Shkrimtari është një shkallë më lart kritikut, sepse shkrimtari është duke shkruar diçka që do ta lëvizë kritikun. Kritiku shkruan diçka, që do t’i lëvizë të gjithë, me përjashtim të shkrimtarit.
Përktheu: Arlinda Guma
Zoti Faulkner, ju po thoshit pak më parë se nuk ju pëlqejnë intervistat.
WILLIAM FAULKNER: Arsyeja pse nuk më pëlqejnë intervistat është se unë duket se reagoj dhunshëm ndaj pyetjeve personale. Nëse pyetjet kanë të bëjnë me punën time, unë përpiqem t’u përgjigjem. Por kur ato kanë të bëjnë me mua, unë mund të përgjigjem ose jo, por edhe po u përgjigja, nëse të nesërmen më bëhet e njëjta pyetje, përgjigjia mund të jetë e ndryshme.
Po për ju si shkrimtar?
FAULKNER: Nëse nuk do të kisha ekzistuar, dikush tjetër do të më kishte shkruar: Hemingway, Dostojevsky, të gjithë. Këtë e dëshmon fakti që ka rreth tre kandidatë për autorësinë e veprave të Shekspirit. Por të rëndësishme janë “Hamleti” dhe “Ëndrra e Një Nate Vere”, jo se kush i shkroi ato, por se dikush i shkroi. Artisti nuk ka asnjë rëndësi. Vetëm ajo që ai krijon është e rëndësishme që kur nuk mbeti asgjë e re për t’u thënë. Shekspiri, Balzaku, Homeri, kanë shkruar të gjithë për të njëjtat gjëra, dhe nëse do të kishin jetuar një mijë apo dy mijë vjet më shumë, botuesit nuk do të kishin më nevojë për dikë qysh atëherë.
Por edhe nëse nuk duket se ka mbetur dhe aq shumë për të thënë, a nuk është i rëndësishëm individualiteti i shkrimtarit?
FAULKNER: Është shumë i rëndësishëm për atë vetë. Të gjithë të tjerët duhet të jenë tepër të zënë me punë për t’u kujdesur për individualitetin.
Dhe bashkëkohësit tuaj?
FAULKNER: Ne të gjithë nuk arritëm të përshtatemi me ëndrrën tonë të përsosmërisë. Kështu që unë vlerësoj mbi bazën e dështimit tonë të shkëlqyer për të bërë të pamundurën. Sipas mendimit tim, nëse do të mund ta shkruaja përsëri të tërë punën time, jam i bindur që do ta bëja më mirë, që është gjeja më e shëndetshme për një artist. Kjo është arsyeja pse ai vazhdon të punojë, duke u përpjekur përsëri; ai beson çdo herë që kësaj radhe do t’ia dalë… Sigurisht që ai nuk do t’ia arrijë, gjë që është arsyeja pse kjo gjendje është e shëndetshme. Sapo ai e bën këtë, sapo ai e përputh veprën me imazhin, me ëndrrën, nuk do t’i mbetej gjë tjetër veçse t’i ngulte thikën në fyt vetes, të hidhej nga ana tjetër e atij kulmi të përsosmërisë; në vetëvrasje. Unë jam një poet i dështuar. Ndoshta çdo romancier dëshiron të shkruajë poezi së pari, të zbulojë se nuk mundet dhe pastaj të provojë tregimin, i cili është forma më e kërkuar pas poezisë. Dhe, duke mos ia arritur kësaj, vetëm atëherë ai fillon shkrimin e romanit.
A ekziston ndonjë formulë e mundshme për t’u ndjekur për të qenë një romancier i mirë?
FAULKNER: Nëntëdhjetë e nëntë përqind talent … nëntëdhjetë e nëntë përqind disiplinë … nëntëdhjetë e nëntë përqind punë. Ai kurrë nuk duhet të jetë i kënaqur me atë që bën. Asnjëherë nuk është aq e mirë sa mund të bëhet. Gjithmonë ëndërro dhe syno më lart sesa di që mund ta bësh. Mos u shqetëso vetëm për të qenë më i mirë se bashkëkohësit apo paraardhësit e tu. Mundohu të jesh më i mirë se vetja jote. Artisti është një krijesë e pushtuar nga demonët. Ai nuk e di pse ata e zgjedhin dhe zakonisht është shumë i zënë për të pyetur pse. Ai është plotësisht amoral në atë që do të vjedhë, huazojë, lypë apo grabisë nga kushdo dhe të gjithë për ta kryer punën.
E keni fjalën se shkrimtari duhet të jetë plotësisht i pamëshirshëm?
FAULKNER: Përgjegjësia e vetme e shkrimtarit është ndaj artit të tij. Ai do jetë plotësisht i pamëshirshëm nëse është një shkrimtar i mirë. Ai ka një ëndërr. Ajo e shqetëson aq shumë sa ai duhet ta heqë qafe. Ai nuk gjen paqe deri atëherë. Gjithçka shkon për bordin: nder, krenari, vendosmëri, siguri, lumturi, të gjitha, për të shkruar librin. Nëse një shkrimtar duhet të vjedhë nënën e tij, ai nuk do të hezitojë ta bëjë.
Atëherë, a mund të jetë mungesa e sigurisë, lumturisë, nderit, një faktor i rëndësishëm në krijimtarinë e artistit?
FAULKNER: Jo. Ato janë të rëndësishme vetëm për paqen dhe kënaqësinë e tij, ndërsa arti nuk do t’ia dijë për paqen dhe kënaqësinë.
A ka nevojë shkrimtari për lirinë ekonomike?
FAULKNER: Jo. Shkrimtari nuk ka nevojë për liri ekonomike. Gjithë çfarë ai ka nevojë është një laps dhe një letër. Nuk di që shkrimi i mirë të vijë prej pranimit të ndonjë dhurate apo të parave. Shkrimtari i mirë nuk kërkon kurrë fondacion. Ai është shumë i zënë për të shkruar diçka. Nëse ai nuk është në nivelin e parë, ai mashtron veten duke thënë se nuk ka kohë apo liri ekonomike. Arti i mirë mund të dalë dhe nga hajdutët. Njerëzit kanë frikë të zbulojnë sesa vështirësive dhe varfërive mund t’u rezistojnë në të vërtetë. Ata kanë frikë të zbulojnë sesa të ashpër janë. Asgjë nuk mund ta shkatërrojë shkrimtarin e mirë. E vetmja gjë që mund ta shndërrojë shkrimtarin e mirë është vdekja. Shkrimtarët e mirë nuk kanë kohë të shqetësohen për suksesin apo si të pasurohen. Suksesi është femëror… dhe si një grua; nëse përkulesh para saj, ajo do të të mposhtë.
A mund ta dëmtojë shkrimin tuaj të punuarit për filmat?
FAULKNER: Asgjë nuk mund të dëmtojë shkrimin e dikujt nëse ai është një shkrimtar i shkallës së parë. Nëse ai nuk është shkrimtar i shkallës së parë, nuk ka asgjë që mund ta ndihmojë. Problemi nuk qëndron nëse ai nuk është në nivelin e parë, sepse ai tashmë e ka shitur shpirtin e tij për një pishinë.
A bën kompromise një shkrimtar për të shkruar për kinemanë?
FAULKNER: Gjithmonë, sepse filmi nga natyra e tij është një bashkëpunim, dhe çdo bashkëpunim është kompromis, sepse kjo është ajo që do të thotë fjala… të japësh dhe të marrësh.
Me cilët aktorë ju pëlqen të punoni më së shumti?
FAULKNER: Humphrey Bogart është ai me të cilin kam punuar më së miri. Ai dhe unë kemi punuar së bashku në “Të kemi dhe Të Mos të Kemi”, si dhe “Gjumi i madh”.
Doni të bëni një film tjetër?
FAULKNER: Po, unë do të doja të bëja një film me librin “1984” të George Orwell-it. Kam një ide për një finale, e cila do të dëshmonte tezën, të cilën unë jam gjithmonë duke e rrahur: ai njeri është i pathyeshëm për shkak të vullnetit të tij të thjeshtë për liri.
Ju thoni që shkrimtari duhet të bëjë kompromis në punën me filmat. Po në lidhje me shkrimin? A ka ai ndonjë detyrim ndaj lexuesit të tij?
FAULKNER: Detyrimi i tij është që punën ta kryejë sa më mirë që të mundet; çfarëdo detyrimi që ai ka lënë pas kësaj, ai mund ta kalojë ashtu si i pëlqen. Unë vetë jam shumë i zënë për t’u kujdesur për publikun. Nuk kam kohë të pyes veten se kush po më lexon. Nuk më intereson mendimi i John Doe-t për punën time apo i ndonjë personi tjetër. Më përket vetëm standardi që duhet të përmbushet, siç ndihem kur lexoj “La Tentation de Saint Antoine“, apo “The Old Testament”. Ato më bëjnë të ndihem mirë. Po kështu, edhe të shoh një zog më bën të ndihem mirë. Ti e di që nëse do të rimishërohesha, do të doja të bëhesha një qift. Asnjë nuk e urren, e ka zili, e dëshiron apo ka nevojë për qiftin. Ai kurrë nuk shqetësohet apo është në rrezik, dhe mund të hajë çdo gjë.
Sa prej shkrimeve tuaja bazohen në përvojën personale?
FAULKNER: Nuk mund të them “Nuk e përfshij kurrë”. Sepse kjo “sa” nuk është e rëndësishme. Një shkrimtar ka nevojë për tri gjëra: përvojë, vëzhgim dhe imagjinatë… secila prej të këtyre, në çdo kohë mund të mbulojë mungesën e tjetrës. Tek unë, një histori zakonisht fillon me një ide të vetme ose kujtim apo imazh mendor. Shkrimi i historisë është thjesht një çështje për të mbërritur deri në atë çast, për të shpjeguar pse ndodhi apo çfarë e bëri që të ndiqej. Një shkrimtar përpiqet të krijojë njerëz të besueshëm, në situata lëvizëse të besueshme, në mënyrën më të lëvizshme të mundur. Natyrisht që ai duhet të përdorë, si një nga mjetet e tij, mjedisin që ai njeh. Unë do të thosha që muzika është mënyra më e lehtë për t’u shprehur, për më tepër ajo erdhi e para në përvojën dhe historinë e njeriut. Por meqenëse fjalët janë talenti im, duhet të përpiqem të shpreh më ngathët me fjalë, atë që muzika e pastër do ta kishte bërë më mirë. Kjo do të thotë se muzika do të shprehej më mirë dhe më thjeshtë, por preferoj të përdor fjalët, pasi preferoj t’i lexoj sesa t’i dëgjoj. Preferoj që ta bëj heshtjen të tingëllojë, dhe imazhi i prodhuar nga fjalët ndodh në heshtje. Dhe kështu, tingulli dhe muzika e prozës zhvillohen në heshtje.
Disa njerëz thonë se nuk arrijnë ta kuptojnë letërsinë tuaj, edhe pasi e lexojnë atë dy apo tri herë. Çfarë qasjeje do të sugjeronit për ta?
FAULKNER: Ta lexojnë katër herë.
Ju përmendët përvojën, vëzhgimin dhe imagjinatën si të rëndësishme për shkrimtarin. A do ta përfshinit frymëzimin?
FAULKNER: Unë nuk di asgjë për frymëzimin, sepse nuk e di se çfarë është frymëzimi… kam dëgjuar për të, por kurrë nuk e kam parë.
Për ju si shkrimtar thuhet se jeni i fiksuar me dhunën.
FAULKNER: Kësaj i thonë të thuash se marangozi është i fiksuar me çekiçin e tij. Dhuna është thjesht një nga mjetet e marangozit. Shkrimtari nuk mund të ndërtojë me një vegël, më shumë seç marangozi mundet.
Mund të rrëfeni fillimet tuaja si shkrimtar?
FAULKNER: Jetoja në New Orleans, bëja çfarëdo lloj pune që ishte e nevojshme për të fituar pak pará herë pas here. Takova Sherwood Anderson-in. Ne shëtisnim rreth qytetit pasditeve dhe bisedonim me njerëzit. Në mbrëmje takoheshim përsëri dhe uleshim para një shisheje apo dy, ndërsa ai fliste dhe unë dëgjoja. Në paradrekë nuk do ta shihja kurrë. Ai izolohej për të punuar. Të nesërmen do ta përsërisnim. Mendova se nëse kjo ishte jeta e një shkrimtari, atëherë, të bëhesha shkrimtar ishte gjëja e duhur për mua. Kështu që fillova të shkruaj librin tim të parë. Në të njëjtën kohë kuptova se shkrimi ishte argëtues. Unë madje harrova që nuk e kisha parë zotin Anderson për tri javë, derisa ai hyri në derën time, hera e parë që ai erdhi vetë të më takonte, dhe tha: “Çfarë ka ndodhur? Je mërzitur me mua?” Unë i thashë se po shkruaja një libër. Ai tha: “Zoti im”, dhe doli jashtë. Kur mbarova librin… ishte “Soldiers’ Pay”… takova Zonjën Anderson në rrugë. Ajo pyeti sesi po shkonte libri dhe unë i thashë se do ta përfundoja. Ajo tha: “Sherwood-i thotë se do të bëjë një punë me ty. Nëse nuk arrin ta lexojë dorëshkrimin tënd, ai do t’i thotë botuesit të tij ta pranojë. “Unë thashë: “Qoftë e bërë”, dhe kështu u bëra shkrimtar.
Cilat ishin llojet e punës që bënit për të fituar atë “pak pará herë pas here”?
FAULKNER: Çfarëdo lloj gjëje që dilte Mund të bëja pak nga pothuajse çdo gjë… të rremoja varkat, të lyeja shtëpi, të fluturoja me aeroplan. Asnjëherë nuk kam patur nevojë për shumë pará sepse të jetuarit ishte i lirë në New Orleans atëherë, dhe gjithçka që doja ishte një vend për të fjetur, pak ushqim, duhan dhe uiski. Kishte shumë gjëra që mund të bëja për dy apo tri ditë, dhe të fitoja pará të mjaftueshme për të jetuar për pjesën tjetër të muajit. Nga temperamenti unë jam vagabond. Unë nuk i dua dhe aq paratë… aq sa të më duhet të punoj për to… Sipas mendimit tim është turp që ka kaq shumë punë në botë. Një nga gjërat më të trishtueshme është se e vetmja gjë që njeriu mund të bëjë për tetë orë në ditë, ditë pas dite, është puna. Ti nuk mund të hash tetë orë në ditë dhe as të pish tetë orë në ditë apo të bësh dashuri për tetë orë… gjithçka që mund të bësh për tetë orë është puna. Për çfarë arsyeje njeriu e bën veten dhe të gjithë të tjerët, kaq të mjerë dhe të pakënaqur?
Ju duhet të ndiheni borxhli ndaj Sherwood Anderson-it, por si e vlerësoni atë si shkrimtar?
FAULKNER: Ai ishte babai i brezit tim të shkrimtarëve amerikanë dhe tradita e shkrimit amerikan që do të vazhdojnë pasardhësit tanë. Ai kurrë nuk ka marrë vlerësimin e duhur. Dreiser-i është vëllai i tij më i madh, ndërsa Mark Twain-i babai i të dyve.
Po shkrimtarët evropianë të asaj periudhe?
FAULKNER: Dy burrat e mëdhenj në kohën time ishin Mann-i dhe Joyce. Ju duhet t’i afroheni Uliksit të Joyce-t, siç predikuesi analfabet Baptist i afrohet “Testamentit të Vjetër”: me besim.
A i lexoni bashkëkohësit tuaj?
FAULKNER: Jo, librat që lexoj janë ata që unë dija dhe doja kur isha i ri, të cilëve u kthehem ashtu siç bën me miqtë e vjetër: “Testamenti i Vjetër”, Dickens, Conrad, Cervantes, Don Kishoti… I lexoj çdo vit, siç bëjnë disa me Biblën. Flaubert-in, Balzac-un… ai krijoi një botë të vetme të paprekur, një rrjedhë gjaku që përshkon njëzet libra: Dostojevsky, Tolstoy, Shekspiri. Lexoj Melville-n herë pas here dhe, nga poetët, Marlowe, Campion, Jonson, Herrick, Donne, Keats dhe Shelley. Unë ende lexoj Housman-in. I kam lexuar këta libra aq shpesh sa nuk i filloj gjithmonë në faqen e parë dhe të vazhdoj t’i lexoj deri në fund. Thjesht lexoj një skenë apo për një personazh, ashtu siç takohesh dhe bisedon me një mik për disa minuta.
Edhe Frojdin?
FAULKNER: Të gjithë flisnin për Frojdin kur jetoja në New Orleans, por unë kurrë nuk e kam lexuar. As Shekspiri. Dyshoj nëse e ka bërë Melville, dhe jam i sigurt se as Moby Dick.
A keni lexuar ndonjëherë tregime misteri?
FAULKNER: Kam lexuar Simenon, sepse ai më kujton diçka nga Chekhov-i.
A do ta komentonit të ardhmen e romanit?
FAULKNER: Them se për aq kohë sa njerëzit do të vazhdojnë të lexojnë romane, njerëzit do të vazhdojnë edhe t’i shkruajnë, ose anasjelltas; përveç në rastet kur, natyrisht, revistat me ilustrime dhe kolonat komike atrofizojnë më në fund aftësinë e njeriut për të lexuar, dhe letërsia në të vërtetë është duke u kthyer mbrapa, te shkrimi me anë të figurave në shpellën e Neanderthal-ëve.
Ç’mund të thoni për funksionin e kritikëve?
FAULKNER: Artisti nuk ka kohë të dëgjojë kritikët. Ata që duan të jenë shkrimtarë lexojnë review-të, ata që duan të shkruajnë nuk kanë kohë të lexojnë review-të. Kritiku përpiqet të thotë “Kilroy ishte këtu”. Funksioni i tij nuk i drejtohet vetë shkrimtarit. Shkrimtari është një shkallë më lart kritikut, sepse shkrimtari është duke shkruar diçka që do ta lëvizë kritikun. Kritiku shkruan diçka, që do t’i lëvizë të gjithë, me përjashtim të shkrimtarit.
Kështu që ju kurrë nuk e ndjeni nevojën për të diskutuar punën tuaj me askënd?
FAULKNER: Jo, jam shumë i zënë me shkrimin e saj. Duhet të më kënaqë, dhe nëse po, nuk ka nevojë të flas për të. Nëse nuk më pëlqen, të flisja për të nuk do ta përmirësonte, pasi e vetmja gjë për ta përmirësuar është të punosh më shumë. Unë nuk jam njeri letrar, por vetëm shkrimtar. Nuk kam ndonjë kënaqësi nga pazari i të folurit.
Kritikët pretendojnë se marrëdhëniet e gjakut janë thelbësore në romanet tuaja.
FAULKNER: Ky është një opinion dhe, siç thashë, unë nuk i lexoj kritikët. Dyshoj se një njeri që përpiqet të shkruajë për njerëzit, të jetë më i interesuar në marrëdhëniet e gjakut apo në formën e hundëve të tyre, përveç nëse ato janë të nevojshme për ta ndihmuar tregimin të bëjë përpara. Nëse shkrimtari përqendrohet në atë që ai duhet të interesohet, e cila është e vërteta dhe zemra e njeriut, ai nuk do të ketë shumë kohë për asgjë tjetër, siç janë idetë dhe faktet; si forma e hundëve apo marrëdhëniet e gjakut, pasi për mendimin tim, idetë dhe faktet kanë shumë pak lidhje me të vërtetën.
Kritikët thonë gjithashtu që personazhet tuaj nuk zgjedhin kurrë me vetëdije midis së mirës dhe së keqes.
FAULKNER: Jeta nuk është e interesuar për të mirën dhe të keqen. Don Kishoti zgjidhte vazhdimisht midis së mirës dhe së keqes, por më pas ai filloi të zgjidhte në gjendje jermi. Ai ishte çmendur. Ai hyri në realitet vetëm kur ishte aq i zënë së përpjekuri për t’u përfshirë me njerëzit, saqë nuk kishte kohë të bënte dallimin midis së mirës dhe së keqes. Meqenëse njerëzit ekzistojnë vetëm në jetë, ata duhet ta shpenzojnë kohën e tyre thjesht për të qenë gjallë. Jeta është lëvizje, dhe lëvizja ka të bëjë me atë që e bën njeriun të ecë përpara… që është ambicia, fuqia, kënaqësia. Atë kohë që njeriu mund t’i kushtojë moralit, ai duhet ta marrë me forcë nga lëvizja, pjesë e së cilës ai është. Ai është i detyruar të bëjë zgjedhje midis së mirës dhe të keqes herët a vonë, sepse ndërgjegjia morale e kërkon prej tij, në mënyrë që ai të mund të jetojë me veten e tij nesër. Ndërgjegjia e tij morale është mallkimi që ai duhej të pranonte nga perënditë, në mënyrë që të fitonte prej tyre të drejtën për të ëndërruar.
A mund të shpjegoni më shumë se çfarë kuptoni me lëvizje në lidhje me artistin?
FAULKNER: Qëllimi i çdo artisti është të ndalojë lëvizjen, që është jeta, me mjete artificiale dhe ta mbajë atë të fiksuar, në mënyrë që njëqind vjet më vonë, kur një i huaj ta shikojë atë, ajo të lëvizë sërish, pasi është jeta. Meqenëse njeriu është i vdekshëm, e vetmja pavdekësi e mundshme për të është të lërë diçka pas tij që është e pavdekshme, meqë gjithmonë do të lëvizë. Kjo është mënyra e artistit për të shkruar: “Kilroy ishte këtu” në murin e harresës përfundimtare dhe të pakthyeshme, përmes së cilës ai duhet të kalojë një ditë.
Çfarë ju ndodhi midis Soldiers’ Pay and Sartoris… domethënë, çfarë ju bëri që të filloni sagën Yoknapatawpha?
FAULKNER: Me “Soldiers’ Pay” kuptova se shkrimi ishte argëtues. Por kuptova më pas jo vetëm që secili libër duhej të kishte një model, por i gjithë rezultati ose shuma e punës së një artisti duhet të ketë një model. “Te Soldiers’ Pay’ dhe “Mosquitoes” kam shkruar për hir të shkrimit, sepse ishte kënaqësi. Duke filluar me Sartoris, zbulova se vula ime e vogël postare e tokës amtare ia vlente të shkruaja për të dhe se kurrë nuk do të jetoja aq gjatë sa ta shterja, dhe se duke sublimuar aktualen apokrifike, do të kisha lirinë e plotë për të përdorur çfarëdo talenti që mund të kisha në kulmin e tij absolut. Ajo hapi një minierë ari të njerëzve të tjerë, kështu që unë krijova një kozmos timin. Unë mund t’i lëviz këta njerëz si Zoti, jo vetëm në hapësirë, por edhe në kohë. Fakti që unë i kam lëvizur personazhet e mi në kohë, në mënyrë të suksesshme, të paktën në vlerësimin tim, dëshmon teorinë time se koha është një gjendje fluide, e cila nuk ka ekzistencë, përveçse në avatarët e çastit të njerëzve individualë. Nuk ka diçka të tillë si për shembull “ishte”… vetëm “është”. Nëse do të ekzistonte, nuk do të kishte pikëllim apo dhimbje. Më pëlqen ta mendoj botën që krijova si një lloj guri themeli në univers; për aq i vogël saç është ai gur, nëse do të hiqej, universi do të shembej. Libri im i fundit do të jetë Doomsday Book, Libri i Artë, i Qarkut Yoknapatawpha. Pastaj do thyej lapsin dhe do të më duhet të ndalem.
Marrë nga: Paris Review
(Version i shkurtuar)
