Jack Hirschman 

13 dhjetor 1933 – 22 gusht 2021

Jack Hirschman lindi në Nju Jork. Bir i emigrantëve rusë me origjinë hebreje, përjetoi në vogëli periudhën e Luftës II Botërore dhe spastrimin etnik që nazizmi i bëri popullsisë së racës nga vinte. Ende fëmijë, punoi si stazhier në gazetat amerikane, ku ndoqi dënimin me vdekje të çifitit Rosenberg (të akuzuar më kot për tradhti kombëtare nga qeveria amerikane e asaj kohe), dhe atë të Sacco e Vanzetti, ngjarje që i mbetën ngulitur në ndërgjegje përjetë. Kreu studimet dhe mori gradën Doktor me një studim mbi “Finnegans Wake” të Joyce-it. Aktivist intensiv kundër luftës amerikane në Vietnam, J. Hirschman iu bashkëngjit pozicionit opozitar e antipushtet të miqve të tij të “Beat Generation”, Ginsberg, Ferlinghetti etj. Poezia e tij thellësisht e angazhuar, frymëzohet mjaft edhe nga mistika çifute e Kabalës. Prej saj buron edhe termi kyç i veprës së tij, Arkana, që përmbledh pjesën thelbësore të veprës së tij të gjerë poetike. Hirschman mbetet nga poetët e rrallë që ndërthur poezinë sociale me mistikën e lashtë dhe eksperimentet verbale moderne. Aluzionet dhe referencat në poezitë e tij janë të shumta. Ato i përcjellin lexuesit një aradhë me ngjarje politike e njerëzore të popujve që mundohen të marrin disi frymë në një botë hierarkike. Leximtar virtuoz i poezive të tij në publik, bartës i një oratorie tingullore të trashëguar prej poezive të Walt Whitman-it, Jack Hirschman ishte udhëtar e aktivist i palodhur, nga Italia në Kinë. Ai shfaqi interes e vëmendje për poetët e tjerë të gjuhëve dhe kulturave “margjinale”. Çka e ka shtyrë të përkthejë e të botojë në Shtetet e Bashkuara me dhjetëra autorë prej gjuhëve të ndryshme. Autori ka treguar se si pat mësuar gjuhën shqipe në saje të emisioneve të Radio Tiranës dikur. Pjesë e këtij kontributi është përkthimi dhe botimi i vëllimit dygjuhësh anglisht-shqip “Verbstones” i Idlir Azizaj në vitin 2015. Së fundi, ai botoi edhe antologjinë dygjuhëshe anglisht-shqip të poezive të Jusuf Gërvallës, me titullin “Bekimi i nënës” (A mother’s blessing.)

ARKANA E PASOLINIT

 

1

Mirëpo kush me lë të jetoj? Askush.
Më thërrasin pa nda, më shkundin nga jeta
e më lypin të bëj numra në botën
e vdekjes plot sende të cofura.
U bënë 20 vjet,
pikërisht Ditën e të Vdekurve,
qyshkur ajo Lollobrigida, si doli nga makina
bërtiti: “Ma chi è quer fijo de mignotta
che ha scaricato ‘sta monnezzo sotto casa mia?
Me so detto appena l’ho visto; pareva un sacco di stracci.
E invece era n’omo. Morto!”*
Ia kishin përdredhur krahun e përgjakur,
flokët me gjakun zamkë,
krahët nxirë plagë
e të kuqe gjak;
fraktura e copa
gishtat e dorës së majtë,
nofulla e majtë e thyer,
hunda e shtypur e përthyer;
veshët gjysma të grisur,
i capëluar i majti,
plagë shpatullat,
dhe toraksi dhe ijet;
e grirë pjesa e zverkut,
testikujt plasaritur,
10 brinjë te kafazi i kraharorit të thyera,
copë mëlçia e zezë, zemra e plasur.

E mund të kish ndodhur dhe këtu, në askund, në këtë kurrkund
që e njoh aq mirë e quhet Nju Jork, në vendin e nulla facente,
në vendin e hiçit, ose, në hiç-vendin
(e aq më keq për karrieristët),
aty ku i bie sërish vendit përmes,
i vetëm, plak pa lumturi, sikur adoleshent dikur,
rrugëve e nëpër klubet nëndhese,
në atë jetë cubash
të kthyer si bluzë mbrapsht,
jetë me quka e me veshë të palarë;
por sot jam fare pa masë i vetmuar
për sa rendi i botës sonë
është konsum që gllabëron konsumin, e sot
vula sade e dollarit është ngulitur
gjithkund e mbi gjithkënd
e vezullon errësirë nga rrënjët e babëzisë;
e për këtë Pasolini na paralajmëroi gjithë pafajësi
e pafuqi (si të gjithë militantët) e çuditërisht pa na bërë moral,
ai që kish mësuar “të bënte dashuri jashtë dashurisë
e pa ndërgjegje të vrarë”.
– truri, foleja e dy zogjve në zi
duke u lutur përjetësisht mbi kurmin e tij
nga lart në kubenë e qjellës.
Frika zuri vend e pafundme në sytë
e kthyer mënjanë. Ka zënë dhe veshët. “Po më torturojnë
në ndërtesën matanë e s’ka kush
të ma dëgjojë klithmën!” Pastrami, lypësi
me kitarë në dorë në stacionin e metrosë,
thotë se i zbuan të pastrehët nga stolat. Nëpër vagona,
sytë e ulur lexojnë titujt e ngordhur të lajmeve, duart
shtrydhin fletën e gazetës e dikush rri në turp, e lyp.

Prapë diçka po projektohet ngadalë, paçka
pirgut të guaskave e mekjeve,
paçka tingujve e imazheve dhe tasave të zbrazur; një diell
duket po çel, rrjedh përtej trandja
dhe ujthi i emocionit: Ja ku jam, mes qytetit, në Sheshin e Nëntë,
në zemër të territ, me hap mashtruesi,
nëpër po atë rrezik e korrupsion të dendur,
dileri në skutë, ulet xhami i makinës, dikur e rrëmbyem
njërën, e futëm në qilar ku
priste banda, e bushtra na shaloi të gjithëve
me radhë; si e ngjyem atë vajzë të marrë
me pështymë, kursyem dhe paratë
kur na e mori në gojë e ulëriste gjysmë lakuriqe
rrugëve të lagjes. Por sot ndodhem këtu
të marr rolin e atij
që ka 20 vjet i vdekur,
por që vrasja duket s’e ka marrë,
paçka se i rrahur për vdekje, i plasur,
lënë përdhe si zhele, ndërsa gjithë një brez
po vyshkej:

Po ai jeton. E unë këmbëngul.
Ajo lafsha.
Një çast qetësie.

Tash t’u ftillua kujtesa.

Që e gjetën të gjallë, në fakt.
Me ato mollëzat qytetare në faqe,
Por shiritin e famës ia
kishin prerë. Dhe kishin pështyrë.

Adami do kish ulëritur si luan.

Në ferr e shoqërojnë kafshët.
E digjen me flakë të tërbuar.
Ia puthin shpatullën
ku bart trastat
e çantat e shpinës
cyt me kohë.
Si e kishin zakon Grekët e lashtë.

Njeriun që arrin trazon mendjet e dalloj menjëherë
sapo has në madhështi.

Shkrim e rishkrim në gojën e tij.
Ishte yll agimi –
e kur e hoqën qafe
Ditën e të Vdekurve –
u mbështet në eshtrën e vet
sa një flakë shpërtheu
nga seksi i urisë.
Stacioni Rruga 34 masa
punëtore duke hyrë e duke dalë
nga qytet-metroja ku varen
turinjtë e mbetura nga Fytyra që me kohë
është fshirë e hedhur në skutat e Teknikës,
te nekropoli i fshehtë Stacioni Rruga
e 23-të ku ai ra, ku ai fle
me të pastrehët e metrove që
mezi i shpëtuan bastisjes nëpër tunele
Stacioni Rruga 14 akses drejt
Linjës L veç lodhja kapitja
ka mbetur nga djersa e bloza, ai
vdiq i zhytur në llucë në baltë e quajtën
ndërsa ne e ngremë në apoteozë Stacioni Rruga 4
Akses për Trenat e Linjave në katin
Sipër duke ëndërruar pyje, shtigje mes
pemëve, nata e brendshme u shua,
ata valëvisin flamurin, e shpalosin,
e shtypin në kartmonedhë, shenjë
që del bashkë me gjestet e kota
të imazhit Stacioni Bruklin Korrespondencë me trenin F
Hyni ju lutem Faleminderit, plumb kapakët
e syve, ankthi zapton tërësisht,
nëpër uturimën e përditshme të këtij gjarpëri
në Big Apple do shkruaj sapo të dal.
E sa pak peshë patën çifutët zezakë
me kutitë e sapunit në Sheshin e 8-të në Rrugën
e 42-të, në terrin e saj, dhe pse qenë të vetmit
që protestonin në qendër të qytetit! Stacioni tjetër
Rruga J. Largohuni nga dyert kur mbyllen!

2

Vetëm një rrugë ka: një lirishtë,
aty të gatitem e të dëgjoj
sikur nga goja e orakullit të Delfit
apo Dodonës, “un segno della cabala
che indica Zeus”,
po s’fryn era, stazë,
fryma të merret!
Po sa? Tmerr. Thua ka më keq? Doemos!
Dhe sa rrugë ka deri te Revolucioni?
Hiç përgjigje!
Jetojmë në epokën materialiste sot, lakuriq
marshon mania e parasë;
dhe na paralajmëroi ai, për
këtë fashizëm që po ngjizej në mitrën pa nënë.

Të dëgjoj ty duke më dëgjuar.
Si. Tu.

Dhe i vërej mirë këto xixëllitje
princërore, revoltat më të denja
se yjet në qiell. Sepse mendova
(paçka se mendim tamam nuk ishte
po as “ndjesi” saktësisht jo):
padre, ndodhi papritur: Pasolini,
babai im dhe biri im, Davidi, nga rrënja e lapsit
ai më flet
nga zonat më të thella të trupit,
e mandej nga skuta më e thellë.

Shenjë e të gjallit është kjo, jo e vdekjes!

Në këmbë, krejt truphapur. I sakrifikuar.
Buzët dhe kuptimi i vetë fjalës.
Pa fund deshi ta rimishëronte ai
atë çast delirplotë njerëzor që fashizmi
u rrek ta deportonte, ta degdiste, ta mallkonte e qëllonte
e t’ia thyente bolet, ta vriste brenda ne të gjithëve
e ta groposte në plehun që na hedh përsipër;
e deshi atë çastin monumental kur natyra, uni
dhe historia bashkë ngrihen peshë
me një zë të vetëm
me zë koke, si në korin e përflakur
në fund të himnit Belle Bandiere,
apo si koralja madhore Kalinka, të prekim
përherë brenda zemrës atë yll në shpirtin e
çdo njeriu!

3

Ja një addio në gjuhën e trenave!
Përgjatë lumit po bredhin pemët.
Mes degëve fëmijët janë kallur flakë.
Si mundesh me atë shikim të zjarrtë të ma mbulosh
gjakun e eshtrat me lëkurën e
vetmisë? Po afrohet dita e Halloween-it dhe
dita e Rrëshajave; trazoje kazanin me
shkopin mes shalëve dhe leri piskamat
e kakarisjet e vajtimet e shtrigës plakë
të pleksen me dajret e zhurmën e gongut
si në sera imbalumida di Casara.
Treni nën ritmin non è finito … non c’e piu
non è finito … non c’e piu të bartë lamtumirën e mbytur
në lotë; e atëherë të plota dalin fjalët e tij,
krah valles së djallit e shenjtorëve e hajdutëve,
bashkë me Krishtin majë këmbalkave në rrugë,
mohimi i mohimit ky, në nivel të lartë
sepse aq shumë në qendër të provokimeve pat jetuar,
nga nevoja për të nxjerrë sheshit infeksionin e kapitalizmit
të ri në rrënjë,
ciklet e babëzisë, qarqet di merda,
fekalen blu në kockë të fashizmit,
si ta zbulonte ndryshe e ta parashihte urinë
e pastrehën e miliona sottoproletari,
sulmet ndaj emigrantëve,
overdozën e vetëvrasjen e rininë e ngrirë,
krejt martirët e sistemit aktual,
sëmundjen që gëlltit gjithçka
e sëmur gjithçka duke mbjellë boshllëk e zero me bisht,
me racizmin në rrënjë, nën vrugun e moralit.

Fëmija i lagjeve të varfëra luan rrugës futboll me kanaçe,
poshtë vështron këpucët e shqyera
pastaj tret shikimin larg. Llokma skamjesh
hapen mbi tryezën e tij përditë:
hapësira mes fjalëve pa kafshatë.
Po mban vesh kujtimin
e qytetarit të botës veçse senza fisse dimora.

Dhe Totoja ecën rrugës, qan duke qeshur në dialekt.
Harabela e fajkoj vërdallen mbi pirgun e plehrave,
aty rrëmojnë për bukë fëmijët e uritur.
Buzë detit hapet plehu i jetës,
Litteratura e vërtetë e kohëve tona.
Varfanjakë me damkën kriminelë, njerëz të hedhur, refugjatë
Jugosllavie lypin skaj makinave në semaforë;
sytë farfurisin majtas e djathtas nëpër treg,
vigjilentë mos zbarkon policia;
ish studentë struken sa mund në strofka dimri,
me faqet kokalla e të rruar keq, fytyra gjithë frikë
me sy të batuar;
prostituta post-shqiptare mezi fshihen nëpër dyer
në rruginat e holla si bibilush.

Duke bredhur rrugëve.
dora e tij brenda meje.
E semplice.
Po fërkon barkun ndërkohë askush s’e dallon.
Jam shtatzanë me uri dhe shkëlqim.
Studioj. Ëndërroj.
Mos më harro!

Gojë pranë detit tashmë, me këto fjalë mbuloje
ti veten! Atëherë kënga do ngrihet shtatlartë
e në muzg zogjtë e detit do t’i japin hir.
Ata dredhojnë e zhyten, e kridhen, mandej zbresin
në ato sy, fole të imazheve,
dhe hovin pa ia nxjerrë fundin valles.

Sfungjerë siç ishim absorbonim gjithçka.
Ushqeheshim me kërmat e kohës mbeturinë.
Më sill një tumor, do t’i fryj
sa t’i dalë nga vendi bacili e t’ja kuroj fiksimin
me vrasje, kështu që trupi të shkojë në rrugë të vet
pa frikën e mishit.

Se njëherë e një kohë e kisha një mik për kokë.
Miq tashmë kam plot.
Po dikur e kisha një mik për kokë.

T’i lemë embrionet të digjen qysh në syth
dhe flaka t’i zerë gjethet
ndërsa ne shëtisim, o Pa’, në moshën 20 vjeç,
ecim përgjatë rrugës ku qilim
shtrohet kotësia, pooo, ah, po, gërmat!
kotësira, po, por ama fjalët, dashuritë,
trupat që hovin jashtë
kotësisë së mishtit
drejt e në betejë,
aq sa veshi t’i thotë stop shurdhimit,
e zemra të heqë dorë nga vdekja meqë është veç muskul.

Që të vijmë te kjo puna e lindjes:
në këmbë ku të del maja e mjekrrës
monumentale tashmë përgjatë brigjeve të Salernos
deri në Napoli … (por ama s’do t’i fus në gjeografinë
mitike …)
« ai që ndjeu një natë sesi kozmosit iu ngref
për perëndinë shterpe të së gjallës
që erdhi drejt teje e ca të tjerëve … si politikë
pa kulturë, e kulturë pa pikën e turpit …
-Ti –
padre filiale

Shirita drite ta fashojnë siluetën.
E si përherë, nuk ndreqen punët me të pështyrë.
Kush u shkërdhye me natën përmbi kadavrën time?
S’ka mundësi të jetë metroja që ka pikëmbërritje
pa një pikënisje. «Ju s’e keni idenë çfarë kontributi
i ka sjellë shoqërisë, sesa njerëz i çliri
duke hyrë dhe më thellë në kundërshti». Edhe pse
misteri i gjërave duket përherë e më pak misterioz,
dhe në teknologjinë e sotme, është llogaritur ora
kur do e fshijnë tabelën e zezë të historisë,
stai, a Pa’
padre filiale,
stai.
Në fund e këqyrim me teleskop
por jo vrasjen e tij, jo nën brutalitet, zorrënxjerrë, të hedhur në plehra,
si një copë e pëgëre njerëzore, edhe në epokën kur
nuk shpëton as i ligu, as i dëliri;
kur s’bëhet fjalë More, kush ishte Pasolini, dhe kujt i plasi !
pa atë indiferencën që përshkon shkretëtirat
tek shfaqen fare shkarazi brenda syve njerëzorë;
madje dhe jashtë asaj pafajësisë së trazuar, të prapambetur, e pafajësisë
bukurisht fatale të harrimit sotto gjithçkaje …

Zgjohu! po dremis në supin tënd, dhe kam veshur​
pizhamat e tua më të bukura, ndanë teje. Mos ik, rri!
stai! do kisha thënë;
por buzët më ikin me vrap në hale
e përhumben brenda teje,
dhe krahët e mi cungje si dhe mendja
janë para pemës tërë lavdi e thjeshtësi.
Ti më derdh mbi vete një lumë flakadan
Gjethesh, ashtu je shndërruar
në zemër të vjeshtës,
pothuajse në sfidë
dhe kur unë hedh sërish sytë
prapë shohin diku përtej
vdekjen tënde nga të gjitha anët
që me fjalë i kam puthur,
kështu që s’ka më unë apo ti më,
jemi sistola-diastola në mungesë të frymës
e vdesim në afshin të mishërohemi sërish.

Përktheu: Idlir Azizaj

(*Shënim: “kush është ai zdral që ma ka hedhur bërllokun këtu para derës. Por pashë mirë, e dallova se ishte njeri. I vdekur”. Autori ka ndërkallur këtë kujtim të aktores së famshme italiane Gina Lollobrigida, e cila e gjeti kufomën e Pasolinit para pragut të saj. Fillimisht Pasolinin e kishin mbytur në bregdet në periferi të Romës. Asokohe qarkulloi lajmi i rremë se poetin e kishin vrarë për grindje banale. Hetimet e vonshme tregojnë se Pasolini ishte vrarë prej pushtetit mafioz të asaj kohe. Hirchman përdor shpesh në këtë poezi italishten popullore “Stai, o Pà,” dialekti roman siç e thërrisnin Pasolinin.)

Në foto: Jack Hirschman