pikturën edhe pse vetë nuk pikturonte. Ishte kjo ndjesi që e lidhi ngushtë me piktorin Max Ernst dhe gruan e tij. Gala ishte një grua intelektuale, me shumë kulturë e moderne. Ajo nuk e kishte për gjë të pozonte dhe nudo para Max-it, me të cilin shpejt do të binte në dashuri. Por sidoqoftë Gala ishte një nga frymëzimet e mëdha të Elyarit, edhe pse ai e dinte se ajo e donte mikun e tij. Por dhe Elyari e çmonte shumë Max Ernst-in.

“Ajo është në këmbë mbi qepallat e mia
Dhe flokët e saj tek të miat janë
Ajo ka formën e duarve të mia
Ka ngjyrën e syve të mi
Ajo humbet në hijen time
Si një gur nëpër qiell.”

E dashur Gala…

Letrat e dashurisë që Elyari i dërgon Galas janë letra të bukura dhe një himn i vërtetë poetik, një kumt i bukur, edhe pse do të ishte një udhëtim që do të ndërpritej. Ato fillojnë që në ditët e para të njohjes së tyre në malet alpine të Zvicrës, dhe vazhdojnë gjer në pragun e luftës. Më 16 Janar, 1930, ai i shkruante: “Po çmendem nga dëshira. Po vdes nga ideja se do të takoj, se do të shoh dhe përqafoj. Më 15 Prill, 1932, ai i shkruante sërish: “Së shpejti do të jemi bashkë dhe meqë s’kemi humbur shijen e njëri-tjetrit, ne do t’i gëzojmë qeniet tona. Gala dorogaja, (Gala e dashur, në rusisht), i shkruante Elyari me pasion. Ajo ishte për të një copë qiell i shndritshëm, një diell përvëlues, ëndërr e nderur, erë apo shi i nxehtë…
Letrat e tij të kujtojnë letrat sensuale që Apolineri u shkruante të dashurave të tij. Gala ishte gjithçka për të. Por dhe Elyari kishte dashuritë e tij kalimtare, siç ishte Alice, vajza e dramaturgut Carl Streheim, e cila meqë ishte shumë e bukur, ai e thërriste “Pomme” (Mollë). Por shpejt ai filloi ta ndjejë veten të braktisur nga Gala, edhe pse ajo ishte gjëja më e çmuar e tij.
Në vitin 1924, papritur ai u zhduk mistershëm. Gala dhe miqtë e tij e kujtuan të vdekur diku, të humbur ashtu si gjysmë shekulli më parë, kur miqtë e Rembosë kishin kujtuar se ai kishte vdekur diku jashtë France, ndërkohë që Rembo ishte zhdukur mbi dhjetë vjet në brigjet e Arabisë, në Detin e Vdekur.
Por Elyari ishte gjallë, edhe pse në Paris flitej se poeti kishte vrarë veten. Shtatë muaj ai udhëtoi rreth botës. Kjo ishte ikja e tij, udhëtimi i poetit për të parë botë të tjera dhe për të mpiksur plagët e tij. Në fund, ai u bë i gjallë. Gala dhe Max Ernst shkuan ta marrin larg në Singapur për ta sjellë në Francë. Elyari rikthehej…
Pak vite më vonë, në shoqërinë e tyre hyri piktori i ri Salvador Dali, miku i Federico Lorca-s. Ishte Gala ajo që do t’i thoshte Elyarit se tashmë ajo donte Dalinë e “çmendur” edhe pse ishte dhjetë vjet më i vogël. I tha qetësisht se “martesa e tyre nuk kishte më vlerë”.
Dali u vendos në shtëpinë e tyre dhe Elyar u detyrua të largohej miqësisht dhe pa zhurmë në apartamentin tjetër në Rue Fontaine, pranë sheshit Place Blanche. I sëmurë, i lodhur, dhe i vrarë nga kjo ndarje, Elyari shkruan poezitë e tij të dhimbjes dhe të melankolisë. Megjithatë, fotografinë nudo të Galas e mbante gjithnjë në kuletën e tij. Jo rrallë ai ua tregonte miqve të tij të afërt; Gala, me trupin e saj të bukur, lakuriq…

Revolucioni surrealist

Revolucioni rus, filozofia marksiste dhe lëvizja trockiste në atë kohë do të linin gjurmë në ndërgjegjen e intelektualëve dhe artistëve të rinj europianë. Në një atelier të Rue de Grenelle, një grup intelektualësh francezë do të shkruanin Manifestin e surrealizmit, i cili do të hapte një epokë më vete për artet e Europës së pas Luftës së Parë Botërore. Elyar, Breton dhe të tjerë fillojnë të botojnë revistën e njohur Revolucioni Surrealist, ku ata shpalosin idetë e tyre novatore për artin, një art që shkëputej në mënyrë të zhurmshme nga tradita e mëparshme artistike. Bashkë me Bretonin dhe artistët e tjerë, ai donte të zbulonte subkoshiencën. Në këtë revistë do të botojnë veprat e tyre artistë që më pas do të hynin në historinë e artit botëror. Kur Elyari botoi numrin e parë të revistës “Surrealizmi në shërbim të Revolucionit”, bashkë me Bretonin, pikërisht atëherë ai gjeti dashurinë e tij të dytë, vajzën ezmere dhe simpatike Maria Benz, apo Nusch, siç do ta quante ai, për të cilën që në fillim ai do t’i shkruante Galas: “Meqë jam vetëm dhe i braktisur, nuk do të ishte keq që ajo të ishte gruaja ime“.
Megjithatë imazhi i Galas ishte gjithnjë e fuqishme në botën dhe imagjinatën poetike të tij:

“Gruaja me të cilën kam jetuar/ Gruaja me të cilën jetoj/ gruaja me të cilën do jetoj/ Gjithnjë e njëjta/ Të duhet një pallto e kuqe/ Doreza të kuqe, një maskë e kuqe/ Dhe të mbathura të zeza/ Ja pse dua të të shoh lakuriq.”

Aq shumë e donte ai Galan, saqë atë ditë kur Gala dhe Salvador Dali ishin në Spanjë në shtëpinë e Dalisë, Elyari kishte shkuar në krevatin e saj dhe ishte hedhur me dënesa. Kishte qarë aq shumë sa menjëherë e kishte zënë një krizë astme. Por megjithatë, shumë shpejt dhe Nusch do të hynte në zemrën e tij. Kjo vajzë nga Alsace, kishte qënë më parë akrobate e më pas modele e Picasso-s apo Man Ray-it, por dalëngadalë ai do të ngrinte obeliskun e saj poetik:

“Besim kristali/ Mes pasqyrash/ Natën sytë e tu humbën/ Për të pikëtakuar zgjimin e dëshirës…”

“Ajo vajzë që zbulova në përgjumje, – do të shkruante Elyar në librin e tij La Vie immediat, (Jeta menjëherë), – ishte si një yll i zi në harresën e ditës… i jepem, i dorëzohem realitetit të një pasqyre që nuk reflekton dukjen time. I dhënë pas dëshirave të saj. Më duket se jam prehë. Pa të djeshme, pa të nesërme. Kjo fytyrë e pastër, rifillon te unë. Gjithnjë, dita më e madhe e jetës sime.”
Ai fillon ta dashurojë, ta dashurojë shumë, duke i kërkuar dhe vajzës së tij, Cecile, që ta donte dhe ajo, siç i shkruante dhe në një letër:“Ti mund t’i shkruash një fjalë Nusch-it. Nëse më do, duaje dhe atë, pasi ajo ka qënë dhe është për mua një mbështetje e madhe. Pa të jeta ime do të ishte e pamundur.”
Gjatë epokës surrealiste, Elyari do të bëjë të tijën moton e poetit Lautremont, i cili thoshte se “poezia shkruhet në ekip”, pra me të tjerë. Kështu, bashkë me Benjamin Peret, ai shkroi 152 poezi dashurie; me Bretonin shkroi vëllimet poetike Au defaut du silence dhe L’immaculé conception; me René Char dhe Breton botoi vëllimin poetik Relentir travaux. Tani Elyari banonte në 54, Rue Legendre, pranë Place de Clichy.
Ishte koha kur Hitleri ishte në fuqi dhe kur qeveria franceze përzuri Trockin nga territori i saj. Më 1934, Elyari u martua me Nusch-in, edhe pse një ditë më parë ai i shkruante Galas: “Sidoqoftë çdo natë mendoj për ty.”
Elyari nuk shkoi në Luftën e Spanjës, meqë ishte mjaft i sëmurë. Në fakt, kur zhvillohej Lufta Civile, Elyari priste të shkonte në Brigadat Internacionale, siç e dëshmonte dhe një miku i tij i afërt, Louis Parrot, të cilit Eyar i kishte shkruar: “Endërroj të nisem për t’u vënë në shërbim të spanjollëve republikanë. Kur do ta formojmë një “Legjion të huaj?…”
Edhe pse nuk arriti të shkonte, Elyari pohonte se “Lufta e tij më e mirë ishte në fushën e poezisë”. “Në Spanjë luhet fati i botës”, shkruante ai. Dhe poeti kishte të drejtë, sepse pas Spanjës, fashizmi dhe nazizmi do ta kthenin botën në rrënojë, duke mbjellë vdekjen ngado.

Poeti i Rezistencës

Pas vëllimeve të njohura poetike Capital de la Douleur, (Kryeqyteti i dhimbjes) dhe Mourir pour ne pas mourir, (Të vdesësh që të mos vdesësh), në vitet 30’ Elyari botoi dhe disa vëllime të tjera poetike si “Jeta menjëherë”, (1932), “Trëndafili publik”, (1934), “Sytë pjellorë” dhe më vitin 1938, vëllimin “Kursi natyror”, ku është dhe një nga poezitë e famshme të tij “Fitorja e Guernica-s”, (e frymëzuar nga tabloja me të njëjtën titull të Picasso-s). Kur Gjermania naziste sulmoi Francën, Elyar sapo ishte mobilizuar si leitnant dhe me kompaninë e tij u tërhoq drejt jugut, në Carcassone. Më pas, bashkë me Nusch ai erdhi në Paris. U vendosën në shtëpinë e nënës së tij në 35, Rue de la Chapelle dhe menjëherë u angazhua me “Frontin Kombëtar të Shkrimtarëve“. Shumë shpejt kërkoi të rifutej në Partinë Komuniste dhe drejtoi një revistë klandestine të titulluar L’Eternelle revue, (Revista e përjetshme). Gjatë kësaj periudhe lufte, ai do të bëhej një nga poetët më të mëdhenj të Rezistencës Franceze. Në mënyrë klandestine ai arriti të botojë edhe vëllimin “Poezia dhe e Vërteta”, e cila përfshinte dhe poemën e famshme “Liria”, të cilën avionët anglezë e shpërndanin nga qielli mbi fushat dhe malet e Francës:

“Mbi imazhet e praruara/ Mbi armët e luftëtarëve/ Mbi kurorën e mbretërve/ Shkruaj emrin tënd Liri!”…“Mbi gjithë faqet e lexuara/ Mbi gjithë faqet e bardha/ Mbi gur, mbi gjak, mbi letër apo hi/ Shkruaj emrin tënd Liri!”

Dhe poezia Kurajo, (1942), ishte një nga më të njohurat e asaj kohe:

“Parisi ka ftohtë, Parisi ka uri/ Parisi nuk ha më gështenja në rrugë… – shkruante ai dhe më pas vazhdonte:

“Një rreze ndizet në venat tona/ Drita jonë rivjen/ Më të mirët mes nesh janë vrarë për ne/ Dhe ja ku gjaku i tyre rigjen zemrën tonë/ Dhe përsëri mëngjesi është një mëngjes parizian/ Ёshtë çasti i çlirimit/ Hapësira e pranverës që po lind…”

Çlirimi i Francës e gjeti Elyarin si një nga poetët më të dashur dhe më popullor të francezëve bashkë me Louis Aragon, mikun e ngushtë të tij. Të dy ishin të afërt me aventurën komuniste dhe internacionalizmin. Poema Liria ishte kthyer në një lloj himni ndërkombëtar dhe kishte pushtuar shpirtrat e botës së etur për liri. Ai kishte qënë kronisti i dhimbjes dhe i kurajës. Kur Parisi u çlirua, Elyari shkroi:

“Në mes të muajit Gusht ne harrojmë dimrin,
Siç harrojmë mirësjelljen e fitimtarëve,
Përshëndetjet e tyre të mjerimit dhe vdekjes,
Ne harrojmë dimrin siç harrojmë turpin,
Në mes të muajit Gusht ne hamë municionet tona,
Me arsye, dhe arsyeja është urrejtja jonë…

Poeti i Rezistencës ftohej ngado nëpër konferencat e botës. Më 28 Nëntor të vitit 1946, gjatë një qëndrimi në Zvicër, një telefonatë e njoftoi për vdekjen e papritur të Nusch-it, gruas së tij, nga një “kongjestion pulmonary”. Ato ditë ajo kishte shkuar për të ndihmuar nënën e tij të sëmurë, pa e imagjinuar se po shkonte kaq papritur nga kjo botë. Plot dhimbje, ato ditë ai shkruante:

“Viti njëmijënëntëqindedyzetegjashtë
Ne nuk do të plakemi bashkë
Ja dhe një ditë më shumë: koha kaloi cakun e vet
Dashuria ime e lehtë ka marrë peshën e një lutjeje…”

Kjo vdekje e trishtoi aq shumë sa një moment ai mendoi të vriste dhe veten. Dukej sikur i kishte ndërprerë marrëdhëniet me botën e të gjallëve. Madje ai i kishte deklaruar Aragonit se “dëshpërimi mund t’i shkaktojë mohimin e poezisë”, pra të hiqte dorë nga poezia, ndërsa Man Ray-it i kishte shkruar: “Do të të shkruaj përsëri kur të filloj të ndjej dëshirën e jetës”.

“Në trupin tim janë rrënojat e dashurisë
Dhe vdekja ime me petkun dhe jakën e përgjakur është…”

Por bota e thërriste poetin e lirisë, poetin e dashurisë dhe të Paqes. Një botë e re që rilindte nga gërmadhat e luftës. Edhe pse luftërat ende nuk kishin mbaruar, imazhi i Nusch-it ndërkohë nuk i shqitej nga sytë:

“Ka partizanë me ngjyrën e gjakut të Spanjës/ Ka partizanë me ngjyrën e qiellit të Greqisë/ Buka, gjaku, qielli dhe e drejta për të shpresuar / Ti që të dua gjithnjë, ti që më krijove/ Këndoje duke ëndërruar lumturinë mbi tokë/Ёndërroje të ishe e lirë dhe unë po të ndjek pas…“

Në Qershor të po atij viti, ai botoi “Poema politike” dhe në një konferencë internacionale në Meksiko, ai do të takonte dashurinë e tij të tretë; Dominique-n. Ishte ajo që do ta risillte atë përsëri në jetën e gëzuar, në lëmin e poezisë, siç do ta lexojmë dhe në poezinë e tij “E dashuruara”:

“Ajo i ka gjithnjë sytë e hapura/ Sy që s’më lënë të flë/ Ёndrrat e saj në mes të ditës/ Bëjnë të avullojnë diejtë/ Ato më bëjnë të qesh, të qaj e të qesh/ Të flas dhe kur s’kam asgjë për të thënë.”

Nga Tirana në Gramoz

Shumë e shumë vite më parë Elyari kishte dëgjuar për Shqipërinë. Në një letër që i shkruante vajzës së tij Cecile (Sesilja), në pranverën e vitit 1939, ai i fliste për pushtimin e Shqipërisë nga Italia Fashiste dhe se ai ishte i pranishëm në Shqipëri, një fakt ky i panjohur më parë nga shqiptarët. Në Prill të vitit 1948, ai u ftua në Wroclau të Polonisë, për Kongresin Botëror të Intelektualëve të Paqes, bashkë me Picasso-n, Seghers, I. J. Curie, etj. Picasso foli atje në mbrojtje të Nerudës së persekutuar. Në Maj të atij viti, Elyari shkoi në Greqi, në Athinë dhe Selanik, ku u prit me entuziazëm, sidomos nga demokratët, studentët e forcat e majta të Athinës. Në letrën që i dërgonte vajzës së tij, ai shkruante: “Bëra një udhëtim të mrekullueshëm në Greqinë e lirë. Po jetoj një epokë të jetës sime. Në Athinë recituan poezitë e mia. Ishte një manifestim për paqen botërore”.
Më 1949, rrugës për në Pragë, atë e shoqëroi një nga figurat e njohura të së majtës franceze, Ives Farge. Kësaj radhe misioni i tij ishte një mision i fshehtë. Pak njerëz e dinin. Në atë kohë në Shqipëri, shumë pak intelektualë e njihnin madhështinë e figurës së Elyarit. Një nga këta ishte shkrimtari, poeti dhe eseisti ynë i shquar Dhimitër Shuteriqi, i cili e kishte pritur dhe shoqëruar Elyarin në Tiranë, e që më pas kishin marrë udhën drejt Bilishtit.
Që kur ishte student në universitetin e Grenoblës, Shuteriqi kishte njohur Yves Farge, kur ai drejtonte gazetën La depeche dauphinoise. Ky ishte dhe shkaku që ishte pikërisht ai që do t’i priste ata në Tiranë. Në kujtimet e tij, Shuteriqi kujtonte ato ditë kur Elyari i kishte dhuruar disa libra me poezi, të cilat ai i kishte lexuar për gjithë natën. – Natën, – kujtonte Shuteriqi, – Elyari kishte dëshirë të shëtiste vetëm. Duke parë qiellin, një mbrëmje ai i kishte thënë: «Kurrë nuk kam parë një qiell kaq të qartë. E megjithatë furtuna po shkatërron gjithçka rreth vendit tuaj. Qielli i përngjan qiellit…”
Në librin Paul Eluard, un frère voyant, (Pol Elyar, një vëlla profet), Jean Charles Gateau shkruante: “Më 26 Maj, 1949, një avion e çoi Elyarin në Pragë. Që andej, një tjetër avion e mori atë dhe Ives Farge, drejt Jugosllavisë, tashmë e armiqësuar me Shqipërinë e kuqe të Enver Hoxhës. Objektivi i tyre ishin partizanët grekë të gjeneralit Markos në frontin greko-shqiptar, në veri të Pindit, krahinë e Gramozit dhe e malit Verno. Nga Tirana, një kamion i vjetër “Fiat” i çoi vizitorët në qytezën e Bilishtit. Që andej ata e kaluan kufirin me një xhips dhe me nga një çantë shpine, ku brënda ai kishte futur libra me poezi… Partizanët i pritën dhe i përqafuan në shtëpitë mbi liqenin e Prespës. U ofruan raki. Pastaj ca të rinj i shoqëruan të hipur mbi mushka përgjatë përrenjve nëpër pyje, rrëpira, qafa e gërxhe të «Greqisë së lirë». Po të mos kishte të shtëna topi që dëgjoheshin herë pas here, ky udhëtim do t’i ngjante një eskursioni kampistësh të gëzuar».
«Po bëj një udhëtim të mrekullueshëm në «Greqinë e lirë», – do të shkruante Elyari ato ditë. – Luftëtarët dhe luftëtaret janë të mbushura gjithë shpresë e kurajë… Natën e kaluar 4.000 fshatarë e ushtarë me mitroloza përjetonin triumfin e tyre. U lexuan poemën time “Athina”. Ishte një miting për paqen botërore. Të gjithë kërcenin, këndonin. Këndonin gjatë gjithë kohës.”
Dhe në vazhdim, dora e Elyarit kishte shkruar një poezi:

“Nëse Greqia do të çlirohej / Nga armiqtë e gjithë njerëzimit/ Nëse nakra do ishte e xhveshur/ Nga burgu i guackës së saj/ Nga qefini i saj opak e gri/ Nëse ngjyra do të tregonte gjinjtë e saj/ Nëse do të luanim bashkë të njëjtën lojë/ Njeriu do të gjente frymën e vetvetes”…

Mali i Gramozit ngrihej hijerëndë e madhështor në sytë e poetit francez, mal që disa muaj më vonë, në Gusht të vitit 1949, do të përgjakej dhe me gjakun e ushtarëve shqiptarë. Në kthim të udhëtimit të tij, në Qershor, mes të tjerave, ai do të shkruante dhe poezinë me titull Mali i Gramozit:

“Mali i Gramozit është i ashpër / Por njerëzit e zbusin atë/ Barbarët ne i vrasim / Për të shkurtuar errësirën dhe natën tonë/ Më budallenj se vetë baruti i topave / Armiqtë tanë nuk e njohin forcën tonë/ Ata nuk e njohin njeriun / As pushtetin e tij fisnik/ Zemrat tona zbusin dhe gurin.”

Në një fotografi të botuar në atë kohë në shtypin francez, rrëzë një peme duket Elyari, me një kapuç bariu në kokë, duke iu drejtuar me megafon ushtarëve të qeverisë greke që ta linin luftën vëllavrasëse. 200 megafonë shpërndanin njëherësh thirrjet e tij: “Bij të Greqisë, ju drejtohem juve, fshatarë, punëtorë, intelektualë, juve që ju kanë detyruar t’i shërbeni ushtrisë qeveritare… Unë jam një dëshmitar i shtyrë vetëm nga e vërteta dhe pasioni për Paqen. Një luftë vëllavrasëse si kjo e juaja, është nga luftrat më mizore, nga e cila përfitojnë veç ata që e udhëheqin atë.”
Të nesërmen ai takoi nënat dhe të vejat e partizanëve të vrarë, një moment mjaft prekës që ai do ta përshkruajë më vonë përmes vargjeve të tij të dhimbshme si në poezitë “Lutja e vejushave” dhe nënave, etj. “Në malin Gramoz, – shkruan Dominique Eludes, – ata janë të pranishëm në fitoret e një ushtrie adoleshente. Ata shohin vajza 25 vjeçare që hidhen në sulm”. “Më 1 Qershor 1949, – tregonte Ives Farge, – ne ndezëm zjarr me dru pishe në shtëpinë e një fshatari grek. Elyari zbrazi çantën e përgatitur me aq kujdes në Tiranë.”
Poezitë që dëshmojnë për këto ditë janë prekëse dhe humane. Në poezinë Qivuri i Dhimos, (Le Cercueil de Dimos), duke parë luftëtarin që po vdiste nga plagët, ndër të tjera ai shkruante:

«Dhe zogjtë do të kalojnë/ Edhe bilbilat e pyllit/ Vajzat e bukura do të vijnë gjithashtu / Dhe do të thonë: «Mirëdita Dhimo!».

Në një tjetër ditë ai takohet me kapitenin Jotis, i cili nga plagët e mëdha është në prag të vdekjes. Por Jotis do të shijojë trimërisht dhe ditën e fundit të tij:

«Po ngrihem, ndihmomëni të ulem/ Dua të pi një verë të ëmbël/ Dua verë që të dehem/ Verë që të këndoj më mirë/ Këngët e mia janë të dhimbshme…»

Pas kthimit nga Shqipëria dhe Greqia e përfshirë në flakët e luftës vëllavrasëse, zemra e poetit ishte e revoltuar nga tragjedia e këtij populli. Por poezitë më të bukura ishin ato kushtuar komunistëve dhe luftëtarëve të Rezistencës, Asteris dhe Janopulos, të ekzekutuar nga qeveria greke një vit më parë. Në Qershor, ai botoi përmbledhjen kushtuar Greqisë Për të mos qënë vetëm apo Grèce, ma rose de raison, (Greqi, trëndafili im i së drejtës).
Nga udhëtimi i shkurtër në Tiranë, veç kujtimeve të Dhimiter Shuteriqit, kanë mbetur dhe disa vargje e një fotografi e asaj kohe, ku Elyari ka dalë në Tiranë. Shumë më vonë, në vëllimin poetik “Duart e lira”, Dritëro Agolli do na përcillte në shqip dhe vjershën “Të bërtasësh, ku Elyar këndonte”:

«E di se nën mburojat e armiqësisë/ Valojnë e ziejnë dhe në zemër hyjnë/ Pranvera, vera, vjeshta, dimri,/ Dhe njerëzit dhe yjet,/ Nga gëzimi dridhen duke njohur/ Të ngrohtën afërsi»

Një tjetër shqiptar e bëri atë mikun e tij. Ky ishte piktori Ibrahim Kodra, për të cilin Elyari do të shkruante: «Kodra, ky primitiv i një qytetërimi të ri».

Zhgënjimi

Pol Elyar vdiq i ri, por prodhimtaria e tij poetike ishte e madhe, duke e vendosur atë si një nga poetët më të mëdhenj të shekullit të tij. Vëllimet e tij poetike u përkthyen në shumë gjuhë të botës, siç u përkthyen ato dekada me radhë dhe në letrat shqipe, të botuara në disa vëllime, ashtu siç u përkthye dhe Zhak Prever apo Luis Aragon. Në vitin 1952, prej disa vitesh Elyari banonte në periferi të Parisit, në Charenton. Dhe ai filloi të zhgënjehej nga ajo kohë kur fillonte një tjetër luftë; një «Luftë e Ftohtë»! Dhe populli ishte i përçarë. Ideologjitë kishin zbritur në fushën e betejës. Por ai e ndjente veten të lodhur. Sëmundja e gjatë e kishte drobitur trupin e tij. Në 25 Tetor të atij viti, Elyarit i duhej të shkonte për të prezantuar disa botime të reja të tij, por ai e ndjeu se e kishte të pamundur. Atëherë ai u kërkoi miqve të tij aktorë, Iv Montan, Zherar Filip dhe Simon Sinjore që ta përfaqësonin atë në këtë veprimtari.
Por ditët për të bëheshin gjithnjë e më të vështira. Poeti dukej se e ndjen fundin e tij. Më 18 Nëntor të atij viti, në mëngjes, një krizë e fortë bëri që zemra e tij të pushojë së rrahuri. Nga frika e protestave të mëdha, qeveria nuk e shpalli ditë zije kombëtare dhe nuk i lejoi njerëzit të ndiqnin në kortezh trupin e tij, siç kishte ndodhur me pararendësit e mëdhenj të poetit, Viktor Hygo dhe Pol Valeri… Sidoqoftë turma e madhe popullore nuk mungoi të mblidhej në varrezat e Père Lachaise për të përshendetur për herë të fundit poetin e preferuar të tij, të shtrirë atje, përballë «Murit të Komunarëve», luftëtarëve të pushkatuar të Komunës së Parisit. «Këtë ditë, gjithë bota ishte në zi», – do të shkruante poeti tjetër Robert Sabatier.
Edhe pas vdekjes së tij, poezia e Elyarit mbeti një nga poezitë më të fuqishme të shekullit XX, një poezi me një evolucion të veçantë, duke kaluar nga dadaizmi e surrealizmi dhe duke u kthyer në poezinë e angazhuar. Por edhe e angazhuar ajo tingëllonte tepër njerëzore, humane, e brishtë, pasi Elyari ishte tokësor e jetësor dhe fjalët e tij ishin njeri, qiell, dhé, erë, bukë apo gjak, dashuri dhe ëndërr… Aty ishte metafora e fuqishme e tij, brenda njeriut dhe dhimbjes së tij. Ёshtë ngjizja e një bote të ëndërruar. Ja pse poezitë e tij tingëllojnë sot aq të ndjera, të pështjellin dhe të marrin me vete në një udhëtim jo të zakontë:

“Çdo hidhërim ka një dritare të hapur
Një dritare të ndezur
Ka një ëndërr që lind
Ka një dëshirë që pret të përmbushet
Ka një uri që pret të shuhet
Ka një zemër fisnike
Ka dhe një dorë të zgjatur
Ka dhe dy sy në pritje
Ka dhe një jetë që hyn në një jetë…
Edhe një buzëqeshje.”

Po, Pol Elyar ishte një jetë që hyri në jetët tona.

Shkëputur nga libri: “Parisi letrar”

PRES-MARIO BENEDETI

Published on November 20, 2018 in Letërsi/Përkthim/Tharm by Admin

PRES-MARIO BENEDETI
(Montevideo, 1920 – 2009)

Të pres kur nata të ketë aguar,
psherëtima shpresash të copëtuara.
Nuk besoj se do të vish, e di,
e di se s’do të vish.
E di se largësia të lëndon,
e di se netët më të ftohta janë,
e di se tanimë ti nuk je.
Mendoj se di gjithçka për ty.
E di se papritur dita të bëhet natë:
e di se ëndërron me dashurinë time, por fshehur e mban,
e di se jam një idiot që të pres,
pasi e di se ti më nuk vjen.
Të pres kur natën qiellin të vështrojmë të dy:
ti aty, unë këtu, të malluar për ditët e shkuara
kur një puthje, lamtumirën e vendosi
ndoshta përgjithmonë.
Është e trishtë të flas kështu.
Kur dita më bëhet terr,
dhe hëna diellin rrëzëllues e fsheh.
Ndihem vetëm, e di,
kaq mirë në jetën time nuk dita asgjë tjetër,
vetëm di se jam fare i vetëm,
dhe se nuk jam aty.
Më fal nëse ndihem kështu,
të të fyej s’ka qenë kurrë qëllimi im.
Të të doja s’e pata ëndërruar kurrë,
e as të ndihesha në këtë mënyrë.
Si uji në shkretëtirë po shteron fryma ime.
Mungesa jote jetën po ma shkurton.
Ti je shpresa e jetës sime,
dhe unë me ty s’jam.
Do të pyesësh. Pse nuk jam aty?
Pse nuk marr atë autobusin që tek ty më çon?
Sepse bota që kam këtu nuk më lejon të jem aty.
Sepse duke menduar për ty torturohem përnatë.
Pse thjesht mos të të harroj ty?
Pse thjesht mos të jetoj kështu?
Pse thjesht…?

Përktheu: Erion Karabolli

Noam Chomsky:«Sovranizmi është kura e gabuar për një problem real»

Published on November 19, 2018 in A(rt)ktivizëm/Letërsi/Në kohërat e kolerës by Admin

Dhe gjyqtari i cili ma ndaloi ta bëja atë intervistë, më solli ndër mend dënimin e Antonio Gramsci-t me urdhër të qeverisë fashiste të Musolinit, i cili deklaroi: “Duhet që për 20 vjet ne ta parandalojmë trurin e tij të punojë”.

Gjuhëtari i madh amerikan bëhet 90 vjeç më 7 Dhjetor. Si një intelektual radikal i majtë, ai na shpjegoi arsyet mbi valën sovraniste dhe motivin se pse është e gabuar t’i etiketojmë si fashistë armiqtë e tij si Trump-i (sipas tij, më i rrezikshëm se Hitleri). Ai na zbulon pse rezultonte si grua në Zyrën e Gjendjes Civile dhe mbron Woody Allen-in prej akuzave të Lëvizjes #MeToo

Nga Luca Mastrantonio

Përktheu: Arlinda Guma

Pse gjuhëtari më i madh në botë, Noam Chomsky, kujtohet ende për kohët kur fëmijë pa Joe DiMaggio-n në stadium? Po ju a e keni menduar ndonjëherë ta shkëmbeni vëllain tuaj të vogël me një majmun? Si mund të bëhesh anarkist në New Jork? A e dini pse nuk ka kuptim të bërtasesh “fashist” kundër Trump-it? Pse ish-presidenti brazilian Lula rrezikon të ketë fundin e Gramsci-t? Dhe në fund, a mund të dënohet një regjisor i madh si Woody Allen në emër të lëvizjes #MeToo?

Disa nga këto pyetje janë nxjerrë nga leximi i “Erë protestash”, ku nëpërmjet intervistave të ndryshme me David Barsamian, hidhen ide se si t’u rezistohet armiqve të demokracisë sipas Chomsky-t. U nisëm nga ky libër i ri për bisedën tonë telefonike me Chomsky-n, i cili bëhet 90 vjeç më 7 Dhjetor. Ditë kur, në shekullin e njëzetë, “dy katastrofa të mëdha” goditën Shtetet e Bashkuara, ironizonte miku i tij gazetari irlandez Alexander Cockburn; sulmi japonez në Pearl Harbor (1941) dhe lindja e Chomsky-t (1928) në Filadelfia, ku nëpunësi i Gjendjes Civile gaboi në transkriptimin e emrit të plotë. Ai besonte se Noam ishte një variant i Naomit, emër femëror, kështu që Avram u feminizua në Avrane:”Në certifikatën time të lindjes është shkruar Avrane”, thotë. “Unë e kuptova këtë kur pata nevojë për një kopje. Gabime transkriptimi. Përveç kësaj, një nga arsyet që më pasionoi me gjuhën ishte zbulimi se Bibla ishte përkthyer keq që nga fjalia e parë. Nuk është: “Në fillim Perëndia krijoi”, por është “Në fillim të krijimit ishte kaosi.”

– Kur ishit në shkollën fillore, ju shkuat njëherë për të parë një lojë midis New York Yankees dhe Filadelfia Athletics. Një ngjarje që ju impresionoi, e keni shkruar në Fabrikën e Konsensusit, duke analizuar ndërveprimet midis lojtarëve dhe publikut. Ishit me një mik dhe një mësuese shumë të dashur për ju.

Noam Chomsky: Po. Ne të gjithë kishim rëne në dashuri me të, ishte zonjusha Clark. Ne ishim ulur në vendet më të lira, qëndronim pas Joe DiMaggio-s. Po fitonim ne, pastaj Yankees ndryshuan rezultatin. Ishte e çuditshme sepse ishim duke mbështetur Filadelfian, por duke parë nga afer Joe DiMaggio-n dhe Lou Gehrig emocionoheshim, pothuajse ishte më mirë se një fitore. Zhgënjimi ynë erdhi disa muaj më vonë; Zonjusha Clark u martua me mesuesin e artit.

– Një tjetër mikro-traumë e fëmijërisë, e cila nxjerr kokën në libër; lindja e vëllait tuaj më të vogël, Davidit. Si ishte marrëdhënia juaj fëminore?

Noam Chomsky: Plot me skepticizëm nga ana ime, edhe pse më pas u bëmë shokë të vërtetë në lojëra. Problemi është se të rriturit të krijojnë pritshmëri dhe ti nuk ke marrë parasysh ende irracionalitetin njerëzor. Nëna ime më tha se do të ishte mirë të kisha një vëlla të vogël me të cilin të luaja. Por kur erdhi Davidi kishte vetëm një aktivitet; të tërhiqte vëmendjen, të qante… Pastaj unë u dëbova nga dhoma ime dhe përfundova në studion e tim eti në divan. Njëherë pashë një muzikante organoje me një majmun shumë të zotin dhe pyeta nënën nëse mund ta shkëmbeja vëllain me majmunin. Ajo tha jo nëpërmjet një shpjegimi fare të paqartë. Pikërisht aty fillova të jem skeptik ndaj të rriturve, irracionalitetit; shkëmbimi kishte kuptim.

– Zbulimi i anarkizmit ishte gjithashtu i parakohshëm.

Noam Chomsky: Isha i hipnotizuar nga anarkistët spanjollë, të cilët ishin internuar në Shtetet e Bashkuara. Në mesin e viteve tridhjetë dhe dyzetë isha adoleshent, isha njëmbëdhjetë ose dymbëdhjetë vjeç, merrja trenin për të shkuar tek të afërmit e mi në New Jork vetëm gjatë fundjavave. I bija rreth qytetit dhe përfundoja në mes të Union Square dhe Avenue-së së Katërt, ku kishte librari të dorës së dytë që menaxhoheshin nga emigrantët, përfshirë refugjatët nga Lufta Civile Spanjolle, dhe shumë ishin anarkistë. Dukeshin të vjetër dhe të mençur, edhe nëse ishin ndoshta 30 apo 40 vjeç, por ata kishin shumë histori për të treguar, brenda dhe jashtë librave.

– Ju më 7 Dhjetor bëheni 90 vjeç. Çfarë dhurate do të donit për ditëlindjen tuaj?

Noam Chomsky: Çdo gjë me përjashtim të një mandati të dytë te Trump-it! Kështu që shpresoj që zgjedhjet e mandatit të dytë t’i shkojnë keq. Shpresa është te politikanë të rinj si Aleksandria Ocasio-Cortez, e cila mori trashëgiminë e Bernie Sanders, dhe përpjekjet e saj për të drejtuar Shtetet e Bashkuara drejt një demokracie sociale funksionale për punë, shëndetësi dhe arsim. Ai po që e ka përfaqësuar ndarjen me shekullin e fundit të historisë politike amerikane, shumë më tepër se Obama. Në Amerikë zgjedhjet thuajse janë blerë, dhe është e mundur të parashikosh rezultatin e tyre, qofshin këto presidenciale apo të Kongresit, me saktësi pothuajse të pagabueshme vetëm duke parë variabla të tilla si shpërndarja e fondeve për fushatën zgjedhore. Sanders e filloi garën nga një stad praktikisht i panjohur, nuk kishte asnjë lloj mbështetjeje nga mediat, në qoftë se përmendej ishte vetëm atëherë kur e kritikonin apo e denigronin, nuk kishte absolutisht asnjë mbështetje ekonomike nga kompanitë private, të mëdha e të pasura, dhe megjithatë mbërriti shumë pranë fitores në zgjedhjet parësore të Partisë Demokratike. Dhe ndoshta edhe do të kishte fituar, po të mos ishte për makinacionet e menaxherëve të koalicionit Obama-Clinton.

– Sot, pas një dekade lëvizjesh të mëdha radikale majtas-jo-globale, në pushtet kanë ardhur të djathtët, të cilët janë fuqimisht anti-globalistë. Një paradoks?

Noam Chomsky: Më duket një sintezë ekstreme dhe e pasaktë; ka ndodhur dhe po ndodh diçka tjetër. Programet e vjetra “shtrënguese” liberale janë refuzuar nga disa formacione të qendrës, dhe në disa raste u shembën. Nga jashtë centristëve dolën kahet, në të dy drejtimet. Sanders në SHBA, pastaj Trump; dhe diçka e ngjashme me të majtën ndodhi me Jeremy Corby-n në Angli. Në Europë, qendra e djathtë dhe qendra e majtë, të cilat shpesh i ngjajnë njëra-tjetrës, kanë pësuar rënie ose janë zhdukur, dhe tani dominojnë elementet e një garniture. Nuk është faji apo merita e së djathtës nëse qendra ka dështuar. Diçka e ngjashme ndodhi në Bavari disa ditë më parë, ku partia që është rritur më së shumti është “E Gjelbërta”.

– Tashmë në Europë është sezoni i sovranizmit.

Noam Chomsky: E pra, është e kuptueshme, presioni për sovranitetin kombëtar, një nga defektet kryesore të BE-së; një problem real. Vendimet themelore nuk merren në nivel kombëtar, ku populli të marrë pjesë, por nga burokratët në Bruksel, njerëzit e pazgjedhur, të cilët nuk i përgjigjen opinionit publik, të cilët punojnë me bankat e Veriut që kontrollojnë lëvizjet e tyre; kjo çon në zgjedhje në dëm të popullsisë. Ekziston një studim i një ekonomisti amerikan; Mark Weisbrot, mbi mënyrën se si Fondi Monetar Ndërkombëtar në kontekstet e vendeve të veçanta dëshiron të zvogëlojë përfitimet sociale dhe mirëqenien, duke rritur fitimin privat. Përgjigjia e saktë, megjithatë, nuk është për t’u kthyer në bankat kombëtare, siç thonë ata sovranistet, por të mbahen avantazhet e Bashkimit Europian në qasjen shumëkombëshe, duke eliminuar transferimin e pushtetit vendimmarrës të përfaqësuesve të pazgjedhur, drejt një sistemi më demokratik dhe pjesëmarrës në jetën ekonomike, sociale dhe politike të vendeve, i cili është qëllimi i lëvizjes Diem25, Lëvizja për Demokraci në Evropë 2025, nga Yanis Varoufakis dhe Corbyn.

– Ju jeni shumë i ashpër me Trump-in, por keni thënë në mënyrë të përsëritur se nuk duhet të quhet “fashist”.

Noam Chomsky: Termi “fashist”, tashmë është përdorur për të emërtuar të pabesët, të dhunshmit dhe represivët, për të fyer kundërshtarët politikë, por shpesh me shumë mendjelehtësi, për shkak se fashizmi ishte një lëvizje më e qartë politike, ekonomike dhe sociale, qe punonte në lidhje te ngushtë me pushtetin qendror, duke pushtuar shtetin. Nuk është kjo që po ndodh në Amerikën e Trump-it që më bën përshtypje në një tjetër aspekt; ai tërheq vëmendjen e mediave qoftë të atyre që e mbështesnin dje dhe e mbështesin sot, qoftë të atyre që e sulmojnë si mediat liberale që hartojnë listën e gënjeshtrave të tij. Ai po arrin dy objektiva, pëlqimin e elektoratit real dhe atë të elektoratit votues. I pari është i përbërë nga biznesmenë të fuqishëm dhe individë të pasur, dhe gjithashtu përfshin interesat e pronarëve të pasurive të paluajtshme. Këto janë fuqitë të cilave Trump-i u është skllavëruar. Megjithatë, pasi ka nevojë për votat e masave, ai shënjestron majën e ndjenjave patologjike, tipike të periudhave kur njerëzit janë të zemëruar, të inatosur, te parehatë për arsye absolutisht bindëse. Dhe ky është elektorati që e voton.

– Demokratët kanë lënë pas dore klasën punëtore të bardhë.

Noam Chomsky: Po, dhe ai ka arritur të kapë votën e tyre, edhe pse elektorati i tij i vërtetë përfaqësohet nga fraksioni më i egër dhe reaksionar i financave, që kërkon më pak taksa dhe të rrisë “fitimin”, vetëm se e quajnë “nivel punësimi”; por është “përfitim”. Shkurtimet e taksave megjithatë krijojnë një deficit thelbësor që justifikon shkurtimin e mbulimit shëndetësor, shpenzimet për arsimin, ku hapësira rritet për privatet, dhe për këtë arsye Amerika do të jetë gjithnjë e më shumë një vend për të pasurit. Me pak fjalë, Trump-i ka tani mbështetjen e fansave që e duan edhe nëse nuk janë të pasur, sepse ai pretendon të punojë në interesin e tyre, edhe nëse nuk është e vërtetë. Ky është një rezultat mbreslënës. Por të flasësh për fashizmin është si t’i japësh më tepër peshë ideologjike, ai nuk shkon përtej egos së të pasurve dhe nostalgjisë së amerikanit te mesëm, të cilit ai i premton t’ia bëjë sërish të madh vendin e tij.

– Ju në një artikull në “The Intercept” keni folur hapur për fashizmin, për mënyrën me të cilën në Brazil, ku para pak kohësh u zgjodh Jairit Bolsonaro, një ish-kapiten ushtrie, po trajton Lula-n; ish-presidenti është në burg pas një dënimi për korrupsion, të cilin ju e përshkruani si të tepruar dhe jo proporcional ndaj provave.

Noam Chomsky: Shtatorin e kaluar, ndërsa zhvillohej fushata zgjedhore për presidencën, bashke me gruan time Valeria, takova Lula-n në burgun federal në Curitiba, ku i burgosuri është i mbyllur, pa kontakt të plotë me botën e jashtme, në një dënim virtual të përjetshëm. Ata donin të siguroheshin që populli brazilian të mos dinte asgjë rreth tij, dhe gjyqtari i cili ma ndaloi ta bëja atë intervistë, më solli ndër mend dënimin e Antonio Gramsci-t me urdhër të qeverisë fashiste të Musolinit, i cili deklaroi: “Duhet që për 20 vjet ne ta parandalojmë trurin e tij të punojë”. Përjashtimi nga gara i Lula-s, pamundësia për t’ia treguar vendit mendimet e tij, e favorizoi Bolsonaro-n, një autoritar të ashpër e brutal dhe admirues i diktaturës ushtarake, e cila do të rivendosë “rendin”.

– Edhe Venezuela e Maduro-s i burgos, ndonjëherë dhe i eliminon fizikisht, armiqtë e saj. Ju mbi Venezuelën keni ndryshuar gjykim që në vitin 2011. Në fillim ju mbështetnit Chavez-in.

Noam Chomsky: Hugo Chavez me të vërtetë u përpoq të sjellë ndryshime pozitive sociale për popullin dhe vendin, por ai e imponoi këtë projekt nga lart, ai nuk filloi nga baza, siç duhet të ndodhë në një revolucion të vërtetë. Pastaj nuk i kaloi të ardhurat e naftës për zhvillimin bujqësor dhe industrial, përkundrazi, me Chavizmin vendi u bë më i varur nga tregu i naftës, me rezultate katastrofike, kjo edhe sepse ka shumë korrupsion dhe paaftësi. Chavez u tregua kurajoz kur iu kundërvu Shteteve të Bashkuara, por ndoshta mbështetja që gëzonte në disa parti të majta dhe intelektualë u përvijua nga një logjikë e Luftës së Ftohtë. Armiku i armikut tim është shoku im. Sot rreziku nuk është bomba atomike, por katastrofa klimatike. Ne jetuam nën hijen e zezë të energjisë bërthamore deri në Luftën e Ftohtë. Është një mrekulli që mbijetuam. Por unë nuk e di nëse do të ketë një mrekulli të dytë me katastrofën e afërt klimatike dhe cinizmin e vendeve si SHBA-të. Një shembull? Dokumenti i prodhuar nga Departamenti i Administratës së Transportit të Trump-it propozon eliminimin e limiteve të emetimeve të makinave dhe autobusëve që përdorin lëndë djegëse të dëmshme: “Pra, ne jemi të dënuar me katastrofë.” Në fund të shekullit, temperatura globale do të rritet me 3, 4 gradë, detet do të rriten, shumë njerëz do të vdesin. Por trumpistët shkojnë përpara në: “Emetimet e karburantit përbëjnë një pjesë të vogël, kështu që pse të mos udhëheqim lirisht për aq kohë sa të mundemi?” Ata thonë: “Le ta gëzojmë jetën aq kohë sa planeti nuk do të shkatërrohet!”Gjëja me e çmendur është supozimi i tyre themelor: “Të gjithë janë të pandershëm e të çmendur si ne! Ne nuk do të bëjmë asgjë për t’u marrë me këtë fatkeqësi të afërt dhe askush tjetër nuk do ta bëjë këtë, jemi te mbaruar, kështu le të zbavitemi me ketë”. Ёshtë rezultat i burokracisë, duket si një homazh për Kafka-n! Unë nuk mendoj se mund të gjejmë ndonjë dokument në historinë njerëzore që arrin këtë nivel kaq përfundimtar keqdashjeje.

– As edhe Mein Kampf?

Noam Chomsky: Jo, sepse ai nuk synonte shkatërrimin total të jetës shoqërore të organizuar. Në Amerikë ka një përhapje të kulturës se mohimit në lidhje me klimën, nëpërmjet një gjuhe të ngjashme me neo-gjuhën e Orwell-it të 1984-ës, një mendim, konceptim i dy të vërtetave kontradiktore në një nocion të vetëm. Ata e quajnë atë “mendim kritik”, por është refuzim. Këshilli Legjislativ Amerikan i Shkëmbimit është një shoqatë që avokon në shkollat publike këtë lloj “mendimi kritik”; nëse një vit flitet për rreziqet e ndryshimeve klimatike, atëherë duhet të gjejmë hapësirë për tezat e atyre që janë kundër kësaj teorie. A mësojnë fëmijët të mendojnë në mënyrë kritike duke i dhënë të njëjtën peshë mendimi të 99% të shkencëtarëve dhe atë të pesë apo gjashtë skeptikëve që punojnë për kompanitë e mëdha? Ёshtë mendimi i Orwell-it. Gjithashtu kjo vlen edhe për raste të tjera; nëse flisni negativisht për sundimtarët e Izraelit, ju akuzoheni për antisemitizëm.

– Shpesh ju kanë thënë se e urreni Izraelin.

Noam Chomsky: Kjo ndodh që nga koha e profetit Elia, kur ai kritikonte mbretin Ashab dhe pyetej përse e urrente Izraelin.

– Sipas mendimit tuaj, a është e drejtë të imponohen kufizime në satirë? E kam fjalën për karikaturat kundër Islamit.

Noam Chomsky: Nuk jam absolutist, liria e shprehjes dhe satira duhet të kufizohen vetëm nëse qëllimi është që të provokojnë një veprim të paligjshëm. Përndryshe duhet gjithmonë të mbrohet, edhe nëse nuk ndani të njëjtin mendim. Po marr një rast ekstrem, Charlie Hebdo, redaksia e së cilës ishte viktimë e një sulmi terrorist për shkak të karikaturave që satirizonin Muhamedin. Në satirë dalloj të tallurit me të fuqishmit, e cila është gjithmonë e mirë, kurse poshtërimi i të shtypurit është i pavlerë. Nëse satira franceze tall afrikanët e Veriut, të cilët kanë ikur nga rajonet e goditura nga Franca, është e padobishme, është vulgare dhe fëminore, por liria e satirës duhet të ruhet, është një vlerë shumë e lartë.

– Çfarë mendoni për lëvizjen neo-feministe #MeToo?

Noam Chomsky: Nuk duhet të jetë, dhe nuk është një histori e lidhur vetëm me Hollivudin. Këto janë kërcënime të rrezikshme dhe reale që gratë e zakonshme (sidomos gratë por jo vetëm), vuajnë në vendin e punës, në komunitetin e tyre, në familje. Probleme reale dhe të rëndësishme që duhet të trajtohen me ndershmëri, shoqëria duhet të merret me këtë. Por ekziston megjithatë një rrezik; rreziku që disa akuza mund të shkatërrojnë jetën, reputacionin dhe karrierën e një personi, edhe nëse ato nuk janë të provuara. Mbrojtja e disa të drejtave nuk mund të dëmtojë të drejtat e tjera, siç është ajo për të mbrojtur pafajësinë e dikujt. Ndahen nga një vijë e holle, por është shumë e rëndësishme ta respektojmë.

– Me këtë valë moraliste, ekziston rreziku që të arrihet deri aty sa të dënohen filma të Woody Allen-it, për shkak të akuzave të paprovuara për ngacmime seksuale.

Noam Chomsky: Akuzat kundër tij janë jashtëzakonisht të vështira për t’u provuar, janë paraqitur në gjykatë dhe më pas janë hedhur poshtë. Duhet të jemi shumë të kujdesshëm me akuzat e këtij lloji, ata mund të shkatërrojnë jetën dhe karrierën e një personi. Woody Allen është shembulli i përsosur për t’i kuptuar këto rreziqe.

Marrë nga “Corrierre Della Sera”

Fragment nga romani “Pavdekesia”/Milan Kundera

Published on November 18, 2018 in Letërsi/Tharm by Admin

Milan Kundera

– Ju e dini Johan, – thotë Hemingueji, – as unë s’u kam shpëtuar pretencave të tilla të vazhdueshme. Në vend që të lexojnë librat e mi, ata shkruajnë libra rreth meje. Thonë se s’i doja gratë e mia. Se s’jam marrë mjaftueshëm me djalin. Se i kam thyer turinjtë një kritku. Se s’kam qenë i sinqertë. Se kam qenë fodull. Se kam qene maço. Se jam mburrur për 230 plagë lufte, kur kisha vetëm 206.
– Kështu është pavdekësia, – i thotë Gëtja. – Pavdekësia është një proces i përjetshëm.
– Nëse është një proces i përjetshëm, do të duhej një gjykatës i vërtetë. Dhe jo një mësuese katundi e pajisur me një fshikull.
– Fshikulli i vërvitur prej një mësueseje fshati, ky është proces i përjetshëm. Ç’gjë tjetër kishit imagjinuar Ernest?
– Asgjë s’kisha imagjinuar. Shpresoja vetëm që pas vdekjes të jetoja i qetë.
– Keni bërë gjithçka për t’u bërë pavdekshëm.
– Budallallëqe. Thjesht shkruaja libra. Kaq
– Pikërisht, – u gajas Gëtja.
-S’kam asgjë kundra që librat e mi të jenë të pavdekshëm. I kam shkruar në atë mënyrë që s’mund t’u ndryshosh një fjalë. Kam bërë gjithçka që t’u rezistojnë kohëve të vështira. Por mua si njeri, si Ernest Hemingueji, s’më bëhet vonë për pavdekësinë.
– Ju kuptoj Ernest, por duhej të ishit treguar më i kujdesshëm kur ishit gjallë. Tash e tutje s’ke ç’bën më.
– Më i kujdesshëm? Është aludim për mburrjet e mia? Po, në rini isha si kaposh. Lija nam. Dëfrehesha me historitë që qarkullonin për mua. Por besomëni, sado vanitoz të kem qenë, nuk isha monstër dhe nuk ëndërroja fare për pavdekësinë. Më ka kapluar paniku ditën që kuptova se ishte ajo që po më përgjonte. Njëqind herë i kam porositur njerëzit të mos përzihen në jetën time. Por sa me shumë i porositja, aq më keq ishte. U vendosa në Kubë për t’u shpëtuar. Kur më dhanë çmimin Nobël refuzova të shkoj në Stokholm. Nuk më rruhej për pavdekësinë, po jua them, madje mund t’ju them edhe më: ditën që konstatova se më shtrëngonte në krahët e saj, tmerri që kam ndier ka qenë edhe më i keq se tmerri prej vdekjes. Njeriu mund t’i japë fund jetës, por s’mund t’i japë fund pavdekësisë. Po ju mori njëherë në bord, s’mundeni më kurrë të zbrisni, edhe nëse ia hiqni trurit si unë, do të mbeteni në bord me vetëvrasjen tuaj, dhe kjo është e tmerrshme, Johan, është e tmerrshme. Isha i vdekur, dergjur mbi urë, rreth meje shikoja të katër gratë e mia. Të ulura sheshazi, duke shkruar gjithçka dinin rreth meje, mbrapa tyre ishte im bir, që gjithashtu shkruante, si dhe Gertrude Steini, magjistarja plakë, ishte aty dhe shkruante, ishin aty dhe të gjithë miqtë e mi, të cilët dëftonin të gjitha thashethemet, të gjitha shpifjet që kishin dëgjuar rreth meje, si dhe njëqind gazetarë që shypeshin pas tyre, me mikrofona të drejtuar, ndërsa në universitetet e Amerikës, një ushtri profesorësh e klasifikonte të gjithë këtë, e analizonte, e zhvillonte, duke fabrikuar mijëra artikuj dhe qindra libra.

Përktheu: Balil Gjini

Previous 1 … 139 140 141 142 143 … 161 Next

Gjuha e fluturave-Manuel Rivas

Fjalimi i shkrimtarit amerikan William Faulkner me rastin e marrjes së çmimit Nobel

Sot-Humberto Ak’Abal

MBI URË-Heinrich Böll

Giacometti: “Ah ky Paris i pafundmë!”-Luan Rama

NJI POETI TË SOTËM-Martin Camaj

Elyar, poeti i dashurisë dhe i lirisë-Luan Rama

PRES-MARIO BENEDETI

Noam Chomsky:«Sovranizmi është kura e gabuar për një problem real»

Fragment nga romani “Pavdekesia”/Milan Kundera

REVOLUCIONI NUK DO TЁ TRANSMETOHET

Admin - page 141

Admin has 1607 articles published.

Admin - page 141

Admin has 1607 articles published.

You might be interested in

You might be interested in

You might be interested in

You might be interested in

You might be interested in

You might be interested in

You might be interested in

You might be interested in

You might be interested in

You might be interested in