Epokat e reja-Bertolt Brecht
Një epokë e re nuk fillon befasisht
Gjyshi im tashmë jetonte në epokën e re
Nipi im ndoshta ende do të jetojë në të vjetrën.
Mishi i ri hahet me pirunjtë e vjetër.
Nuk ishin makinat e para
As tanket
As aeroplanët përmbi çati
As bombarduesit
Teknologjia e re transmetoi idiotësitë e vjetra.
Dija vazhdoi të përcillej gojarisht.
Përktheu: Arbër Zaimi
Një njeri i lumtur nuk shpëton dot as veten-Erlind Sulko
Arlinda Guma: Ju keni botuar në mënyrë disi të pazakontë një përmbledhje me poezi me titull “Kam etje”. A është një subjekt më vete për t’u shkruar në një libër kjo parodia e sorollatjeve nëpër botues e autorëve të rinj? Di që disa prej krijimeve tuaja i keni hedhur. Si shpëtoi pa u asgjesuar kjo përmbledhje? A e ka një shpjegim kjo dëshira “e errët” (le ta quajmë kështu) e shumicës së autorëve për të shkatërruar një pjesë të mirë të veprës së tyre?
Erlind Sulko: “Kam Etje” është një përmbledhje poezish shpirtërore kushtuar Zotit. Vepra është frymëzuar nga fjalët e fundit të Krishtit para se të vdiste: Kam Etje.
Kam shumë vite që shkruaj poezi, por nuk kam botuar asgjë në letër. U jam drejtuar shumë shtëpive botuese, por përherë kam marr të njëjtën përgjigje: një heshtje të frikshme dhe një pritje të pafund. Por nuk pres asgjë më shumë nga një grup njerëzish të paaftë që nuk kanë asnjë lidhje me kulturën, por vetëm me biznesin. Shtëpitë botuese shqiptare janë si një tregtar dështak që mundohet të shesë patate të vjetra e të kalbura. Përkohësisht, mendoj se duhet të hapet një shtëpi botuese që mbështet dhe boton shkrimtarë të padëgjuar më parë, shkrimtarë që nuk janë pjesë e zhurmës mediatike. Ndërkohë, qëllimi përfundimtar i shtëpive botuese është që të shndërrohen sa më shumë në manastire ku lulëzon e Bukura.
Dikur, kur shkruaja poezi për njerëzit kjo mospërfillje e shtëpive botuese më jepte ankth dhe dëshpërim. Por, tani gjithçka ka ndryshuar, pasi e kam kuptuar që poezia e dobët përherë bashkëbisedon me veten dhe është tepër njerëzore. E ngërthyer në drama qesharake, synime të cekta dhe dashuriçka. Poezia e mirëfilltë nuk ka asgjë të bëjë me dramat shekspiriane; ajo është një trajtëzim i së hyjnishmes në fjalë. Qëllimi i poezisë së përkryer është të bashkëbisedojë me Zotin. Prandaj, jam i lumtur që u ballafaqova me mospërfilljen njerëzore, pasi më mësoi se çfarë është poezia në vetvete. Veprat e përjetshme duan durim.
Arlinda Guma: Ç’mendim keni për revistat dhe emisionet kulturore në Shqipëri? Nuk shoh që ato t’u japin dhe aq zë të rinjve. Të ftuarit e këtyre emisioneve (të mërzitshme) janë përherë një grusht njerëzish, miq të drejtuesve, të cilët ftohen e ftohen pafund gjithandej, edhe kur nuk kanë asgjë për të thënë, gati si një formë e kamufluar genocidi ndaj shkrimtarit të panjohur dhe të talentuar…
Erlind Sulko: Nuk kam më durim t’i ndjek, pasi më japin dhimbje koke. Janë harxhim i kotë kohe.
Arlinda Guma: Lexoni letërsi shqipe të pas90-ës? Mendoni se ajo e ka marrë vendin që i takon? Perceptoj ende shumë babëzi te kiorifenjtë e djeshëm letrarë për të uzurpuar çdo hapësirë…
Erlind Sulko: Lexoj letërsi shqipe të pas90-s, në veçanti poezi. Do veçoja dy poetë: Fatos Arapin, i cili ka shkruar poezi të shkëlqyera pas 90-s, dhe Frederik Rreshpjen. Jam marr me poezinë e tyre nëpër shkrime të mëparshme.
Prapseprapë, nuk jam duke lexuar aq sa do të desha. Të qenit përherë larg Shqipërisë e bënë të vështirë ndjekjen e letërsisë vendase.
E vërteta është që gati askush nuk lexon. Edhe ata që mendojnë që lexojnë një vepër, lexojnë vetveten. Prandaj, është gjetur një zgjidhje më e thjeshtë; përsërit të njëjtët emra si jehona e mbytur e një zhurme të mëparshme.
Gjithashtu, brezi i vjetër letrar ka çdo fuqi mediatike në duart e tij dhe, fatkeqësisht, ne nuk kemi hequr ende dorë nga kryerja e punëve me miqësi.
Arlinda Guma: Ju keni përkthyer në anglisht disa poezi te poetit Frederik Rreshpja. Kur e keni hasur këtë poet dhe ç’ndjesi ju kanë lënë poezitë e para që keni lexuar prej tij?
Erlind Sulko: Po, kam përkthyer disa poezi të Rreshpjes dhe kam shkruar dhe një shqyrtim filozofik kushtuar poezisë së tij. Poezinë e Rreshpjes e kam cilësuar në tërësi si një udhëtim braktisjesh të vazhdueshme, një kërkim shpirtëror për atë që nuk ka për t’u përmbushur ndonjëherë.
Poezia shqiptare e pas 90-s është kaos. Mbase, më vonë do të marrë një trajtë të caktuar. Por që, tani për tani, shikoj dy rryma kryesore. Nga një anë kemi një llojë poezie të mërzitshme akademike, një përsëritje të mërzitshme të Borhezit, mbushur me referanca ndaj shkrimtarëve të tjerë. Në anën tjetër, kemi një rrymë tjetër; poezinë e cekët melodramatike, mbushur me dashuriçka. Që të dy këto rryma janë dy anë të ndryshme të së njëjtës monedhë. Poet i madh është ai që shkon përtej këtyre dy rrymave. Për mendimin tim, vetëm poezia e Frederik Rreshpes, Fatos Arapit dhe Alket Çanit e kanë arritur këtë gjë.
Arlinda Guma: Si lindi tek ju dëshira për të koleksionuar libra të vjetër?
Erlind Sulko: Dashuria për të mbledhur libra ka qenë një udhëtim Platonik nga përmbajtja e hyjnishme drejt trajtës së përkryer. Tani për tani, mendoj se nga ana e përmbajtjes, pak a shumë i kam të tërë librat që më duhen; tani mbledh libra vetëm për të arritur trajtën e librit të përsosur.
Rrethanat kanë pasur një vendosmëri të madhe. Përherë i kam dashur librat, por banimi në Toronto më dha më shumë mundësi që të njihesha më mirë me historinë e librit dhe librashitës nga e tërë bota. Libërmbledhja është për mua, menjëmend, një nga kënaqësitë më të mëdha në jetë. Mundohem që të paktën 1 herë në javë ti vizitoj tërë libraritë e qytetit ku jetoj.
Arlinda Guma: Ku pikëpriten poezia dhe filozofia?
Erlind Sulko: Janë dy gjëra të ndryshme, por që ushqejnë njëra tjetrën. Filozofia në tërësinë e saj ka dy trajta: në një anë kemi filozofinë si një sistem kritik pa përmbajtje, që kërkon të shkatërrojë gjendjen e shkuar ose të tashme. Në anën tjetër, kemi filozofinë si një projekt i ndërtuar mbi arsyen; si një ndërmarrje që bashkon pikat brenda një pikture të gjithësisë.
Poezia është diçka tjetër. Poezia ka të bëjë me shpalljen fillestare, me rrënjët e gjithësisë. Çdo filozofi e parakupton poezinë dhe çdo poezi është farë e një sistemi të ndërlikuar filozofik.
Arlinda Guma: A mund ta shpëtojë botën një njeri i lumtur?
Erlind Sulko: Një njeri i lumtur nuk shpëton dot as veten.
Arlinda Guma: Nëse do t’ju kishin thirrur në Samitin e famshëm të Diasforës për t’ju dhënë ndonjë dekoratë të llojit “Ambasador i Shqipërisë nëpër botë”, a do t’i ishit përgjigjur ftesës? Po ju sa shqyrtime letraro-filozofike do t’ju ishin dashur të bënit për të shuar imazhin negativ të Shqipërisë nëpër botë prej protestave me goma të djegura?
Erlind Sulko: Nuk më interesojnë mbledhje të tilla. Më mjafton poezia, vera dhe miqtë e paktë. Nuk është detyra ime të shuaj imazhin negativ të Shqipërisë.
Arlinda Guma: Nëse do të dilnit për darkë me ndonjë prej personaliteteve më të shquar botërorë të të gjitha kohërave, kë do të kishit zgjedhur dhe ç’pyetje do t’i kishit bërë?
Erlind Sulko: Do të desha ta pyesja Niçen se përse u përdhos i përlotur, para se të çmendej, kur pa dikë duke fshikulluar një kalë.
Arlinda Guma: Çfarë ju mungon dhe çfarë ju nervozon prej Shqipërisë?
Erlind Sulko: Më mungojnë miqtë, më mungon një bisedë e rastësishme me ndonjë në rrugë, më mungon baçja e fëmijërisë, më mungon deti, mali i Dajtit. Por më shumë se gjithçka, më mungon gjuha. Shpesh më merr malli thjesht të bisedoj në shqip.
Më nervozon pakufi burokracia e tmerrshme, e cila shfaqet edhe në marrdhëniet e përditshme. Burokracia e shtetit na është futur në gjak. Njerëzit nuk të kthejnë as përgjigje nëse nuk je mik me dikë.
Arlinda Guma: A keni ndonjë bar të preferuar në qytetin ku jetoni ku uleni dhe shkruani?
Erlind Sulko: Nuk kam shkruar e as nuk kam lexuar asnjëherë asgjë në bar. Gati çdo gjë që kam shkruar, e kam shkruar nëpër shëtitje të gjata, shumëorëshe. Përherë mbaj fletore nëpër xhepa të mbushura me shënime. Më pas shënimet i rishkruaj dhe përpunoj në qetësinë e shtëpisë.
MESDITË ISHULLI-Hilde Domin
Na jemi të huej
ishull
me ishull.
Por në mesditë kur deti na ngrihet
deri në shtrat
dhe e kaluemja na kullon
nëpër thembnat
si rava e ujit mbas kallumës
dhe bari i vdekun bregdeti
shndrrohet në lisa
s’na mban mâ rrjeta
e kujtimeve
dhe na shkasim
jashtë
e rrugët e caktueme deti
të peshkatarëve
dhe hartat e thellësive
nuk vlejnë
për ne.
Përktheu nga originali: Hans-Joachim Lanksch
© Copy right-i i përkthimit: Hans-Joachim Lanksch
E PAËNDËRRTA IME-Fatos Arapi
Më duhet një gjysëm ëndrre,
e paëndërrta ime.
Vë kokën në gjoksin tënd
e aty përplasem
te koka e një tjetri.
Më duhet një gjysëm ëndrre.
Shigjetat e orës së dorës
tutje i shtyjnë kalimtarët,
në ditë të rrëpirta tiranase.
Shpirtra joshpirtra që shkojnë…
Bri meje dikush flet me vete,
pa e kuptuar besoj në rrëfimin e tij.
Dikush, prej zhgënjimi të egër,
mbërthen kryqe të reja.
I hedh një gjysëm leku
dhe blej kryqin tim.
Tani që ta ngre
më duhet një gjysëm ëndrre,
e paëndërrta ime.
Déry Tibor (1894-1978), romancier, tregimtar, poet dhe dramaturg, është një nga personalitetet më të respektuara dhe kundërthënëse të letërsisë hungareze të shekullit të 20-të. Tibor Déry, të cilin filozofi Georg Lukács e lavdëroi si “përshkruesi më i madh i qenies njerëzore të kohës sonë”, u persekutua gjatë gjithë jetës për mbështetjen e kauzës komuniste dhe pasojat e mëpasme që ajo solli. Për shkak të pikapamjeve të tij ai mërgoi në vitin 1919. Pas kthimit në Hungari, u burgos ngaqë përktheu Andre Zhidin (Andre Gide) në hungarisht. Nga fundi i jetës, iu rikthye bindjeve; pro komunizmit stalinist dhe u përjashtua nga Partia Komuniste Hungareze në vitin 1953. Gjatë kësaj periudhe Déry u burgos përsëri dhe u dënua me nëntë vjet për shkrimet e tij dhe pjesëmarrjen në Revolucioni Hungarez të vitit 1956. Në mbështetje të Déry, artistë dhe shkrimtarët në mbarë botën organizuan protesta, ndër ta edhe Pikaso (Picasso), Kamy (Camus), Sartri (Satre), Bertrand Rassëll (Bertrand Russell) dhe E. M Forster. Déry. Vdiq në vitin 1977. Romani më i njohur i tij “Niki: historia e një qeni”, u botua në gjuhën angleze në vitin 1954 dhe përmbledhja me tregime “Dashuria dhe tregime të tjera”, nga ku kemi shkëputur një fragment, u botua në anglisht në vitin 2005.
Dashuria-Déry Tibor
Dera e qelisë u hap dhe roja flaku diçka brenda.
– Mbërtheje, – tha ai.
Një thes në të cilën ishte shënuar një numër ra në dysheme para të burgosurit. B. u ngrit, mori frymë thellë dhe ia nguli sytë rojes.
– Sendet e tua, – tha roja. – Vishu. Do të të rruajnë.
Në thes ishin rrobat dhe këpucët që kishte hequr shtatë vjet më parë. Rrobat ishin të zhubrosura dhe të zbërdhulura, kurse këpucët ishin mykur. Ai e lëmoi këmishën e cila ishte gjithashtu e mykur. Pasi u vesh, berberi i burgut erdhi dhe e rruajti.
Një orë më vonë e çuan në zyrën e vogël të burgut. Rreth tetë apo dhjetë të burgosur po rrinin në korridor të veshur me rrobat e tyre, por atë e thirrën në fillim, gati sapo arriti tek dera e zyrës.
Një rreshter u ul në tavolinë, një tjetër qëndronte pranë tij, dhe një kapiten vente e vinte ngadalë, lart dhe poshtë, nëpër dhomën e vogël.
– Hajde, – tha rreshteri ulur në tavolinë.
– Emri?… Emri i nënës?… Destinacioni?…
– S’e di, – tha B.
– Ça do të thush? – pyeti rreshteri. “Nuk e di destinacionin?
– Jo, – tha B. -Nuk e di ku do të më çojnë?
Rreshteri shtrembëroi fytyrën.
– S’po t’çojnë kërkund, – tha ai. – Mund të shkosh në shtëpi tek plaka për darkë, dhe sonte ke rast të çmallesh me shtratin. E kuptove?”
I burgosuri nuk u përgjigj.
– Destinacioni?
– Jo. 17, Rruga Szilfa.
– Në cilën zonë të Budapestit?
– Në të dytën, – tha B.
– Pse po më lirojnë?
– S’marrke vesh ti, – ia ktheu rreshteri. – Po të lirojnë. Pikë! S’po thua shyqyr që po ia lë shëndenë këtij vendi?
Sendet e tij personale u sollën nga dhoma tjetër, një orë dore e lirë, një stilograf, dhe një portofoli i zi që kishte qenë i të atit. Kuleta ishte e zbrazët.
– Firmos këtu, – tha rreshteri.
Ishte një procesverbal për orën e dorës, penën dhe portofolin.
– Edhe këtu.
Kjo ishte një tjetër faturë për njëqind e dyzet e gjashtë forinta si pagë. Ata ia numëronin paratë në tryezë.
– Largoje, – tha rreshteri.
B. e mori portofolin e tij duke rrasur në të paratë dhe monedhat. Një erë myku kundërmoi edhe nga portofoli. Gjëja e fundit që iu dha ishte letra e lirimit. Rreshta ku shkruhej “arsyeja e arrestimit” ishte lënë bosh.
Ai qëndroi në korridor për rreth një orë. Pastaj e shoqëruan, së bashku me tre të burgosur të tjerë tek porta kryesore. Pak para se të mbërrinin te porta, një rreshter erdhi duke vrapuar dhe i ndaloi. Ai mori një nga ata të katër dhe e kthyen përsëri në burg, midis dy rojeve me armë automatike. Fytyra e saporruar e atij njeriu u kthye papritur në të verdhë. Sytë e tij u bënë të ngrirë.
Të tre shkuan te porta.
– Atje është tramvaji, hajt ikni, – i tha roja B-së, pasi e kontrolloi dhe i ktheu letrën e lirmit.
B. qëndroi aty, duke vështruar përtokë.
– Çfarë po pret? – pyeti roja
B. vazhdonte të mos luante vendit, me sy të ngulur tek këmbët e veta.
– Këput qafën! – tha roja. – Çfarë dreqin po pret?
– Mirë po iki, – tha B. – Doni të thoni që mund të iki?
– Roja nuk u përgjigj. B. futi në xhep letrën e lirimit dhe iku drejt portës. Pas disa hapash donte të shikonte prapa, por e kontrolloi veten dhe vazhdoi. Mbajti vesh, por nuk kishte hapa pas tij. Nëse hipi në tramvaj, mendoi ai, dhe askush nuk më kap për supesh ose nuk thërrasin emrin tim nga pas, atëherë, ka mundësi të jem njeri i lirë. Apo s’jam?
Kur arriti në tramvaj, u kthye papritur. Askush s’po e ndiqte. Rrëmoi në xhepa të gjente një shami për të fshirë djersët nga balli, por s’gjeti gjë. Hipi në tramvajin që erdhi duke shungulluar. Një roje burgu me një fytyrë të vrarë lije po zbriste nga makina e dytë dhe, kur kaloi ndanë B-së në makinën e parë, sytë e tij të vegjël prej derrkuci e hetuan nga koka tek këmbët. B. nuk e përshëndeti. Tramvaji u nis.
Në atë çast, nga ai fraksion sekonde dhe më pas, kur ai nuk e përshëndeti rojen dhe tramvaji filloi të lëvizë, vetëm atëherë, bota shpërtheu në zëra. Ashtu si në kinema, kur diçka nuk kishte funksionuar me projektorin dhe filmi kishte qenë pa zë për njëfarë kohe, papritmas, në mes të një fjalie ose një fjale, zëri shpërthen nga goja e hapur e aktorit. Pastaj, teatri, një hapësirë shurdhmemece, në të cilën publiku dukej i privuar nga dimensioni i tretë, me një shtysë të menjëhershme, trandet nga këngët, muzika dhe dialogu kumbues. Të gjitha ngjyrat filluan të shpërthenin. Tramvaji, që vinte nga drejtimi i kundërt, ishte më i verdhë se ndonjë e verdhë që B. kishte parë, dhe iku tutje me një shpejtësi aq të madhe, ndanë një shtëpie të ulët, sa B. mendoi se do të dilte përfundimisht jashtë kontrollit. Nëpër rrugë, dy kuaj, të kuq si lulëkuqe, rendën para një qerreje të zbrazët. Mrekullia e zhurmës së saj bëri që retë e magjishme të lodrojnë në qiell. Një kopsht i vogël, gjelbërosh, me dy globe shndritës prej qelqi dhe një dritare të hapur kuzhine. Miliona njerëz u mblodhën në trotuare, të gjitha me rroba civile, s’gjeje dy njësoj dhe secili më i dashur se tjetri. Shumë ishin mahnitshëm të vegjël, ecnin përgjunjazi dhe të tjerë duhej të mbaheshin për dore. Pa le pastaj gratë!
***
– A më do? – pyeti B.
– Kurrë s’kam dashur njeri tjetër, – tha ajo. – Të dua, pavarësisht sesa ke ndryshuar.
– Kam ndryshuar, – tha B. – Jam plakur.
Gruaja qau, e shtyu këmbën e B. afër vetes. B. ia lëmoi përsëri flokët.
– A mund të kemi ende fëmijë? – pyeti ajo.
– Ndoshta, – tha burri, -nëse ti më do. Të lutem ngrihu.
Gruaja u ngrit.
– A ta thërras?
– Jo, edhe pak, – tha B.
– Lërmë të rri më shumë me ty. Ai është ende si i huaj. – A qëndroi në kopsht?”
– Do të shkoj tek ai në katin e poshtëm, – tha gruaja. – Do t’i them të presë.
Kur u kthye, B. po qëndronte në dritare, me shpinën nga dhoma. Krahët i kishte të hollë dhe të shtrembër. Ai nuk u kthye. Gruaja qëndroi në prag për një çast.
– I thashë të merrte disa lule për babanë e tij, – tha ajo, pak e tronditur nga emocionet.
– Jargavanët kanë lulëzuar në bahçe, dhe ai duhet të zgjedhë një tufë të madhe për babain e tij.
– A më do? – pyeti B.
Gruaja rendi tek ai, e rroku për supi dhe u mbështet në gjoks.
– Vetëm ty të dua, – tha ajo.
-A do të mund të mësohesh të jetosh me mua? – pyeti B.
– Kurrë s’kam dashur njeri tjetër, – tha gruaja. – Kam qenë me ty ditë e natë. Çdo ditë i kam folur djalit tënd për ty.
B. u kthye, e përqafoi gruan dhe e vështroi më nga afër fytyrën e saj. Në rrezet e perëndimit të diellit që hynë nga dritarja, ai pa me pak lehtësim se edhe ajo ishte plakur, edhe pse ishte më e bukur se imazhi që ai kishte kujtuar çdo ditë për shtatë vjet. Sytë e saj ishin të mbyllura, gojën e kishte pakëz të hapur, dhe fryma e saj e nxehtë preku faqet e B.- së. Thonjtë e trashë mbuluan lëkurën e zbehtë nën sytë e saj të lagësht. Ajo ishte zemërbutësia vetë. B. ia puthi sytë, pastaj me butësi e largoi nga vetja.
– Do ta duash edhe birin tonë, – tha ajo, me sytë ende të mbyllur.
– Po, – tha B. – Do ta njoh dhe do ta dua.
– Ai është biri yt!
– Edhe i yti, – tha B.
Gruaja iu var në në qafë.
– Do të të laj, – tha ajo.
– Mirë.
Ai u zhvesh. Ajo e kreu shtratin, duke e vënë trupin e zhveshur të burrit të saj në çarçafë. I solli ujë të ngrohtë në një kovë, sapun dhe dy peshqirë. E palosi njërin, e zhyti në ujë dhe e sapunisi. Ia lau të gjithë trupin deri tek shputat e këmbëve. Dy herë ajo e ndërroi ujin. Dora e B. vazhdonte të dridhej herë pas here, por fytyra e tij ishte në paqe.
– A do të mund të mësohesh me mua? – pyeti ai.
– I dashuri im, – tha gruaja.
– A do të flesh me mua sonte?
– Po, – tha ajo.
– Po djali ku fle?
– Do të bëj një shtrat për të në dysheme, – tha gruaja. – E zë gjumi menjëherë.
– A do të qëndrosh me mua gjatë gjithë natës?
-Po, – tha gruaja, – çdo natë deri në fund të jetës.
Shkëputur nga: Tibor Déry: Liebe. Love. Faqe: 94-109, Kossuth Kiadó, Budapest. Përkthyer në anglisht nga Ivan Nagel.
Përktheu nga anglishtja: Granit Zela
Tek Kopshti i Shelgjeve – W.B. Yeats
Aty tek kopshti i shelgjeve unë dashurinë e takova
Ajo po kalonte kopshtin e shelgjeve me këmbët e saj të vogla e të bardha si bora
Ajo më këshilloi që ta marr dashurinë lehtë, si gjethet që çelin tek pema
Por unë, isha i ri dhe i krisur, dhe atë nuk e pranoja.Në një fushë buzë lumit bashkë me dashurinë qëndrova
mbi supin tim të përkulur ajo shtriu dorën e bardhë si bora.
Ajo më këshilloi që ta marr jetën lehtë, si bari që mbin mbi digat;
Por unë isha i ri dhe i krisur, dhe tani jam i mbushur me lot.
Përktheu: Erlind Sulko
Kam ëndërruar aq shumë për ty
Kam ecur dhe kam folur aq shumë,
Sa shumë e desha hijen tënde
Saqë s’më mbetet gjë tjetër nga ty.
Më mbetet veç të jem hije midis hijeve
Të jem njëqind herë më shumë hije sesa hija
Të jem hije që do të vijë e rivijë në jetën tënde ndritur në diell…
Luan Rama
E kisha imagjinuar shpesh atë njeri-kufomë, të cilit në ditët e fundit të jetës së tij, dy hije njerëzore i ishin shfaqur papritur si nga një botë tjetër dhe e kishin pyetur me një zë të ngrohtë: «Kërkojmë një poet francez me emrin Desnos. A e njihni?…»
Ai kishte ngritur sytë dhe në gjysmë errësirën e sallës, ku dhjetëra e qindra njerëz dergjeshin në agoni, një rreze shprese i ishte shfaqur:
– Unë jam poeti francez Robert Desnos!…
Ishin ditët e para të çlirimit të kampit nazist të përqëndrimit të Terezinës, në Çekosllovaki. Ishin ditët e para të lirisë së aqëndërruar. Dy të rinj çekë, vullnetarë, që kishin shkuar në kampin e çliruar të ndihmonin të internuarit, midis morisë së emrave në listën e kampit, papritur kishin lexuar: «Robert Desnos, poet francez». Vallë ishte aty? Vallë jetonte ende? Si mund ta gjenin në atë turmë prej mijëra vetësh, gjysma e të cilëve dergjej në ethet e epidemisë së tifos që po i shfaroste me radhë?… Këtë autor ata e kishin lexuar në revistat çeke të përkthyer para luftës dhe të nxitur për të takuar poetin, filluan të kërkonin menjëherë. Robert Desnos çuditërisht i kishte mbijetuar udhëtimit në këmbë drejt Terezinës, por a do të mbijetonte vallë tani në këtë ferr të dytë, midis jetës dhe vdekjes? Sa shumë e kishte pritur këtë ditë, sa shumë!
Ky imazh m’u rishfaq sërish një ditë në Rue Mazarine, atëherë kur do të përktheja disa poezi të tij për revistën Përpjekja si dhe një shkrim për jetën e poetit francez. M’u shfaq atje, në atë ndërtesë, ku poeti kishte lënë gjurmët e pashlyera të tij, gjurmë dashurie dhe poezie, klithmën e tij poetike drejtuar njerëzimit, këngët e tij të Rezistencës si Roja e natës së urës Pont-au-Change.
Desnos, profeti i surrealizmit
Të gjithë e dinë se André Breton ishte udhëheqësi shpirtëror i surrealistëve, por vetë Bretoni, në 5 Korrik të vitit 1924, kishte shkruar: «Surrealizmi është në rend të ditës dhe Desnos është profeti i tij.» Epoka surrealiste ishte padyshim një nga periudhat më të bukura, pasionante dhe krijuese të tij. Ai shkroi poezi, esé, artikuj, pjesë për radio, me të cilën u lidh vite me radhë, shkroi tekste këngësh e spektaklesh muzikore, madje dhe tregime surrealiste dhe një roman të titulluar Liria ose dashuria, ku titulli i njërit prej kapitujve ishte: Robert Desnos, i lindur në 4 Korrik 1900, vdekur më 13 Dhjetor 1924, ditën që shkroi këto rreshta. Personazhe të këtij romani ishin Corsaire Sanglot dhe Louise Lame, një këngëtare kabareje, tek e cila lexuesi i sotëm mund të zbulojë hijen e të dashurës së tij, Yvonne George.
Shumë shkrime ai i botoi në revistën e re që nxorrën surrealistët, Revolucioni surrealist. Sadi për të ishte një pamfletist i guximshëm që ishte ngritur kundër hipokrizisë dhe që nuk i fshihte veset e tij. Ai e cilësonte atë «një hero i dashurisë, i zemrës dhe i lirisë». Historia e lëngimit të gjatë të Sadit në një çmëndinë, e frymëzoi ndoshta që të shkruante dhe një artikull të titulluar Letër krye-mjekëve që drejtojnë të çmendurit, ku denonconte mënyrat arbitrare të tyre në trajtimin e njerëzve të sëmurë psikikë.
Surrealistët kishin si program të tyre ndryshimin e jetës dhe transformimin e botës, emancipimin e shpirtit dhe çlirimin social. Shpresat e tyre ishin në Revolucionin Proletar. Në një deklaratë kolektive, ata shkruanin: «Surrealizmi është një mjet i çlirimit total të shpirtit; – ne jemi shumë të vendosur për të bërë Revolucion; – surrealizmi nuk është një formë poetike, por një thirrje që i drejtohet vetvetes dhe që është e vendosur t’i shkatërrojë të gjitha pengesat…» Më 3 Nëntor të vitit 1925, një debat i madh mbi Revolucionin u zhvillua nga intelektualët e grupit «Club des insurgés», («Klubi i kryengritësve»). Në ekspozitën e surrealistëve të organizuar atë kohë në Paris merrnin pjesë me veprat e tyre Picasso, Man Ray, Klee, Arp, Ernst, Miro, ndërsa Roberti shkroi artikullin Kuptimi revolucionar i surrealizmit.
Desnos ishte vërtet një lloj profeti, një revolucionar si surrealistët e tjerë që lexonin Marksin dhe mbronin Trockin kundër dhunës staliniane. Por Desnos i druhej Revolucionit. Ai i druhej Partisë Komuniste dhe disiplinës së hekurt, metodave të saj. Kur Bretoni, Aragoni, Elyari, etj, u bashkuan me Partinë Komuniste franceze, Desnos hezitoi para kërkesës së tyre, por më së fundi u tha: “Nuk jam gati. Unë jam një poet. Edhe unë e admiroj Revolucionin Rus. Por unë dua të bëj atë punë për të cilën dhe jam krijuar: Poezinë!” Ai nuk donte të vihej në shërbim të Partisë dhe kishte frikë nga forca shkatërruese revolucionare.
Në epokën surrealiste, atëherë kur ai bridhte si bohem sa në kabaretë e kryqëzimit Vavin, në bistrotë e Rivoli-së apo në “Cyrano” dhe në “Closerie de Lilas”, në fund të bulevardit Montparnasse, ku sherret e surrealistëve ishin të zakonëshme, ai u njoh dhe me këngëtaren Ivon Zhorzh (Yvonne George). Ajo ishte një nga yjet e muzikës franceze. Këndonte në skenën e Olympia-s. Për të shkroi shumë artikuj në revistat artistike dhe shumë poezi të bukura, si vargjet e mrekullueshme në poezinë e tij Gruas së mistershme, (A la misterieuse), ku ndër të tjera ai shkruante:
“Kam ëndërruar kaq shumë për ty
Saqë padyshim s’kam kohë të zgjohem…
Fle në këmbë me trupin ballë shfaqjeve të jetës dhe të dashurisë.
Kam ëndërruar shumë për ty, kam ecur shumë
Kam folur dhe kam fjetur me hijen tënde…
Natën sigurisht janë shtatë mrekullitë e botës,
Janë madhështia, tragjikja dhe bukuria
Je ti…
Ti që të pres!…»
Viti 1928 në Paris ishte «viti erotik», i quajtur kështu pasi në gjurmët e Apolinerit, u botuan shumë libra për erotizmin: Zhorzh Bataj botoi romanin Historia e syrit, Benjamin Peret shkroi Rouilles encagées, Desnos shkroi mbi Sadin dhe kontributin e tij, Lui Aragon, Le Con d’Irene. Por André Breton bashkë me pasuesit e tij, ishte kundër lirisë seksuale, kundër vlerësimit të erotizmit dhe të homoseksualizmit. Një vit më vonë, surrealizmi shënoi suksese të reja me filmin e Lui Bynyel, Një qen andaluz apo me filmin e Koktosë, Gjaku i poetit. Desnos ishte i apasionuar pas kinematografisë. Shkruante skenarë filmash dhe dialogë, siç ishte skenari i parë i tij, Mesnatë në orën 14.00, ese e mrekullisë, apo më vonë skenarin e filmit të njohur të Man Ray-it (Men Rei), Ylli i detit, i financuar nga vikonti de Noailles. Atij i pëlqenin veçanërisht filmat ekspresionistë si Caligari apo Nosferatu, filmat e Çaplinit apo të Mack Sennet, filmi Korracata Potjomkin i Sergei Ejzenshtein, etj. Pikërisht në këtë periudhë ai bëri dhe udhëtimin e famshëm si gazetar në Havanë, në Kongresin e Shtypit të Amerikës Latine, ku u njoh me shkrimtarin Asturias dhe revolucionarët kubanezë e latino-amerikanë dhe ku arriti që miku i tij, Alejo Carpentier, të ikte fshehurazi nga Kuba për t’i shpëtuar regjimit diktatorial të Machado-s. Carpentier do të ishte më pas një nga bashkëpuntorët e tij më të afërt.
Në këtë kohë kishte filluar ftohja mes Bretonit dhe një pjese të surrealistëve. Desnos nuk rrinte më me Bretonin edhe pse e kishte dashur shumë atë. Shumë ngjarje, kujtime, krijime të përbashkëta e lidhnin me të, veçanërisht periudha surrealiste. Më 1930, kur Bretoni botoi Manifestin e Dytë të Surrealizmit, Desnos dhe një grup miqsh, iu përgjigjën kritikave të tij me një artikull shumë të ashpër të titulluar Një kufomë, duke goditur me forcë ortodoksinë e Bretonit dhe diktatin e tij.
Yvonne ishte sëmurë me tuberkuloz dhe dhimbja e Desnos ishte e madhe.
Ajo vdiq në moshën 33 vjeçare në shtratin e një sanatoriumi. Desnos dhe Kokto shkuan me nxitim brenda ditës në Zvicër dhe u kthyen për ta varrosur në varrezat e Père Lachaise, më 26 Prill të vitit 1930. Trupi i saj u dogj në krematorium dhe Desnos e rikujtonte këtë ngjarje në romanin e tij Le vin est tiré, (Vera është gati). Në shtëpinë botuese Gallimard ai botoi vëllimin poetik Corps et Biens, duke vazhduar gjithnjë emisionet e tij radiofonike.
Një vit më parë ai ishte njohur rastësisht me një vajzë mjaft simpatike dhe origjinale, nga ato femra që nuk ndryshonin shumë nga Kiki apo Gala. Quhej Juki. Ai ishte çuditur me këtë emër, por vajza, që në fakt emri i vërtetë i saj ishte Lucie, do t’i shpjegonte më pas se i dashuri i saj japonez, piktori Fujita, e thërriste gjithnjë Juki, që do të thoshte «dëborë ngjyrë rozë». Fujita e çonte atë gjithnjë t’i blinte në Montparnasse revistat surrealiste që dilnin në atë periudhë. Dhe ja, tashmë një admirator i pasionuar shtohej në jetën e saj. Në këtë kohë Desnos shkruante shumë për muzikën, për disqet e reja muzikore. Juki habitej me dekorin e dhomës së tij në 45, Rue Blomet, ku rrinin dhe piktorët Jean Miro dhe André Masson. Më pas ata ishin takuar përsëri në “La Coupole”, ku rrinin shpesh dhe shkrimtarë amerikanë, ata që Gertrud Stein i quante «Brezi i humbur». Ai po e shikonte gjatë dhe papritur ajo i kishte thënë: «Ju keni sy të mrekullueshëm. Në thelb ju duhet të jeni më pak i padurueshëm sesa m’u dukët mbrëmjen tjetër…»
Ajo ishte 25 vjeç, Roberti 28, ndërsa Fujita 36 vjeç. Një lidhje treshe filloi të krijohej gradualisht. Juki, edhe pse ishte e dashura e Fujitës, më shumë filloi të rrinte me Robertin, e cili e tërhiqte me mënyrën si fliste, me kulturën e tij, gjendjen e tij poetike dhe ëndërruese. Madje të tre ata ndërmorrën dhe një udhëtim të gjatë nëpër fshatrat e thella të Burgonjës.
Desnos ishte shumë bujar dhe Juki ishte nga ato femra që prishte shumë në jetën e lokaleve. Ajo donte ta gëzonte jetën, të pinte, të kërcente, të dashuronte. Kështu, Roberti i lidhi jetën e tij me një muzë që do të quhej gjithnjë Juki, të cilës i shkruante letra aq të ëmbla, për të cilën ai botoi 34 poezi: Juki 1930. Në poezinë Një ëndërr e ditëve të shkuara, ai shkruante:
«E dua Jukin/ dhe para se ta njihja atë/ unë tashmë e dija/ unë e prisja atë/ e kërkoja do ta dua gjithnjë…»
Ishte viti 1931. Fujita ishte nga ata piktorë që donte qetësinë e atelierit dhe jo jetën e zhurmshme të kafeneve dhe restoranteve të Parisit. Më së fundi, i lodhur nga këto, ai vendosi të ikte në Amerikë. Ndoshta atje mund të gjente një treg më interesant. Një ditë, në frëngjishten e veçantë të tij, ai i shkruante: «Lamtumirë, po nisem. Uroj të kesh shëndet të mirë. Po nisem për gjithnjë. Të përqafoj për herë të fundit dhe qofsh e lumtur…» Në një tjetër letër, që ua kishte lënë atyre në apartamentin e ri në Rue Lacratelle, ai shkruante: «Ti tani ke një mik besnik, Robertin, i cili të admiron. Ai është gjithnjë me ty dhe ka zënë vëndin tim. Në fakt ti jeton me të, dhe për atë, ti je gjëja më e shtrenjtë në botë…»
Por edhe pse dashurohej me Robertin, Juki çuditërisht zhdukej nga shtëpia dhe vetëm kur vinte disa ditë më pas. Ai e kuptonte që ishin flirte të vogla. E vuante shumë që ishte i shëmtuar. Kishte frikë se ajo mund ta braktiste, ashtu siç kishte të njëjtën frikë dhe shkrimtarja Anaïs Nin. Ai s’mund të largohej prej saj. Madje duhej të punonte shumë, të fitonte pará, pasi ajo nuk e dinte vlerën e parasë.
Vitet 30’ ishin vite tronditëse nga pikëpamja historike dhe letrare. Atëherë Roberti punonte në Radio-France dhe shpesh atë e quanin “poeti i valëve”. Emisionet e tij dëgjoheshin shumë, pasi një numër i madh emisionesh i kushtohej problematikës së kohës, ngjarjeve të stuhishme kundër fashizmit, etj. Politikisht, ai u angazhua që në fillim kundër fashizmit, duke u bashkuar me «Frontin e Bashkuar», («Le Front Commun»). Bashkë me Jukin shkoi në Spanjë dhe u takua me Pablo Nerudën, i cili atë kohë ishte diplomat në Spanjë. Ishte ai që e njohu me Federico Garcia Lorka-n.
Në vitin 1936, ai ishte në anën e Frontit Popullor dhe e uroi me gjithë shpirt një qeveri të majtë në shërbim të popullit. Në revistën Zjarri, botoi disa poezi për Luftën e Spanjës dhe brigadat internacionale. Një emision të posaçëm i kushtoi poetit amerikan Witmann, të titulluar Salut au Monde, (Përshëndetje botës), sipas titullit të një poezie të Witmann. Vrasja e Lorkës e tronditi shumë. I revoltuar ai klithi: ”Ja ku po i masakrojnë dhe poetët!”. Në fakt, në Spanjë, shumë poetë e shkrimtarë u persekutuan dhe të tjerë morën udhët e mërgimit. Disa erdhën në Francë. “Me vrasjen e Lorkës, – shkroi ai, – për herë të parë, jo vetëm kuptova por dhe ndjeva në trupin tim se fashistët kërkonin vdekjen tonë dhe se lufta kundër tyre ishte një çështje jetese.” Pikërisht në këtë kohë, duke iu referuar thirrjes së republikanëve spanjollë “No Pasaran! Pasaremos nosotros!”, ai shkroi dhe një kantatë me titullin A e dini çka ndodhur? Garcia Lorka do të vdesë!
Pas rënies së Barcelonës më 26 Janar 1939, 500 mijë spanjollë zbarkuan në Francë. Të tjerët u shpërndanë nëpër botë. Kur Gjermania naziste pushtoi Francën dhe «Panzers» të Luftwaffe-s kapërcyen Ardennes drejt Parisit, Desnos ishte ushtar dhe kompania e tij u tërhoq drejt jugut, gjersa u nënshkrua kapitullimi. Eksodi i parizianëve ishte i dhimbshëm. Por më pas ai erdhi në Paris dhe rifilloi jetën si më parë, edhe pse Franca nuk ishte më ajo Francë që do të donte. Ishte Franca e nënshtruar dhe e poshtëruar.
Desnos filloi bashkëpunimet e zakonshme me revistat e gazetat dhe më së fundi u angazhua me gazetën Aujourd’hui, në të cilën do të punonte deri në ditën e arrestimit të tij. Ai u fut në grupin klandestin «Agir», («Të veprosh»), dhe tashmë kishte disa pseudonime: Lucien Gallois, Pierre Audier, Cancale apo Valentin Guillois, por ruhej gjithnjë që Juki të mos merrte vesh rreth veprimtarisë së tij klandestine. Ai nuk donte që ajo të shqetesohej për fatin e tij. Në vitin 1942, ai botoi disa poezi e shkrime në revistat klandestine, siç ishte dhe poezia e njohur Një zemër që urrente luftën, etj.
Një ditë Roberti takoi Sartrin, i cili dhe ai ishte në hapat e para të Rezistencës. Nga ajo kohë ka mbetur dhe një epitaf, që dora e Desnos ka shkruar për vetveten, ku ndër të tjera shkruante: «Kam jetuar në këto kohëra dhe prej njëmijë vjetësh kam vdekur. Jetoja jo si një njeri pa famë, por i përndjekur. Ndërkohë që gjithë fisnikëria humane është e burgosur, unë jam i lirë midis skllevërve të maskuar. Edhe pse gjallë, mos kini frikë nga mua, sepse unë kam vdekur. Asgjë nuk mbijeton nga shpirti dhe trupi im.»[1]
Pikërisht në atë kohë Roberti shkroi një nga poemat më të bukura të tij: Le veilleur du Pont-au-Change, (Roja i natës të Pont-au-Change), një poezi klithëse dhe e revoltuar, plot shpërthime e zhurmë avionësh:
«Ju përshëndes juve, ju që flini
Pas një pune klandestine të lodhshme,
Ju shtypshkronjës, mbajtës bombash, heqës shinash, ju që vini,
Shpërndarës traktesh, kontrabandistë, përcjellës mesazhesh
Ju përshëndes të gjithë ju që rezistoni,
Fëmijë njëzet vjeçarë me të qeshurën e pastërt…
Ju përshëndes në pragun e një mëngjesi të ri…»
Në këtë poezi luftarake, me një zë humanisti, Desnos u këndoi gjithë luftëtarëve të lirisë, atyre që sakrifikojnë dhe ëndërrojnë për lirinë. «Unë jam roja i natës së Pont-au-Change / duke ruajtur në zemër të Parisit… shkruante ai dhe më tutje shtonte:
«Ju dëgjoj dhe ju ndjej: norvegjezë, danezë, hollandezë,
Belgë, çekë, polakë, grekë, luksemburgas, shqiptarë, jugosllavë,
shokë lufte
Dëgjoj zërat tuaj dhe ju thërras,
Ju thërras në gjuhën time që ju e njihni të gjithë,
Një gjuhë që ka vetëm një fjalë:
Liri!»
Në datën 5 Shkurt 1944, dy javë para se të arrestohej, Desnos kishte shkruar: «Kur Verleni vdiq, ai kërkoi që shkopin e tij t’ia jepnin një poeti. Dhe e veja e tij ia dha atë poetit Stuart Merrill. E veja e Stuart Merril ia dha Verharen. E veja e Verhaeren ma dha mua…»
Ditari i Desnos mbaron më 21 Shkurt të vitit 1944. Ёshtë faqja e fundit që ka mbetur, dhe kjo me një kujtim fëmijërie me nënën e tij. «Një kujtim fëmijërie kur isha tetë apo nëntë vjeç. Po kthehesha bashkë me nënën në apartamentin tonë në rrugën Saint-Martin. Nëna më shtrëngoi dorën në mënyrë konvulsive dhe unë e pyeta:
– Përse ma shtrëngon dorën?
Ajo sikur u zgjua nga një ëndërr. Më vështroi dhe më tha:
– Kujtoja se të kishin ndërruar…»
Rruga Mazarin. 22 Shkurt. Në shtëpinë e Robertit, ata sapo ishin ngritur dhe kishin ngrënë mëngjesin. Ndërkohë që Roberti dhe shoku i tij i Rezistencës, Alain Brieux po ruheshin, dikush u telefonoi. Ishte një grua e gazetës që i njoftonte se Gestapo sapo kishte qënë në gazetën Aujourd’hui, ku punonte Roberti dhe kishte kërkuar atë. Me sa dukej kërkonin ta arrestonin. “Roberti më kërkoi menjëherë që të largohesha nga shtëpia, – do kujtonte më vonë shoku i tij, Brieux. – Në fakt ai mund të largohej bashkë me mua ose të fshihej në një dhomë aty pranë. Roberti më dha një pako të fshehtë dhe më tha ta asgjësoja. Njerëzit e Gestapos, disa civilë, i kryqëzova më pas poshtë shkallëve…»
Ishin çaste që s’mund të harroheshin. «Ai kishte frikë se mund të më merrnin gjermanët, – kujtonte Juki, – prandaj dhe qëndroi. I dukej se duke qëndruar me mua gjer në momentet e fundit më mbronte me të gjitha forcat.»
Sy më sy, pa folur. Me zemër të shtrënguar dhe ku jeta qëndronte si mbi një fill. «Po i thosha ndërkohë Robertit:«Ik, shko tani!»… Por ai m’u përgjigj: «Kurrë në jetën time!»
Ndërkohë ra porta.
– Zoti Desnos? – më pyeti një burrë i ri biond.
– Hyni, këtu është! – iu përgjigja.
Pashë sytë e tij që morën një hije trishtimi.
– Ah, qënka këtu! – tha ai me një lloj habie dhe trishti.
Roberti mund të kishte ikur.
Kur dy prej spiunëve po kontrollonin, ai më tha: “Dijeni zonjë se unë jam një oficer gjerman. Më caktuan rastësisht me këtë punë policësh. Por unë jam një oficer gjerman.»
Dy spiunëve, Roberti u tregoi se ç’kishte në sirtarët e tij…
– Ku do ta çoni zotëri?
– Nuk kam të drejtë t’ua them! – por pastaj me zë të ulët ai shtoi:
– Shkoni në Rue des Saussais. Ishte vëndi ku bëheshin pyetjet, ku ishin banjat me ujë të ftohtë dhe ku të zhysnin kokën që të tregoje.
Unë fillova të qaja. Desnos, i cili nuk dëgjoi se ç’më foli gjermani, më tha i habitur:
– Mos qaj kështu, të lutem!
Për ironi, ajo ditë e 22 Shkurtit ishte ditë feste. Dimri i vitit 1943 kishte qënë një dimër i butë, por atë ditë bora filloi të bjerë dhe të ftohtit të pllakoste qytetin.»
Pas kontrollit të shtëpisë dhe para se të largohej bashkë me ata, Roberti i kishte zgjatur asaj stilografin e tij «Parker», duke i thënë me gjysmë buzëqeshje:«Mbaje e dashur. Do të kthehem ta marr!»…
Edhe miku i tij, poeti André Verdet ishte arrestuar në të njëjtën ditë, por Roberti nuk e dinte. Bashkë me të dhe poeti tjetër René Lacôte, i të njëjtit grup klandestin. Ata rrinin gjithnjë bashkë dhe punonin për grupin e fshehtë të Rezistencës, por me sa dukej dikush i kishte spiunuar. Që të tre përfunduan në qelitë e hetimit e më pas në burgun e Fresnes, para se t’i çonin më së fundi në kampin e Compiegne-s, rreth 100 km larg Parisit, ku të burgosurit qëndronin në mënyrë tranzite gjersa çoheshin në kampet e përqëndrimit. Juki u përpoq ta shpëtonte nga kthetrat e Gestapos, duke kërkuar ndihmë tek të njohurit e Robertit, por më kot.
Më 19 Prill, Desnos mori një letër nga Juki dhe disa ditë më vonë ajo iu shfaq në kampin e Compiegne-s. Robertin e kishin qethur si gjithë të tjerët. Megjithatë ai e dinte se gjermanët e kishin të humbur luftën edhe pse mbaheshin ende. Ato ditë që ndenji në Compiegne, Roberti shkroi disa nga poezitë e tij të fundit: Le chant du Tabou apo Sol de Compiegne, të cilat ai mundi t’i dërgonte në revistën klandestine që nxirrte atëherë Elyari, Revue éternelle. Compiegne, me një tokë pluhuri, tebeshiri e sileksi, tokë shterpë siç shkruante poeti, ku në «trupin tënd ne lëmë gjurmët e këmbëve tona/gjurmë ku një ditë shiu i pranverës/të qëndrojë si syri i një zogu…».
Tokë e Compiegne-s, një poezi e konceptuar në formën e një kori, me disa zëra. Janë zërat e të internuarve, ku secili nga ata shton një fjalë, një frazë, një lutje, një thirrje. Vargje të firmosura nën pseudonimin «Valentin Guillois, i internuar».
Një zë
Ne do të ikim duke kënduar
Duke kënduar drejt dashurive tona
E shkurtër është koha dhe jeta.
Zëri tjetër
Asgjë nuk është më e bukur se dashuritë tona.
Një tjetër zë
Ne do të lëmë pluhurin tonë
Në pluhurin e Compiegne-s,
Dhe ne do të marrim dashuritë tona
Të dashurat tona do të na kujtojnë
Kori
Që të na kujtojnë…
Po në Compiegne, Roberti mori një letër të shkurtër të Jukit, ku ajo i shkruante: “Të dua thellësisht”, (“Je t’aime profondement”). Asnjëherë ajo nuk i ishte drejtuar me këto fjalë. Më 6 Prill, Roberti shkroi sonetin e tij të fundit: Çasti kur dielli do të bulëzojë shkurret.
Ishte 27 Prilli, dita e largimit të tyre nga kampi i të internuarve në Compiegne. Juki shkoi ta takonte. U panë gjatë një copë herë dhe u përqafuan fort. «Ti do të nisesh me trenin tjetër, – i tha ajo me dhimbje. – Mos shpreso. Bëra ç’munda”.
Me dhimbje në sy, Roberti i ishte përgjigjur: – “Mos u shqetëso. Do të kthehem!”…
Por ai e dinte se Auchvitz do të thoshte “shfarosje”.
Një ditë para se t’i merrnin, Roberti i kishte shkruar Jukit një letër: «E shtrenjta ime. Puthjet e para përpara nisjes. Nisem me besim te ty. Ki besim tek unë dhe ylli im!…”
Ditën e ikjes, Juki shkoi përsëri në Compiegne, ku kishin shkuar dhe gratë të tjera për të parë për herë të fundit burrat e tyre. Nga larg, ato ndiqnin largimin e tyre më këmbë nga kampi drejt stacionit të trenit. “Ata ecnin ngadalë, – kujtonte Juki. – por me dinjitet. Ishte diçka mbresëlënëse. Por sapo ushtarët na panë, ata filluan tu bërtisnin: «Më shpejt! Më shpejt!»… Dhe ata filluan të rendin. Roberti ishte nga fundi. Me vështrimin e tij miop, ai më kërkonte, ndërsa unë fillova t’i thërras: «Robert!» …Ai më buzëqeshi dhe më bëri shenjë me dorë, duke vrapuar. Që larg ai shtoi:«Do të kthehem shpejt! Të fala miqve!…»
Më së fundi karvani i të internuarve u kishte hipur vagonave dhe ata ishin nisur. Nisje drejt ferrit. Asnjëri nga ata nuk e kuptonte pse po i çonin me trenat që shkonin drejt Gjermanisë. Asnjëri nga ata nuk ishte çifut…
“Ne u nisëm me të njëjtin tren drejt Aushvitzit më 27 Prill të vitit 1944, – ka shkruar Verdet në kujtimet e tij. Më pas, duke kujtuar ditët e para të kampit, ai ka shtuar: “Në fushën e madhe të kampit, bie shi dhe fryn shumë erë. SS-ët që na kalojnë pranë na thonë: “Ju të gjithë do të vdisni!”… Por ja, Desnos duket tek shkon sa te një grup te tjetri, i merr ata për krahu dhe u lexon në shënjat e pëllëmbëve të duarve të ardhmen e tyre, duke u dhënë shpresë e besim. Për një çast, fytyra e tyre ndriçohej nga drita e shpresës…”
Robert Desnos bashkë me qindra e mijra të internuar të tjerë do të çoheshin më vonë në kampin e Buchenwald dhe pas një qëndrimi atje prej dhjetë ditësh, trenat i çuan tashmë drejt Flossenberg e më pas në qytezën e Floha-s. Desnos kishte numrin 185443 dhe ky tatuazh ishte shtuar krahas një tatuazhi tjetër që miku i tij Fujita, i kishte bërë një ditë në atelierin e tij po në krah. Ishte një konstelacion yjesh dhe arusha e madhe, një botë larg kësaj bote që ai po jetonte tashmë. Tregojnë se në Buchenwald-it, ai u recitonte të internuarve pjesë nga Rasini, Hygoi, Nervali.
Në 14-15 Korrik, përmes një mikut të tij, Desnos arriti të shkruajë një letër në gjermanisht dhe t’ia nisë Jukit. Atëherë ishte e detyruar që letrat të ishin në gjermanisht. “A do të arrijë vallë kjo letër për ditëlindjen tënde? – pyeste ai. – Do të doja të ofroja 100 mijë cigare, një dyzinë fustanesh të kuturierëve më të mëdhenj, apartamentin që ndodhet në Rue de la Seine, një makinë, shtëpinë e vogël në pyllin e Compiegne-s, atë në ishullin e Belle-Ile dhe një buqetë lulesh prej dyzetë centimësh. Në mungesën time, bli gjithmonë lule. Unë do të paguaj për to. Por para së gjithash pi një shishe verë të mirë dhe mendo për mua. Shpresoj që miqtë tanë nuk do të lënë vetëm…”
Letra e fundit dërguar Jukit është ajo e datës 7 Janar e vitit 1945. Pranvera e lirisë nuk po vononte. Franca ishte çliruar me kohë. Në letrën e tij, që e fillonte me fjalët «Ma grande cherie», («E shtrenjta ime e madhe»), ai i dërgonte dhe dëshminë e testamentit të tij, ku e caktonte si trashëgimtare të gjithë çka kishte si dhe të veprës së shkruar të tij. Juki ishte dashuria më e madhe e tij.
Më 14 Prill të vitit 1945, meqë ushtritë Aleate po i afroheshin Gjermanisë, të burgosurit filluan t’i evakuojnë nga kampi i Floha-s. Ky udhëtim do të quhej më pas “Rruga e vdekjes”, pasi ishte një kalvar i vërtetë përmes të ftohtit dhe baltës, ku shumica e të internuarve vdiqën gjatë rrugës. Të burgosurit shkonin drejt qytetit të vogël çek të Terezinës. Radio njoftonte se Hitleri nuk ishte më. Që prej dy muajsh, Roberti vuante nga dizanteria. Në vargun e gjatë që shkurtohej gjithnjë e më shumë, vetëm 300 vetë refuzonin të vdisnin. Ndër ata edhe Desnos. Terezina (apo Theresienstadt, siç e quanin gjermanët) me kështjellën e vjetër të saj mbahej ende nga nazistët. Të nesërmen e mbërritjes së tyre në kamp, Gjermania naziste kapitulloi, por të internuarit ishin në grahmën e fundit të jetës së tyre. Nuk kishin fuqi as të gëzonin, as të këndonin, as të përqafonin njëri tjetrin. Vallë a kishte mbaruar më së fundi ky kalvar? – pyesnin sytë e shuar të këtyre njerëzve-kufoma? Një fotograf që ishte ndodhur aty në ditët e para të lirisë së kampit, e ka fotografuar Robertin në një grup të internuarish me rrobat e tyre të kampit.
Më 9 Maj, në Terezinë, mbërrijnë ushtarët sovjetikë. Në Paris, Jukit i kanë thënë se Roberti po kthehej nga Rusia. Të tjerë i thonë tjetër gjë. Megjithatë ajo shpreson. Ajo e di se ai është ende gjallë. Më së fundi, më 28 Qershor, Juki njoftohet me siguri se Roberti është në Terezinë. Ky ishte lajmi i fundit që ajo kishte për të, por tashmë ishte tepër vonë…
Në Terezinë, tre mijë ish të internuar rrezikonin të vdisnin nga epidemia e tifos. Dy studentë çekë, Stuna dhe Alena kanë ardhur në Terezinë të ndihmojnë në barakat e spitalit dhe pikërisht atje ata ranë në gjurmët e poetit Robert Desnos. Por Desnos nuk ishte dot në gjendje të ngrihej dhe të hante. Organizmi i tij ishte në momentet e fundit. Ai kishte tmerrsisht etje, por si ta ndihmonin kur uji ishte i infektuar ngado. “Ai nuk dyshonte se do të kthehej në Francë, – kujtonte Alena Tesarova, e cila kaloi ato ditë bashkë me të. – Në fillim, mendonte të merrte fuqi dhe pastaj, kur të piqej brenda tij gjithçka që kishte parë e jetuar, të shkruante një vepër të re. Por së pari duhet jetuar, – thoshte ai. – Ai na premtoi se do të ishte një tjetër Desnos kur të shkonim ta takonim ndonjë ditë. Shpesh ato ditë, për ta zbavitur, unë i tregoja historira. Një ditë i çova një trëndafil të vogël, dëshmia e vetme e bukurisë që kisha gjetur përtej atyre telave me gjëmba. Dizanteria e kishte dërmuar trupin e tij dhe triumfoi mbi të. Ai trëndafil u dogj bashkë me trupin e tij…”[2]
Më 6 „ershor, Roberti ra në agoni. Dy ditë trupi i tij luftoi kundër vdekjes, por më së fundi ai u mposht në krahët e tyre. Ai vdiq në 8 Qershor në orën pesë e gjysmë të mëngesit, në një agim “ngjyrë gri”, siç shkruan në kujtimet e tij një nga studentët. Në xhep iu gjet një letër ku ai kishte shkruar ca vargje poezie. Përsëri një poezi për Jukin. Vargjet e fundit të shkruara nga një dorë që s’do të shkruante më:
Kam ëndërruar aq shumë për ty
Kam ecur dhe kam folur aq shumë,
Sa shumë e desha hijen tënde
Saqë s’më mbetet gjë tjetër nga ty.
Më mbetet veç të jem hije midis hijeve
Të jem njëqind herë më shumë hije sesa hija
Të jem hije që do të vijë e rivijë në jetën tënde ndritur në diell…
Ata u interesuan që Desnos të digjej vetëm, jo bashkë me një të vdekur tjetër, siç ndodhte atë kohë. Ishte një i burgosur gjerman që e dogji atë. “Betohem se jam unë ai që kisha nderin që digjia trupin e poetit të madh Robert Desnos”, – i kishte thënë ai një gazetari që kishte shkuar ato ditë në Terezinë. Ai trup ishte djegur në furrat e tmerrshme bashkë me dy tatuazhet e tij: numri i të internuarit dhe ai konstalacion yjesh i Arushës së madhe, ku shpesh prehej imagjinata e tij. “Big-Bangu” kishte ndodhur atëherë kur jeta vinte me dritën e saj gjigande dhe verbuese. Në vitin 1925, Roberti kishte shkruar një profeci. Ai mendonte se do të vdiste rreth vitit 1940. “Nuk besoj se do të vdes nga ndonjë vdekje natyrale”, kishte shkruar ai. Në Paris lajmi u dha nga agjencia AFP. Zhak Prever (Jacques Prevert), miku i tij, shkroi një poemë për vdekjen e Robertit:
«Ti vdiqe kundër luftës/Robert, miku im/
Paqja nuk deklarohet kurrë: Lamtumirë Robert/
I vdekur kundër luftës, kundër urrejtjes, kundër lirisë…»
Më 15 Tetor të po atij viti, hiri i trupit të tij zbarkoi në aeroportin e Bourget. Për ta pritur kishin dalë Juki, Elyar, Aragon, Barro, Leiris, Klod Roy… Në fjalimin e tij Elyar do të thoshte: «Gjer në vdekje, Desnos luftoi për lirinë. Poezia e tij ishte poezia e kurajos… Ai shkon drejt dashurisë, drejt jetës dhe drejt vdekjes pa dyshuar kurrë. Ai flet, këndon me zë të lartë dhe pa u shqetësuar. Ai është gjeni i një populli…”
Robert Desnos-it do t’i këndonin breza të tërë poetësh. Në poemën Vaji i Robert Djallit, Lui Aragon do të shkruante:
“Mendoj për ty Desnos dhe rishoh sytë e tu
Që shpjegojnë veçse të ardhmen që ato reflektojnë
Pa ato sy, nga mund të vinte, o poet,
Bluja e tyre që sfidon dhe qiejt?”
Bluja e syve…
Duke shkruar këto rradhë për Desnos-in, vështroj përpara meje fotografinë e fundit të tij, atë ku i rrethuar nga një turmë të internuarish, nën një diell të zbehtë, ata presin shkrepjen e aparatit të një fotoreporteri që çuditërisht është gjendur aty. Disa prej tyre vështrojnë nga objektivi me sy që u shkrepëtijnë dhe dëshirën për të parë botën përtej telave, të tjerë janë të humbur, s’dihet ku. Një tjetër që s’ka mundur dot, është shtrirë në shpinë, me sytë nga qielli. Ndërsa Roberti në mes, duket se mezi qëndron. Ai është mbështetur në njërin bërryl, me një fytyrë që shpreh dhimbje, me kokën e qethur dhe vështrimin e humbur. Vallë mendon Jukin, atë moment kur ajo do të vraponte drejt tij?…
[1] Robert Desnos, Anne Egger, Ed. Fayard, Paris, 2007.
[2] Robert Desnos, Cahiers de L’HERNE, Paris, 1999.
NË NJË QENDËR ARKEOLOGJIKE -Yehuda Amichai
Në një qendër arkeologjike,
relike të çmuara anijesh pashë,
mirë pastruar: restauruar, vajisur e kalbur.
Dhe bri tyre shkarkuar një grumbull pluhurash,
që as për ferra e gjemba, për gjallim të tyre,
i dobishëm s’qe.
Unë pyeta: Çfarë është ky pluhur gri
shpërndarë, shoshitur e sfilitur
dhe tej flakëritur më pas?
Në zemër u përgjigja: Ky pluhur
jemi vetë ne… njerëzit, që të ndarë, jetën jetuam
prej bakrit, arit, kristalorëve gurë
e gjithçkaje tjetër të çmuar
dhe të tillë, deri në vdekje mbetëm.
Ky grumbull pluhuri jemi ne,
trupat tanë, tanët shpirtra,
gjithë fjalët, gojëve tona,
gjithë shpresat…
Përktheu: Eraldo Hatija
Shqiptari i tranzicionit shpesh më ngjan me një skenë nga filmi “Mëngjese Lufte” i regjisorit Kristaq Dhamo; ajo vajza e vogël që qante se kishte bërë “çiçin në brekë” dhe një prej fëmijëve i thotë të kthehet nga dielli që të thahet, dhe ashtu e kthyer nga dielli ajo sheh qiellin e përmbysur (një simbolizëm profetik do ta quaja). I tillë është vizioni i këtij njeriu! Një vizion me kokëposhtë!
Arlinda Guma
– Filmat e Xhanfize Kekos duhet të ndalohen së shfaquri, – shkruante dikush në facebook. Ishte ky koment që më bëri të ulem e të shkruaj disa mendime rreth kësaj teme, që kohët e fundit ngacmon ndjeshmërinë e shumë shqiptarëve, përfshirë dhe timen.
Më ndodh shpesh që kur lodhem prej rutinës së përditshme, të hap televizorin dhe të kërkoj ndonjë stacion ku shfaqen filma të vjetër shqiptarë. Dhe jo pak herë e kam kapur veten duke e pyetur:- Çfarë jam duke kërkuar në këta filma? Çfarë më ka humbur që mendoj se mund ta gjej vetëm këtu?
Por jo vetëm unë, besoj se kjo është një pyetje që shumë shqiptarë ia bëjnë vetes: – Pse na pëlqejnë kaq shumë filmat shqiptarë të para90-ës? Mos ka diçka të pashëndetshme në këtë pëlqesë? A nuk do të ishte e natyrshme që shijet tona t’u përkisnin realiteteve të tjera më të afërta?
Dhe përgjigjia sa vjen dhe bëhet më e vështirë po të kemi parasysh se këta filma tashmë kanë filluar të pëlqehen gjithmonë e më shumë edhe nga brezi që nuk e ka arritur socializmin. – Çfarë gjejnë atje këta të rinj që filmat e sotëm nuk e kanë? – Përse ata pëlqejnë realitete kaq të largëta që nuk i njohin?
Në foto Xhanfize Keko
Për njëfarë kohe kujtoja se ia kisha gjetur përgjigjen kësaj pyetjeje. Ajo më dukej e thjeshtë: Në kohën kur i ndiqnim ato filma kemi qenë fëmijë, dhe sot kur i rishohim, i zmadhojmë vlerat e tyre artistike ngaqë duam të ripërjetojme emocionet e atyre kohëve. Fëmijëria në jetën e njeriut përgjithësisht mbahet mend si periudha më e bukur e jetës, dhe ne duam të provojmë sërish atë ndjesi. Në pamundësi për ta rindjerë, për ta rikujtuar. Është si një lloj terapie, të cilës i veshim fjalën “pëlqesë”. Një pasqyrim emocional jo dhe aq korrekt i kujtesës sonë.
Por nuk duket të jetë krejt kështu. Kjo nuk është gjë tjetër veçse një anë e sipërfaqshme e efektit të këtyre filmave në pavetëdijen tonë.
Përpara disa ditëve, me syrin e njeriut të letrave, po shihja filmin “Malet me blerim mbuluar”. Studioja skenarin e filmit, ndërtimin e karaktereve. Gjithçka ishte një përsosmeri. Personazhe të shkëlqyer, temperamente të spikatura, të gdhendur mirë, secili në vendin e tij, të mbrujtur besueshëm me materialin jetësor. Nuk ka asnjë personazh në këtë film që nuk qëndron mirë, madje edhe personazhet e roleve episodike bëhen papritur aq të rëndësishem në ato pak sekuenca që shfaqen. Skenari i këtij filmi është shkruar nga Dhimitër Anagnosti. Çdo herë që e rishoh këtë film, mendoj se pikërisht te skena kur personazhi i Safa Ymerit i jep një shpullë të fortë të birit përpara se ai të ikë në luftë, është çasti kur ka lindur karakteri i jashtëzakonshëm i Abazit në filmin e ardhshëm të Anagnostit “Gjoleka, djali i Abazit”. Abazi duket një zgjerim i natyrshëm personazhit të Safa Ymerit, por tashmë një personazh i ndërtuar në liri; një film tronditës me një bukuri që sikur të tremb. Në filmat e Anagnostit do të gjendet herë pas here një baba autoritar, i cili i jep një edukim spartan të birit, por që poshtë koracës së kësaj sjelljeje (sadiste për një publik të huaj që nuk e njeh mentalitetin e popullit shqiptar) fshihet një dashuri e madhe e pashfaqur për të birin.
Filmi “Njeriu me top” i regjisorit Viktor Gjika, skenari i të cilit është ndërtuar mbi romanin me të njëjtin titull të shkrimtarit Dritëro Agolli, letërsia e të cilit, le ta themi pa shumë diplomaci, ka marrë dhe merr vazhdimisht lavde të tepruara prej institucioneve letrare, por çuditërisht atje ku ajo duhej t’i merrte të merituara këto lavde kjo nuk ka ndodhur; në ndërtimin e skenarëve bazuar në veprat e tij. Në tipizimin e karaktereve. Sepse për të shkruar një skenar të mirë filmi them se duhet të njohësh jetën. Në një film kjo është më e domosdoshme se në letërsi. Dhe Dritëro Agolli ishte një njohës i mirë i saj, ai dinte të mbrujtte bindshëm me tharmin njerëzor. Një nga arsyet pse personazhet e tij janë aq popullorë!
Ndërkohë që një prej pyetjeve që i bëjmë shpesh vetes për filmat shqiptarë të pasnëntëdhjetës është: – Çfarë u mungon këtyre filmave që ne i shohim me më pak entuziazëm? (me disa përjashtime të pakta por dinjitoze, edhe pse më duhet të theksoj se edhe këto përjashtime, së shumti temën e diktaturës trajtojnë.)
Në periudhën e saj më autoritare, diktatura mori figurën e njeriut të drejtë, me integritet, dinjitoz, të papërkulur përpara vështirësive, dhe “ia veshi” figurës së “njeriut të ri” socialist, duke pretenduar se ishte ajo që e mbrujti. Thua se kjo figurë nuk kishte ekzistuar më parë. Dhe menjëherë pas rënies së saj, shqiptarët, të veleritur deri në kockë me autoritarizmin, si kundërpërgjigje filluan të urrenin çdo lloj tipologjie e variacioni të kësaj figure, të këtij njeriu, sepse ky model u kujtonte diktaturën. Filluam të urrenim njeriun me parime (“njeriu parimor” – ishte një shprehje klishe e saj). Filluam të urrenim punën vullnetare, pastrimin e rrugëve apo mjediseve rreth e rrotull pallateve apo shtëpive, thjesht e vetëm se këto ishin mjete të propagandës së saj ideologjike. Shqipëria u shndërrua në një mal me plehra. Diktatura kishte rënë, por njëkohësisht ajo konfirmoi se tashmë si njerëz të lirë ne nuk kishim asnjë fije ndërgjegjeje për të parë të mirën e përbashkët përtej hundës sonë. Fjala “e përbashkët” na nervozonte. Filluam t‘i vëmë një mijë epitete të pakëndshme njeriut të drejtë e të ndershëm, thjesht e vetëm se ky njeri na kujtonte “njeriun e ri” që pretendoi se ndërtoi diktatura. (Ndërkohë që paradoksalisht kësaj duam të kryejmë Reformën në Drejtësi. E si të mundim ta realizojmë këtë kur nuk kemi fare vlerësim për njeriun e drejtë?) Bashkë me fabrikat e asaj kohe minuam kështu edhe shumë modele, disa prej të cilëve ishin të hershëm dhe nuk ishin dhe aq të gabuar. Dhe ç’mbeti më pas përveç një zbrazëtie të frikshme, të cilën po përpiqemi ta mbushim verbtaz me gjithçka që mundim?
Foto nga filmi “Mëngjese Lufte”
Por figura e njeriut me integritet nuk është pronë e diktaturës, ajo është universale, e pakohë, ajo nderohet dhe vlerësohet nga çdo sistem shoqëror. Modeli i njeriut idealist, sakrifikues i interesit vetjak për të luftuar për një rend më të mirë shoqëror është frymëzues në çdo sistem, në çdo kordinatë gjeografike të planetit. Dhe diktatura vetëm sa përdhosi atë.
Duke e urryer vazhdimisht diktaturën, gjatë gjithë kohës së tranzicionit nuk kemi bërë gjë tjetër veçse jemi ruajtur foshnjërisht që njeriun e pasnëntëdhjetës të mos ta ndërtonim të ngjashëm me “njeriun e ri” socialist. Dhe kështu, duke u kompleksuar dhe duke censuruar veten pafund, ia mbërritem një rezultati të frikshëm; nuk ndërtuam asgjë!
Ia mbërritëm një tranzicioni të stërgjatë që nuk mbaron kurrë, dhe një deformimi të thellë në dallimin midis së mirës dhe së keqes.
Dhe kjo nuk ka se si të mos pasqyrohet në art; në filmat e sotëm, ku dallohet një anemi e theksuar në ndërtimin dhe tipizimin e personazheve.
Shkëputja prej realitetit dhe prirja për të ndërtuar filma që i kushtohen vetëm mendësisë së jetës së kryeqytetit është një nga arsyet e kësaj anemie. (Po të kesh parasysh që kjo jetë ndonjëherë është disi e sipërfaqshme.) Mosnjohja e jetës, e atij tharmit njerëzor që përmenda më lart për personazhet e Dritëro Agollit… Dhe realiteti nuk njihet nëpër kafene!
Dikur Dritëro Agolli bëri një shkrim për një “arixhi”, dhe pas dhjetë vitesh kur po kalonte me makinë pranë shtëpisë së tij, ndaloi dhe e vizitoi sërish personazhin e tij. Kjo është njohja e jetës! (Përdora termin “arixhi”, se ky është termi i përdorur prej vetë rrëfyesve të ngjarjes, përndryshe për të mbetur politikisht korrekt mund ta quaja “rom”.)
Tinka Kurtit, kur do të luante rolin e Nënë Pashakos në filmin “Yjet e netëve të gjata”, iu desh të rrinte për disa kohë te shtëpia e Nënë Pashakos së vërtetë për ta ndërtuar sa më besueshëm atë personazh. Kjo është njohja e jetës!
Xhanfize Keko e kishte kaluar fëmijërinë në Shqipërinë e pushtuar nga fashizmi. Ajo vinte nga një familje e varfër, fëmijët e së cilës ushqeheshin prej Ushqimit Social, dhe nuk është rastësi që në artin e saj ajo vuri në qendër pikërisht fëmijët dhe nëpërmjet tyre dha mesazhe të mençura për të rriturit. Kjo është njohja e jetes!
Një shkak tjetër i kësaj anemie artistike janë paragjykimet e thella të njerëzve të artit në Tiranë, paragjykimet për të ardhurit në kryeqytet, të varfrit, njerëzit me ngjyrë, ndasitë e pakuptimta krahinore Jug-Veri… Të gjitha këto e pengojnë një artist të bëjë art të mirë. Si mund t’ia arrish kësaj kur ti vetë, krijuesi i veprës i paragjykon personazhet e tu? Autori nuk duhet të paragjykojë askënd, ai duhet t’i dojë pa kushte personazhet e tij.
Një shkak tjetër tejet i rëndësishëm është fakti se kur shumë të rinj zgjedhin filmin si profesion, ata e shohin këtë si diçka të ndarë nga letërsia, për të mos thënë që e nënçmojne atë. Në këto përfundime mund të arrish lehtë prej mënyrës se si shkruajnë dhe i formulojnë mendimet në median sociale, gjë që tregon qartë lidhjen e tyre të largët, humnerike, me letërsinë, por edhe një lloj dehumanizimi të frikshëm social. Filmi mbrujtet me lëndën humane dhe si i tillë kërkon shumë empati njerëzore. Nuk mund të bësh një dokumentar për atë nënën që shet manaferra në cep të rrugicës dhe krahët i ka të çjerrë e të gjakosur prej ferrave, nëse ti nuk e ndjen vërtet dhimbjen e saj. Publiku është ai që e ndjen i pari kur dhimbja jote nuk është e vërtetë. No tears in the writer, no tears in the reader-Robert Frost. (Kur nuk ka lotë te shkrimtari, nuk do të ketë as te lexuesi… apo shikuesi, në rastin në fjalë.)
Do të shtoja gjithashtu se filmat e sotëm nuk kanë redaktorë letrarë, ata janë të mbushur plot me mutacione gjuhësore. Dialogët tingëllojnë si të konceptuar në anglisht së pari, ata mbërrijnë të largët dhe sterilë tek shikuesi shqiptar.
Të gjitha këto bëjnë që ne shikuesit të arratisemi në kinemanë e paranëntëdhjetës, thjesht e vetëm se personazhi i kinemasë së sotme nuk frymëzon. Por duket edhe më e thellë se kaq. Mendoj se kjo është një çështje që e kapërcen artin. Duke refuzuar kinemanë e sotme ne nuk refuzojmë thjesht artin që ajo na servir, ne refuzojmë njeriun që shohim në të! (Këtu e kam fjalën për ato raste të pakta kur pasqyrimi i këtij njeriu është i saktë). Ne refuzojmë individin që kemi ndërtuar me tranzicionin. Pavetëdijes sonë nuk i pëlqen fare ky njeri. Atij i mungojnë shumë vertebra. Ai qëndron në këmbë çuditshëm. Shqiptari i tranzicionit shpesh më ngjan me një skenë nga filmi “Mëngjese Lufte” i regjisorit Kristaq Dhamo; ajo vajza e vogël që qante se kishte bërë “çiçin në brekë” dhe një prej fëmijëve i thotë të kthehet nga dielli që të thahet, dhe ashtu e kthyer nga dielli ajo sheh qiellin e përmbysur (një simbolizëm profetik do ta quaja). I tillë është vizioni i këtij njeriu! Një vizion me kokëposhtë!
Foto nga filmi “Mëngjese Lufte”
Do të rendisja më tej edhe një mijë shkaqe të tjera joartistike që na bëjnë t’i shohim me ëndje filmat e pas90-ës. Për shembull; filmin “Çifti i lumtur” unë e shoh me ëndje për atë shtëpinë e bukur me shkallë përpara, me pus në oborr, me gardelina në verandë dhe punimet drurit. Po me kaq ëndje shoh filmin “Përtej mureve të gurta”, ato mure rrethuese me mozaikë, shtëpia me musëndra dhe punime artizanale, ku me shumë gjasa në atë vend sot janë ndërtuar kulla.
I ndjek me kureshti këta filma edhe për profesionet e zhdukura që sot nuk ekzistojnë, për fjalët e rralla, të vjetra shqipe që sot nuk përdoren më. (Përmenda më lart musëndrat-ja një fjalë e zhdukur nga koha.)
Filmi është bashkimi i një morie disiplinash. Të mos harrojmë se për muzikën e filmave të paranëntëdhjetës kanë punuar kompozitorët më të mirë të vendit. E dëgjoj shpesh demo-n e filmit “Gjeneral Gramafoni”, kompozuar nga Aleksandër Peçi. Shumë emocionuese. Dëgjoj vazhdimisht të gjitha kolonat zanore të Aleksandër Lalos, Kujtim Laros, etj.
Të mos harrojmë gjithashtu se në shumë prej filmave të rëndësishëm të kësaj kinemaje piktor ka qene Alush Shima. Dhe duhet të ketë qenë luks i madh të ishte në film një piktor si ai. E kam përpara syve atë vendin piktoresk ku është xhiruar filmi “Kush vdes në këmbë”. Regjia Vladimir Prifti (Me siguri globalizmi me njëtrajtësinë e tij të frikshme i ka gëlltitur dhe ato shtëpi aq autentike.) Aleksandër Peçi edhe në këtë kolonë zanore është treguar gjenial me polifoninë rrënqethëse.
E kështu, të gjitha këto më bëjnë të mendoj se kjo pëlqesë kolektive për filmat para 90-ës nuk është thjesht rastësi apo manipulim emocional.
Po edhe sikur këta filma të mos kenë vlera artistike, ata kanë vlera të çmuara dokumentareske se si kemi menduar ne si shoqëri në ato vite. Kam qenë fëmijë dhe kam ndjerë një dhimbje të madhe kur pashë për herë të parë filmin “Përtej mureve të gurta” dhe pikërisht skenën kur vajza e vogël blen akullore dhe harron që ka perçe para syve. Me këtë zakon mesjetar u ndesha së pari prej këtij filmi.
Sa për filmat e dobët dhe skematikë, mendoj se duhen ruajtur po me aq kujdes sa dhe filmat e mirë; si dëshmi e gjallë e përdhunës që ushtron mbi artin demagogjia.
Regjisorët dhe skenaristët e filmave të para90-ës, në kushtet e një censure të madhe arritën të krijojnë të bukurën brenda një shëmtie të madhe. Ata, në jo pak filma ditën të manovronin për të dhënë tërthorazi sinjalet e tyre të SOS-it. Dua të veçoj këtu filmin “Historiani dhe kameleonët”, të cilin do ta konsideroja një pamflet të fuqishëm politik, një pasqyrë të saktë të politikës shqiptare të të gjitha kohërave. Kur sheh atë film të duket sikur skenari është shkruar për Shqipërinë e sotme, por në kohën kur u realizua ishte gjithashtu një denoncim për diktaturën, e cila ishte në vitet e fundit të saj. Skenari i shkruar nga një penë e stërvitur si ajo e Qamil Buxhelit, ndërsa regjia është e Saimir Kumbaros.
Nëse një e djathtë ekstreme do të vijë ndonjë ditë në pushtet, jam e sigurt që do t’i ndalojë sërish këta filma, ashtu siç humbën ca kohë në vitet 90-të. Por një brez i pakompleksuar do të pasojë dhe do të dojë t’i shohë e t’i rishohë për të kuptuar se nga vijmë… Këta filma do të shihen në çdo kohë, madje do të vlerësohen edhe më shumë në vitet që do të vijnë, sepse janë bërë nga artistë autentikë, me rrënjë të ngulitura thellë në tokën e tyre.
Nëpërmjet Institutit Luce ne gjejmë sot shumë filmime që Italia Fashiste ka bërë për Shqipërinë. Pamje të rralla, të çmuara, që na tregojnë se si kemi qenë. Dhe sa mirë që italianët i ruajtën dhe nuk i shkatërruan. Kështu ne mund t’i shohim e të kuptojmë veten tonë. Por çfarë do të ndodhte sikur edhe Italia të shkatërronte çdo gjë që kishte lidhje me fashizmin? Ashtu siç shkatërruam ne në mënyrën më absurde Kinostudion, fabrikat dhe uzinat që nuk ishin ndërtuar prej bllokmenëve që rrinin nëpër vila, por prej djersës dhe gjakut të shqiptarëve të thjeshtë. Jemi ndoshta i vetmi vend në botë pa hekurudha dhe pa kinema! I ndjek me vëmendje prej vitesh kronikat e këtij Instituti; filmimet e rralla për Shqipërinë, por nuk besoj se jam bërë fashiste…. meqë kam dëgjuar folësin që numëron fitoret e Duçes! Asgjë e jashtëzakonshme, i dëgjojmë këto fitore të numërohen përditë edhe te ERtv-ja!
Në foto Xhanfize Keko dhe grupi i saj i xhirimit
Komentuesi vazhdoi ta shpjegonte idenë e tij se pse duhej të ndaloheshin filmat e Xhanfize Kekos: – Nuk duhet ta lëmë rininë të indoktrinohet! – shkruante ai. Dhe kishte të drejtë! Le ta lëmë rininë pa modele, me të pasmet kthyer nga dielli, duke tharë pafund “çiçin që ka bërë në brekë!”
Nëse indoktrinim do të thotë të mbrujtesh me ngjyrat dhe diellin e bukur të filmave të Xhanfize Kekos, me pastërtinë sanguine, simpatike, të personazheve të saj të vegjël, uroj që të gjithë; fëmijë e të rritur të fillojnë të indoktrinohen sa më shumë prej filmave të saj!
Le të indoktrinohemi me të bukurën! Me ato thërmijëza shpirti që kjo grua e talentuar shpërndau me aq përulësi në filmat e saj! Le të indoktrinohemi me këtë lloj arti, i cili, edhe në kushtet e kornizave të tmerrshme ideologjike diti të mbetet art e të na përcjellë mesazhe solide e të shëndetshme për botën dhe shoqërinë…
©Arlinda Guma – Tiranë, 19 Prill, 2019
Arlinda Guma është autore e katër romaneve: “Bulevardi i Yjeve”- 2014, “Terma humanitarë si fjala bombardim”- 2016, “Bob Legjenda” – 2021 dhe “Marksi ka humbur kujtesën” – 2025. Ajo është krijuese e revistës defekt-teknik.com
Shënim për Gazetën Tema: Do përgjigjeni në gjykatë për vjedhjen e këtij shkrimi dhe shumë shkrimeve të tjera!
VOZITJE E PABESË – Hilde Domin
Ama andrra âsht barkë
për bregun e kotë.
Hyp mbrenda
anës urës vezulluese të së djeshmes.
Je i ftuem
me u vozitë mbi re të trandafilta
nën re të trandafilta
tamam posi re.
Ja, nji fllad
dhe ti je aq i lehtë
e barka âsht pa timon
po uji i dystë sa pasqyra.
Drejtimin e humb butësisht:
ndërsa ti je rrugës drejt luginës së ndritun
rana zu të kërcijë nën kallumë
nën hijen e kullotave.
Përktheu nga originali: Hans-Joachim Lanksch
