Emil Cioran
Për disa, qartësia është një dhuratë e rëndësishme, një privilegj, një favor. S’është e nevojshme ta kërkojnë, të sforcohen: e kanë dhunti. Orvaten që gjithë përvojat e veta t’i bëjnë transparente. S’iu bën përshtypje kjo gjë, përderisa është përcaktuese për ta. Nëse jetojnë në një krizë të vazhdueshme, këtë krizë e pranojnë si të natyrshme: ajo është imanente për ekzistencën e tyre. Tek disa të tjerë qartësia është rezultat i vonë, frut i një aksidenti, i një çarjeje të brendshme, ndodhur në një çast të caktuar. Gjer atëherë, të mbyllur në një opacitet të këndshëm, ata përkrahnin anën e dukshme të gjërave, pa e menduar, apo pa e parashikuar zbrazëtinë. Papritur u janë hapur sytë dhe, me dashje, apo pa dashje, futen në rrugën e dijes. Por aty pengohen tek ca të vërteta mbytëse, për të cilat s’kanë qenë përgatitur. Kështu, gjersa e pranojnë gjendjen e re, ama jo si një favor, por si një “goditje”. Për këto të vërteta mbytëse Scott Fitzgerald-i s’ishte përgatitur për t’u ndeshur dhe për të vuajtur. Orvatjet që bëri për t’u përshtatur me to, janë pothuajse patetike.
“Sipas të gjitha gjasave, të jetosh do të thotë të ndeshesh pa ndërprerje. Goditjet që ju molisin në mënyrën më spektakolare, goditjet e papritura, të mëdha, që vijnë – apo duket se vijnë – së jashtmi, ato të cilat ju kujtohen dhe bëni përgjegjës gjithkënd, ato për të cilat iu flisni miqve në çaste dobësie, janë goditje që s’lenë gjurmë në fillim. Por ekziston edhe një lloj tjetër goditjeje, ajo që vjen nga brenda, që vërehet shumë vonë, kështu s’i bën dot derman melhemi. Atëbotë ju kaplon përfundimisht mendimi se kurrë s’do të jeni më ai që keni qenë.”
Këto s’janë gjykimet e një romancieri të shkëlqyer, në modë… This Side of Paradise, The great Gatsby, Tender is Night, The Last Tycoon, nëse Fitzgerald-i do të kishte veç këto romane, do të paraqiste thjesht interes letrar. Për fat të mirë, është dhe autori i veprës Crack-up, të cilën e kam cituar si mostër, në të cilën përshkruan dështimin, që është i vetmi sukses i madh i tij.
Kur ishte i ri kishte veç një obsesion: të bëhej njeri i suksesshëm në letërsi. E arriti. U bë i famshëm dhe i lavdishëm sa s’ka. (E paimagjinueshme: T.S. Eliot i shkroi se e kishte lexuar tri herë Getbsi i Madh!) Paratë i kishte fiksim: donte të fitonte sa më shumë dhe fliste pa turp për to. Në letrat dhe shënimet e tij i kthehet pa pra kësaj çështjeje, gjer në atë pikë sa s’pyet nëse po i flet një shkrimtari apo një afaristi. S’është fjala se e urrej korrespodencën ku flet për telashet materiale, por pëlqej mijëra herë atë lloj që – me dukjen e rreme eterike – i fsheh apo i shndërron në poezi ato telashe. Në të ka stil dhe ton. Vallë sa nga letrat e Rilkes, që i doja aq shumë dikur, tani më duken të zbehta dhe bajate? Në to s’gjen asnjë iluzion për anën meskine të varfërisë. Të shkruara për brezat pasardhës, “fisnikëria” e tyre më këllet krupën. Në to engjëjt janë fqinjë me të varfërit. Mos vallë mendoni se s’ka një lloj shkujdesje apo një naivitet të llogaritur në letrat drejtuar dukeshës? Të shtiresh shpirtdlirë që të të marrin si të pacipë. Unë nuk besoj tek engjëjt e Rilkes: akoma më pak besoj te të varfërit e tij. Duke qenë “të shquar” atyre iu mungon cinizmi, kjo kripë e mjerimit. Për rrjedhojë, letrat e një Dostojevski apo të një Baudelaire – letra lypsare – më prekin përmes tonit të tyre të përvuajtur, dëshpërues, gulçues. E ndiejmë se ata flasin për pará ngaqë s’i kanë, se kanë lindur të varfër dhe të tillë do të mbeten, çfarëdo që të ndodhë. Varfëria tek ta është e qenësishme. Ata nuk e synojnë suksesin, sepse e dinë që s’do ta mbërrijnë. Megjithatë, ajo që na bezdis tek Fitzgerald-i në fillimet e tij është se ai e synon dhe e arrin suksesin. Por, fatmirësisht, suksesi nuk do të ishte veçse një kthesë, një eklips i vetëdijes së tij, përpara se të vinte zgjimi i vetvetes, zbulim pas të cilit s’do të ishte kurrë më ai që kishte qenë.
Fitzgerald-i vdiq më 1941, në moshën dyzet e katër vjeçare; kriza e tij ndodh midis viteve 1935-1936, kohë kur harton artikujt për Crack-up¹ (Thyerja). Para kësa date, ngjarja kryesore në jetën e tij mbetet martesa me Zeldan. Së bashku bëjnë atë ekzistencë artificiale të amerikanëve mbi Côte d’Azur. Më vonë ai do ta cilësojë qëndrimin në Evropë si : “shtatë vite tragjike dhe të vajtura dëm”, shtatë vite ku përmbushën të gjitha ekstravagancat, si të ishin shtuar nga një dëshirë sekrete për vetështerim, për t’u zbrazur së brendshmi. E pashmangshmja ndodhi: Zelda u krodh në skizofreni dhe mbijetoi për të shoqin që të vdiste mes flakëve të një azili të çmendurish. Ai kishte thënë për të “Zelda është një rast dhe jo një njeri”. Me këtë donte të nënkuptonte se asaj s’i interesonte veçse psikiatria. Ai, përkundrazi, do të ishte një njeri: një rast me të cilin duhej të merrej psikologjia apo historia.
“Shpesh, lumturia që provoja, dikur i afrohej një ekstazë të atillë, për të cilën s’do t’i flisja as qenies më të dashur. Më duhej që këtë lumturi ta mbartja me vete përgjatë rrugëve të qeta dhe fragmente imcakë t’i distiloja në frazat e vogla që shkruaja. E drejta ime për të qenë i lumtur mendoj se ishte e jashtëzakonshme. S’kishte asgjë të natyrshme, ishte aq anormale sa periudha e Bumit të Amerikës. Kurse ajo që më ndodhi iu ngjan atyre dallgëve të dëshpërimit që përpinë kombe të tërë pas Bumit.”
Ta lëmë mënjanë kënaqësinë e Fitzgerald-it për ta vlerësuar veten si shprehësin e një “brezi të humbur” apo për ta ftilluar krizën e vet nisur nga të dhëna të jashtme. Sepse kjo krizë do ta humbiste rëndësinë, nëse do ta kishte prejardhjen vetëm tek disa rrethana rastësore. Zbulimet e Crack-up, në atë që ka qenë specifikisht amerikane, i përkasin veçse historisë letrare ose historisë në vetvete. Kurse, si përvoja intime, marrin pjesë në një thelb, në një intensitet, që i kapërcen rrethanat dhe kontinentet.
“Ajo që më ndodhi..” Çfarë i ndodhi Fitzgerald-it? Kishte jetuar i dehur prej suksesit, duke dëshiruar me çdo kusht lumturinë, duke mëtuar të bëhej një shkrimtar i rangut të parë. Realisht dhe figurativisht kishte jetuar në gjumë. Po ja që gjumi e braktis. Fillon të zgjohet dhe ajo çka zbulon e tmerron. Një sterilitet i qashtër e fundos dhe e paralizon.
Pagjumësia hapërndan tek ne një dritë që s’e dëshirojmë, por që, në mënyrë të pavetëdijshme, priremi drejt saj. E kërkojmë, pavarësisht vetes, kundër vetes. Përmes saj – dhe në dëm të shëndetit – kërkojmë gjëra të tjera: të vërteta të rrezikshme, gjithë ato që gjumi na pengon t’i shohim. Ndërkaq pagjumësitë na çlirojnë nga gjërat e kollajshme dhe fiksimet, ama me qëllim që të na shfaqin përpara një horizont të bllokuar: ato ndriçojnë qorrsokakët tanë. Ato na dënojnë, teksa na çlirojnë: një ambiguitet që s’mund ta veçosh nga përvoja e natës. Fitzgerald-i provoi më kot t’i shpëtonte kësaj përvoje. Ajo e mësynte, e dërmonte, ishte shumë e thellë për mendjen e tij. Do të vraponte sërish tek Zoti? Ai e urrente gënjeshtrën, por kjo s’do të thotë se kishte afrim me fenë. Universi i errët ngrihej para tij si absolut. Ai nuk ka afri as me metafizikën, ndonëse do të ishte i detyruar të shkonte drejt saj. Me ç’duket s’ishte pjekur ende për netët e tij.
“Ja tek ia beh tmerri si një stuhi – a thua kjo natë është nata para vdekjes, a thua e përmatanshmja s’është veçse një drithërimë e pafund buzë gremine, tek e cila hedhim gjithçka na duket e poshtër dhe e kalbur, si dhe ku na paraprijnë poshtërsia dhe kalbëzimi i botës. Asnjë zgjidhje, asnjë rrugëdalje, asnjë shpresë, por veç avazet e vjetra të së ndyrës dhe gjysmë tragjikes… Mund të presim pafundësisht në kufijtë e jetës, pa mundur ta kapërcejmë pragun që na ndan prej saj. Tashmë që ora po shkon katër, nuk jam veçse një fantazmë.”
Po, për hir të së vërtetës, përveç mistikut dhe njeriut me pasion të madh, a ka realisht ndonjë tjetër të përgatitur për netët e veta? Mund të dëshirojmë ta humbasim gjumin, nëse jemi besimtarë, por, duke mos patur asnjë siguri, si mund të rrimë orë me orë të tëra tête-à-tête me veten? Mund ta qortojmë Fitzgerald-in se s’kishte marrë me mend rëndësinë e natës si rast ose metodë të njohjes, si një gjëmë që të pasuron; por s’mund të jemi të pandjeshëm ndaj patetikës së netëve të tij pa gjumë, ku “avazet e vjetra të së ndyrës dhe gjysmë tragjikes” ishin pasoja të refuzimit të Zotit, të paaftësisë për të qenë bashkëfajtor në hilenë më të madhe metafizike, në gënjeshtrën supreme të netëve tona.
“Mënyra e zakonshme për të dalë nga zymtia është të mendosh ata që kacafyten me mjerimin e vërtetë apo sëmundjen: kjo do të ishte një lloj komoditeti euforik për secilin në çastet e depresionit dhe një ilaç shpëtimtar gjatë ditës. Po në orën tre të mëngjesit harresa e një pakete merr përmasa po aq tragjike, sa edhe dënimi me vdekje; shërimi s’vjen. Veçse, në natën e vërtetë të shpirtit, është përjetësisht ora tre e mëngjesit, ditë pas dite.”
Të vërtetat e përditshme s’kanë vlerë në “natën e vërtetë të shpirtit.” Dhe këtë natë, në vend ta bekojë si burim zbulimesh, Fitzgeraldi e mallkon, e identifikon me rënien e tij, ia heq çdo vlerë njohëse. Ai krijon një përvojë paskaliane, pa mendimin paskalian. Si të gjithë njerëzit mendjelehtë ka frikë të shkojë më tej se vetvetja. Ndërkaq, një fatalitet e shtyn për aty. I vjen neveri të shtrihet gjer në kufijtë skajorë dhe, pavarësisht vetes, mbërrin gjer tek ta. Kufiri skajor në të cilin shkel, larg së qeni një tërësi, është shprehësi i një mendimi të thyer: është pakufishmëria e të krisurës, është përvoja negative e të pafundmes. E keqja e tij zhytet gjer në burimet e vetë ndjeshmërisë. Këtë do ta shpjegojë në një tekst që na jep çelësin e shqetësimeve të tij:
“Gjithçka kërkoja ishte qetësia absolute për të zbuluar përse kam mbajtur një qëndrim të trishtuar përballë trishtimit, melankolik përballë melankolisë, tragjik përballë tragjedisë, përse e identifikoj veten me objektet e tmerrit tim, apo dhembshurisë sime.
Tekst themelor, tekst i një njeriu të sëmurë. Për të kuptuar rëndësinë e tij, le të provojmë të përcaktojmë, përmes kontrastit, sjelljen e njeriut të shëndetshëm, të njeriut veprues. Për t’ia arritur kësaj le t’i garantojmë vetes paksa më tepër shëndet…
Sado kontraditore dhe intensive të jenë gjendjet tona, normalisht ne i kemi nën kontroll, arrijmë t’i neutralizojmë: është shëndeti ai që na bën të ruajmë njëfarë largësie prej tyre. Një qenie e ekuilibruar ia del mbanë gjithmonë t’iu rrëshqasë thellësive dhe të lëvizë me shkathësi përmes greminave të veta. Shëndeti – kushti i të vepruarit – nënkupton një arrati dhe dezertim prej vetes. S’ka veprim të vërtetë pa atë joshje prej objektit. Kur ne veprojmë, gjendjet tona të brendshme llogariten veç nga marrëdhëniet me botën e jashtme; nuk kanë aspak vlerë të qenësishme, kështu që është e kollajtë t’i zotërojmë. Nëse na ndodh të jemi të trishtuar, kjo ndodh për shkakun e një situate të përcaktuar, të një ngjarje të papritur apo të një realiteti të veçantë.
I sëmuri vepron krejt ndryshe. I jeton gjendjet në vetvete: trishtimin me trishtim, marazin me maraz, tragjedinë e do dhe e përjeton me tragjedi. Ai nuk është veçse subjekt, dhe kurrgjë tjetër. Nëse e identifikon veten me objektet e tmerrit, apo dhembshurisë së tij, këto objekte përbëjnë për të veçse modalitete të ndryshme të vetes. Të qenurit i sëmurë do të thotë të përputhet plotësisht me veten.
“Edhe për gjestin më të vogël – larjen e dhëmbëve, darkimin me një mik – më duhej të sforcohesha… Shikoja madje që edhe dashuria ime për të afërmit ishte shndërruar në një orvatje për t’i dashur, që marrëdhëniet me të tjerë… ishin veç kujtimi i kohëve të shkuara. ”
Divorcin me realen, të cilën Zelda e njohu në formën më të pariparueshme, Fitzgerald-i pati kismetin ta njihte nën një formë më të butë: skizofreninë për shkrimtarët… Shtojmë se – një tjetër shans për të – ai qe ekspert i “self-pity.”² Abuzimi me të e ruajti prej rrënimit total. Ky s’është paradoks. Një çikë më tepër simpati për veten e ruan arsyetimin tonë, sepse mbledhja kruspull në mjerimet tona shkakton një alarm në vitalitetin tonë, një reaksion energjie, teksa, në të njëjtën kohë, shpreh edhe një maskim të vajmedetshëm të instiktit tonë të ruajtjes. S’kemi asnjë mëshirë për ata që mëshirojnë veten; ata nuk rrënohen kurrë plotësisht…
Fitzgerald-i i mbijetoi krizës, pa e kaluar atë plotësisht. Megjithatë ai shpresonte të gjente një ekuilibër ndërmjet “mendimit të kotësisë së çdo orvatjeje dhe asaj të domosdoshmërisë së luftës, ndërmjet bindjes për dështimin e pashmangshëm dhe domomosdoshmërisë së suksesit.” Ai mendonte se qenia e tij do të vazhdonte atëherë rrugën si “një shigjetë që niset nga hiçi drejt hiçit dhe që vetëm graviteti mund ta sillte në tokë.”
Këto shpërthime krenarie janë rastësore. Në thellësi atij do t’i pëlqente të rikthehej tek marrëdhëniet me njerëzit, tek marifetet e ekzistencës konvencionale; atij do t’i pëlqente të zmbrapsej. Për t’ia mbërritur kësaj do të vendoste një maskë.
“Një buzëqeshje – po, do të sajoj një buzëqeshje. Jam duke punuar për ta gjetur atë. Do të kombinoj gjithë artin e një menaxheri hoteli, të një kopuku mondan, të një drejtori shkolle ditën e takimit me prindërit, të një hamalli zezak,…të një infermiereje që fillon punën e re, të një modeleje që pozon nudo për herë të parë, të një figuranti optimist që ka dalë para kamerave…”
Kriza nuk e çoi as në misticizëm, as në dëshpërimin përfundimtar, as në vetëvrasje, por në zhgënjim. “Mbi derën time rri vazhdimisht e varur një pankartë: Cave Canem. Po do të provoj të sillem si një kafshë e zbutur; nëse më hidhni një kockë me mish, mund t’ju lëpij dorën. “ Është aq estet sa arrin ta shndërrojë mizantropinë në ironi dhe për të futur një lloj elegance në rrokopujën e shkatërrimeve të veta. Stili i tij i çlirët na lejon të shohim atë që mund ta quajmë sharmi i jetës së rrënuar. Madje do të shtoja se është “modern” gjer në atë masë, sa është dhe i ndjeshëm ndaj këtij sharmi. Reaksion i të zhgënjyerve, pa diskutim, i njeriut që, i paaftë të gjente një rrugëdalje metafizike, apo një formë trashedente shpëtimi, u lidh me sëmundjet e veta me kënaqësi, a thua po e pranonte disfatën. Deziluzioni është ekuilibri i të mundurit. Dhe Fitzgeraldi, duke qenë i mposhtur dhe pasi kishte krijuar të vërtetat e pamëshirshme të Crack-up, shkon në Hollywood për të kërkuar suksesin, – bash atë sukses të cilit s’i besonte më. Dhe, në fundin e një periudhe paskaliane, të shkruash skenarë! Në vitet e fundit, do të thosha se s’dëshironte gjë tjetër veçse të bënte kompromis me greminat e veta, të shuante neurozat, sikur, në thellësi të vetes, të ndihej i padenjë për shëmbjen që pësoi. “Flas me autoritetin e dështimit”, kishte thënë një ditë. Veçse këtë dështim, me kalimin e kohës, ai e degradoi, ia humbi çdo vlerë shpirtërore. S’duhet të habitemi fare: “në natën e vërtetë të shpirtit” ai debatonte me veten më shumë si viktimë, sesa si hero. Bën pjesë tek të gjithë ata që e jetojnë dramën e tyre veç në caqet e psikologjisë; të paaftë të kundrojnë një absolute të jashtme kundër së cilës luftojnë ose nënshtrohen, ata kruspullosen brenda vetvetes për të vegjetuar, tej të vërtetave që kanë parë. Ata janë, e përsëritim, të zhgënjyer; sepse zhgënjimi – zmbrapsja pas një disfate – është veçoria e një individi që as mund të shkatërrohet përmes një fatkeqësie, as mund ta durojë gjer në fund për të triumfuar mbi të. Zhgënjimi është hipostazia “gjysmë tragjike”. Fitzgeraldi nuk ka mundur të arrijë në lartësinë e dramës së vet, kësisoj s’mund ta llogaritim midis të ankthshëmve cilësorë. Interesi që paraqet për ne qëndron pikërisht tek disproporcioni midis pamjaftueshmërisë së mënyrave të tij dhe gjerësisë së shqetësimit që e ka jetuar.
Një Kierkegard, një Dostojevsk, një Nietzsche, janë zotër të përvojave dhe shqetësimeve të veta, sepse “vlejnë” më shumë nga ajo që “u ndodh”. Jetën e tyre e paraprin fati. Nuk ndodh kështu me Fitzgerald-in: ajo çka na zbulon ekzistenca e tij është inferiore. Çastin kulminant të jetës e pa si një shkatërrim, i cili, pavarësisht zbulimeve që bën, nuk e ngushëllon. Crack-up është “Një stinë në ferr” e një romancieri, së cilës s’kemi ndër mend t’ia ulim vlerat e një dëshmie tronditëse. Një romancier që s’do gjë tjetër veçse të jetë romancier, pëson një krizë që, për njëfarë kohe, e projekton veten jashtë gënjeshtrave të letërsisë. Tek ai zgjohen disa të vërteta që ia tronditin vizionet, qetësinë e mendjes – ngjarje e rrallë kjo në botën e letrave, ku gjumi është i përpiktë, ngjarje që, në rastin me të cilin jemi marrë, nuk është kapur në kuptimin e vërtetë. Admiruesit e Fitzgerald-it qahen se ai humbte në mendime mbi dështimin, se, saje forcës për t’u përkulur dhe bluar mendime rreth vetes, humbi karrierën letrare. Ne, përkundrazi: qahemi se ai s’iu përkushtua me shumë besnikëri, se nuk e eksploroi dhe shfrytëzoi mjaftueshëm. Është një mendje e rangut të dytë, s’mundi të zgjidhte midis letërsisë dhe “natës së errët të shpirtit.”
1955
________
- The Crack-up: tekste autobiografike, shënime dhe aforizma,Botim I bërë pas vdekjes tek New Directions, New York.
- Self-pity: mëshirë për veten.
Përktheu: Balil Gjini
