- Luan Rama
Shtëpia e Giacometti-t në lagjen time ka vizitorë të rrallë. Një shtëpi e ulët njëkatëshe me një oborr të vogël gjithnjë të gjelbëruar, me atë portë druri dhe karrigen e tij, pallton, dyshekun dhe cigaren e fundit.
Një thjeshtësi jete, strehe e rruge që i dha frymë piktorit të ri zviceran Alberto Giacometti, I cili, 21 vjeçar, zbarkoi në Paris në vitin 1922 dhe shpejt u bë nxënësi i skulptorit të famshëm Antoine Bourdell. Këtë artist, pranë të cilit dy hapa më larg banonte kitaristi dhe poeti Georges Brassens, e gjeje gjithnjë në kafetë e Montparnasse, në Selecte, Le Dome, La Rotonde, ku dhe vizatonte në fletoret e tij, gjithnjë i mrekulluar për Parisin, ashtu si dhe Hemingway apo më pas fotografi i madh Man Ray. Në fletoren e tij ai vizatonte fytyrën e qytetit. Botuesi i tij greko-francezi Teriade, i kishte kërkuar t’i ilustronte librin “Lufta e Peloponezit” e Tuqididhit, por shpejt ai do ta braktiste atë projekt për ngasje dhe kujtimet e tij parisiane. Një ditë, duke dalë me të nga kafeneja dhe duke parë tutje nga rruga plot njerëz, gati sa nuk kishte klithur i ngazëllyer: “Ah, ky Paris… Parisi i pafundmë”. Dhe që atë ditë ai nisi të vizatonte, të krijojë fotografi e “eaux-fortes” me imazhet e kujtimeve të tij parisiane, me masturbimet fëminore, prostitutat, kafenetë, jetën dhe imazhin prezent të vdekjes. Një fletore e madhe që pas vdekjes së tij do të botohej me 625 punime të panjohura deri para pak kohësh. “Kisha kohë që kisha dashur të shkruaja rreth kujtimeve të mia, – shkruante ai në këtë fletore, – kur në vitet 1923-1924, bridhja netëve në Paris, në kërkim të ndonjë prostitute. Femrat e tjera nuk ekzistonin për mua, veç prostitutat, të cilat më mrekullonin… doja t’i takoja të gjitha, t’i shihja të gjitha dhe çdo natë të rifilloja udhëtimet e mia fillikate nëpër rrugë…”
Giacometti, të cilin e njohim aq mirë nga skulpturat e tij origjinale, tashmë e shohim në këto gjurmë të lëna shkarazi, në kafenetë e mbrëmjes në bulevardin Montparnasse apo ajo kafene e vogël sapo dilte nga shtëpia e tij… Giacometti duke vëzhguar atë jetë njerëzore dehej dhe mrekullohej… Pas luftës, duke u endur nëpër kafenetë e Montparnasse dhe të Saint-Germain-dès-Près, Giacometti njihet një ditë me çiftin e njohur Sartre dhe Simone de Beauvoir që rrinin zakonisht në “Café de Flore”. “Ne na tërhiqte në veçanti Giacometti, – kujtonte De Beauvoir më pas në librin “Forca e kohës”, – ai njeri me atë fytyrë të ashpër dhe flokë të shpupuritura, me ata sy në dukje bosh, që gjithë natën shëtiste bulevardit, i vetëm apo i shoqëruar me ndonjë femër të bukur. Ai kishte pamjen e fortë të një shkëmbi dhe njëherësh atë të njeriut të çlirët…” Sartre, duke parë vizatimet e tij si dhe një pikturë në vaj për të vëllain, Diego Giacometti-n, ashtu, të zhveshur nga detajet, vetëm figura, në tekstin e tij “Pikturat e Giacometti-t”, shkruante: “Si mund ta pikturosh boshllëkun?… Nga tablotë e tij Giacometti fillon të largojë njerëzit, botën; ja vëllai i tij Diego, i vetëm, i humbur në një hangar; kjo mjafton. Jo, Diegon nuk e shkëput dot nga sfondi i atij muri gri, ai është atje. Dhe muri është atje. Ja pra ku është gjithçka dhe ku asgjë nuk e shtrëngon atë, asgjë nuk e mbështet, nuk e përmban; ai shfaqet ashtu i vetëm, me figurën e tij në kuadrin bosh. Në secilën nga tablotë Giacometti na çon në çastin e tij të krijimit “ex nihilo”; secila nga ato përsërit pyetjen e vjetër metafizike:-Përse ka diçka? Ka një shfaqje kokëfortë, të pajustifikueshme dhe të panevojshme. Ky personazh i pikturuar është haluçinant sepse ai shfaqet në formën e një figure pyetëse…”
Disa portrete në skulpturë dhe tablo, me portretin e Karolinës, janë nga frymëzimet e fundit të Giacometti-t para se ai të sëmurej me kancer dhe të operohej me urgjencë. Në Tetor të vitit 1959, ai e kishte takuar atë në një nga baret e Montparnasse. Alberto ishte 58 vjeçar ndërsa ajo veç 21 vjeç. Një vajzë mjaft e gjallë, e cila shkrihej së qeshuri gjithnjë, që siç shkruan Giacometti, ishte si një “djalë çapkën i rrugëve”, një femër e lirë, e cila hyri fuqishëm në jetën e tij. Pothuaj çdo natë ajo shkonte në atelierin e tij dhe pozonte, duke u bërë kështu modelja e domosdoshme gjer në vdekjen e artistit. Dhe jo vetëm modelja…“Karolina, në këmbë, në botën e gangsterëve, – shkruante Giacometti. – Ajo është e çmendur pas makinave sportive. Dhe meqë më ka shërbyer duke qëndruar me orë të tëra pa lëvizur, sigurisht që do ta shpërblej shumë. Edhe pse i kam dhënë jo pak, mendoj se nuk i kam dhënë dhe aq, pasi koha e saj ka po aq vlerë sa dhe koha ime. Natë pas nate ne kemi punuar bashkë dhe ajo më thoshte: “Kësaj rradhe Alberto duhet të më blesh një makinë “Ferrari”. Dhe unë përgjigjesha: – E pse jo?… Por na duhet të punojmë tani. Unë s’mund ta ndërprisja punën me të pasi kisha përparuar shumë mirë…”
Jeta e Giacometti-t ishte nata, pasi dita ishte ajo e atelierit, e materjes, baltës, ngjyrës, punës krijuese. Nata ishte ajo e dehjes, jetës njerëzore, vëzhgimit të kësaj bote në lëvizje. Në tekstin “Parisi pa fund“ ai shkruante: “Ka kaluar ora tre e natës në La Coupole dhe meqë kalova darkën, nisa të lexoja e pastaj të dremisja. Endrrat e deformonin dhe e trasnformonin atë ç’kisha lexuar më parë… një radhë, dy rreshta gazete dhe sytë të mbyllen. Jashtë është era e ftohtë. I ftohti dhe lodhja më bënë të përgjumesha, edhe pse nuk doja. Heshtje. Jam vetëm. Jashtë është nata. Gjithçka është e palëvizshme dhe gjumi më kap përsëri. Nuk e di se cili jam, nëse jam plak apo i ri, apo ndoshta kam ende për të jetuar qindra mijra vjet gjer në vdekjen time. E kaluara ime mbytet në një shpellë gri; isha gjarpër dhe ja ku jam si një krokodil me gojën hapur. Isha unë që ecja me gojën hapur. Klithja dhe ulërija që ajri të dridhej dhe shpresat e rëna poshtë ngjisnin me anije lufte në një det gri…”
Pikërisht në atë kohë, tek po kalonte një trotuar, një makinë e përplasi. Por ai shpëtoi mrekullisht dhe ashtu me këmbën në allçi, ditët e muajt që ishte i gozhduar të mos lëvizte, nisi të imagjinonte për serinë e ardhshme të skulpturave të tij, ashtu të stërholla, burra, gra, të gjatë sikur donin të preknin qiellin me kokat e tyre, ndryshe nga skulpturat që kishte krijuar në kohën surrealiste për të cilat “çmendej” Andre Breton, shumë prej tyre onirike, që siç thoshte ai, “unë i krijoj ato për veten time, pa menduar se ç’duan të përfaqësojnë apo tregojnë”. Kështu ai do të krijonte statuetën e tij të famshme “Njeriu që bie” në të njëjtën frymë siç do të ishte “Njeriu që ecën” (“L’Homme qui marche”). Ishte koha e refleksionit për një skulpturë novatore, origjinale, ku secili vizitor, i çdo kohe, të mund të thoshte: “Ah, ky është një Giacometti!”
Giacometti jetoi gjithnjë thjesht dhe pa zhurmë. Ai e krijoi artin e tij të madh larg publicitetit edhe pse gjithnjë i rrethuar nga miqtë e mëdhenj artistë, që nga koha kur filloi me kërkimet surrealiste bashkë me Breton e Aragon, dhe më pas me Matisse, Genet, etj. Shumë prej tyre i vizatoi, siç na kanë mbetur portretet e Sartre, Aragon, Genet, Matisse, Samuel Becket, etj. Pikëtakimet me Matisse ishin gjithnjë të paqta, siç i kujtonte ai në shënimet e tij më 1 Prill 1953:“…Vitin e kaluar në Nëntor, disa herë radhazi pashë Matisse-n. Isha në shtëpinë e Teriade në Cap Ferrat. Matisse vinte pasdite tek ne, pothuajse çdo ditë. E sillnin me makinë. Për miqësinë që kishin, Teriade i kërkoi t’i bënte një vitrazh për sallonin e shtëpisë. Dhe Matisse iu vu menjëherë punës dhe me çfarë energjie! Edhe pse i sëmurë, ai nuk u lodh, duke punuar me pasion. Me një kujtesë të habitshme ai na kujtonte rininë e tij dhe risillte dialogjet me të atin…»
Në kujtimet e shkrimtarit dhe dramaturgut Jean Gënet, mikut të skulptorit të madh, i cili krijoi dhe një bust të tij, mbetën të paharruara ato imazhe të asaj shtëpie të ulët, me atë rrëmujë ku jetonte artisti. Për të rëndësi kishte arti, jo mobiljet, zbukurimet, sallonet moderne… Gênet, njeriu i burgut dhe rrugëve, shkroi një nga tekstet më të bukura për atelierin e Giacometti-t duke kujtuar atë kaos të atelierit ku ai krijoi kryevepra që strukeshin në çrregullsinë më të madhe, si të lëna pas dore. «Atelieri, në katin përdhes, duket se do të shëmbet nga çasti në çast. Ёshtë prej druri, me trarët që i ka zënë krimbi, mbuluar nga një pudër gri; statujat prej allçie pikasen nga një litar apo një fill hekuri dhe tablotë janë pikturuar në një ngjyrë gri. Gjithçka duket se do të shpërbëhet, gjithçka noton. E megjithatë gjithçka duket se është kapur në një realitet absolut. Kur e lashë atelierin dhe dola në rrugë, pikërisht atëherë ndjeva se ajo çka kisha përreth nuk ishte e vërtetë… ajo ishte atje pas. Në atë atelier një njeri po vdes, po fiket dhe në sytë tanë gjithçka e krijuar prej tij merr trajta hyjnore…»
Kishte gjithnjë një lloj trishti në fytyrën e ashpër të Giacometti-t, kishte një indiferencë për jetën e vetvetes dhe një ndjeshmëri të jashtëzakonshme për nënën, gruan e tij Anette, të cilës i kushtoi një mori portretesh në skulpturë e pikturë, për vëllain e tij të shtrenjtë, për miqtë e tij dhe ato prostituta pas të cilave ai dehej në shtrat dhe në krijim, pasi shumë prej tyre ishin modele të çastit. Njëherë, kur kishte qenë në një kafene në bulevardin «Barbes Rochechouart», ai kishte shkruar një tekst të trishtë : «Endrra, Sfinksi dhe vdekja e T.» T. ishte Tonio, rojtari besnik i atelierit të tij, i cili u prek nga kanceri dhe vdiq. «… Prostituta… gjymtyrë skeletike, të shtrira, këmbë të hapura si të flakura përtej trupit, koka e hedhur pas, goja e hapur… Natën e mëpasme, duke hyrë në dhomën time kisha përshtypjen e vagët se kisha tmerr të ndjeja dorën e ftohtë e akull të Tonios mbi krahun tim. Kalova korridorin me përpjekje të jashtëzakonshme dhe kjo më bëri pastaj të mendoja për dimensionin e kokave, të objekteve, të raportit të objekteve me qeniet njerëzore… Papritur pata përshtypjen se të gjitha ngjarjet rreth meje ekzistonin në mënyre simultane ; koha bëhej horizontale dhe rrethore, një hapësirë me të njëjtën kohë që unë përpiqesha ta vizatoja…».
Kështu Giacometti përpiqej të gjente enigmën e kohës dhe hapësirës, i përhumbur në vizatimet e tij. A mund të vizatohej koha?
Dhe unë kthehem sërrish në shtëpinë e dikurshme të tij të pasnesërmen, një javë më vonë.
I afrohem tashmë shtëpisë. Bëj të njëjtën rrugë si ai, duke kaluar kryqëzimin në “Rue Alesia”, në prag shiu… Dera është e hapur. Porta e atelierit «la caverne-atelier» e mbyllur. Dhe sipër atij muri të vogël mbuluar në jargavanë, në rue Hyppolyte Maindron, ndjej një lloj fryme që vjen deri tek unë… Dhe ajo frymë më përcjell pastaj gjer në kryqëzimin e Montparnasse atje ku bota njerëzore gëlon. M’u shfaqën figurat e atyre femrave të dobëta e të hajthme dhe kujtova mikun tim piktor Omer Kaleshi, i cili gjithashtu i pëlqente femrat si Giacometti.
