Kam ëndërruar aq shumë për ty
Kam ecur dhe kam folur aq shumë,
Sa shumë e desha hijen tënde
Saqë s’më mbetet gjë tjetër nga ty.
Më mbetet veç të jem hije midis hijeve
Të jem njëqind herë më shumë hije sesa hija
Të jem hije që do të vijë e rivijë në jetën tënde ndritur në diell…
Luan Rama
E kisha imagjinuar shpesh atë njeri-kufomë, të cilit në ditët e fundit të jetës së tij, dy hije njerëzore i ishin shfaqur papritur si nga një botë tjetër dhe e kishin pyetur me një zë të ngrohtë: «Kërkojmë një poet francez me emrin Desnos. A e njihni?…»
Ai kishte ngritur sytë dhe në gjysmë errësirën e sallës, ku dhjetëra e qindra njerëz dergjeshin në agoni, një rreze shprese i ishte shfaqur:
– Unë jam poeti francez Robert Desnos!…
Ishin ditët e para të çlirimit të kampit nazist të përqëndrimit të Terezinës, në Çekosllovaki. Ishin ditët e para të lirisë së aqëndërruar. Dy të rinj çekë, vullnetarë, që kishin shkuar në kampin e çliruar të ndihmonin të internuarit, midis morisë së emrave në listën e kampit, papritur kishin lexuar: «Robert Desnos, poet francez». Vallë ishte aty? Vallë jetonte ende? Si mund ta gjenin në atë turmë prej mijëra vetësh, gjysma e të cilëve dergjej në ethet e epidemisë së tifos që po i shfaroste me radhë?… Këtë autor ata e kishin lexuar në revistat çeke të përkthyer para luftës dhe të nxitur për të takuar poetin, filluan të kërkonin menjëherë. Robert Desnos çuditërisht i kishte mbijetuar udhëtimit në këmbë drejt Terezinës, por a do të mbijetonte vallë tani në këtë ferr të dytë, midis jetës dhe vdekjes? Sa shumë e kishte pritur këtë ditë, sa shumë!
Ky imazh m’u rishfaq sërish një ditë në Rue Mazarine, atëherë kur do të përktheja disa poezi të tij për revistën Përpjekja si dhe një shkrim për jetën e poetit francez. M’u shfaq atje, në atë ndërtesë, ku poeti kishte lënë gjurmët e pashlyera të tij, gjurmë dashurie dhe poezie, klithmën e tij poetike drejtuar njerëzimit, këngët e tij të Rezistencës si Roja e natës së urës Pont-au-Change.
Desnos, profeti i surrealizmit
Të gjithë e dinë se André Breton ishte udhëheqësi shpirtëror i surrealistëve, por vetë Bretoni, në 5 Korrik të vitit 1924, kishte shkruar: «Surrealizmi është në rend të ditës dhe Desnos është profeti i tij.» Epoka surrealiste ishte padyshim një nga periudhat më të bukura, pasionante dhe krijuese të tij. Ai shkroi poezi, esé, artikuj, pjesë për radio, me të cilën u lidh vite me radhë, shkroi tekste këngësh e spektaklesh muzikore, madje dhe tregime surrealiste dhe një roman të titulluar Liria ose dashuria, ku titulli i njërit prej kapitujve ishte: Robert Desnos, i lindur në 4 Korrik 1900, vdekur më 13 Dhjetor 1924, ditën që shkroi këto rreshta. Personazhe të këtij romani ishin Corsaire Sanglot dhe Louise Lame, një këngëtare kabareje, tek e cila lexuesi i sotëm mund të zbulojë hijen e të dashurës së tij, Yvonne George.
Shumë shkrime ai i botoi në revistën e re që nxorrën surrealistët, Revolucioni surrealist. Sadi për të ishte një pamfletist i guximshëm që ishte ngritur kundër hipokrizisë dhe që nuk i fshihte veset e tij. Ai e cilësonte atë «një hero i dashurisë, i zemrës dhe i lirisë». Historia e lëngimit të gjatë të Sadit në një çmëndinë, e frymëzoi ndoshta që të shkruante dhe një artikull të titulluar Letër krye-mjekëve që drejtojnë të çmendurit, ku denonconte mënyrat arbitrare të tyre në trajtimin e njerëzve të sëmurë psikikë.
Surrealistët kishin si program të tyre ndryshimin e jetës dhe transformimin e botës, emancipimin e shpirtit dhe çlirimin social. Shpresat e tyre ishin në Revolucionin Proletar. Në një deklaratë kolektive, ata shkruanin: «Surrealizmi është një mjet i çlirimit total të shpirtit; – ne jemi shumë të vendosur për të bërë Revolucion; – surrealizmi nuk është një formë poetike, por një thirrje që i drejtohet vetvetes dhe që është e vendosur t’i shkatërrojë të gjitha pengesat…» Më 3 Nëntor të vitit 1925, një debat i madh mbi Revolucionin u zhvillua nga intelektualët e grupit «Club des insurgés», («Klubi i kryengritësve»). Në ekspozitën e surrealistëve të organizuar atë kohë në Paris merrnin pjesë me veprat e tyre Picasso, Man Ray, Klee, Arp, Ernst, Miro, ndërsa Roberti shkroi artikullin Kuptimi revolucionar i surrealizmit.
Desnos ishte vërtet një lloj profeti, një revolucionar si surrealistët e tjerë që lexonin Marksin dhe mbronin Trockin kundër dhunës staliniane. Por Desnos i druhej Revolucionit. Ai i druhej Partisë Komuniste dhe disiplinës së hekurt, metodave të saj. Kur Bretoni, Aragoni, Elyari, etj, u bashkuan me Partinë Komuniste franceze, Desnos hezitoi para kërkesës së tyre, por më së fundi u tha: “Nuk jam gati. Unë jam një poet. Edhe unë e admiroj Revolucionin Rus. Por unë dua të bëj atë punë për të cilën dhe jam krijuar: Poezinë!” Ai nuk donte të vihej në shërbim të Partisë dhe kishte frikë nga forca shkatërruese revolucionare.
Në epokën surrealiste, atëherë kur ai bridhte si bohem sa në kabaretë e kryqëzimit Vavin, në bistrotë e Rivoli-së apo në “Cyrano” dhe në “Closerie de Lilas”, në fund të bulevardit Montparnasse, ku sherret e surrealistëve ishin të zakonëshme, ai u njoh dhe me këngëtaren Ivon Zhorzh (Yvonne George). Ajo ishte një nga yjet e muzikës franceze. Këndonte në skenën e Olympia-s. Për të shkroi shumë artikuj në revistat artistike dhe shumë poezi të bukura, si vargjet e mrekullueshme në poezinë e tij Gruas së mistershme, (A la misterieuse), ku ndër të tjera ai shkruante:
“Kam ëndërruar kaq shumë për ty
Saqë padyshim s’kam kohë të zgjohem…
Fle në këmbë me trupin ballë shfaqjeve të jetës dhe të dashurisë.
Kam ëndërruar shumë për ty, kam ecur shumë
Kam folur dhe kam fjetur me hijen tënde…
Natën sigurisht janë shtatë mrekullitë e botës,
Janë madhështia, tragjikja dhe bukuria
Je ti…
Ti që të pres!…»
Viti 1928 në Paris ishte «viti erotik», i quajtur kështu pasi në gjurmët e Apolinerit, u botuan shumë libra për erotizmin: Zhorzh Bataj botoi romanin Historia e syrit, Benjamin Peret shkroi Rouilles encagées, Desnos shkroi mbi Sadin dhe kontributin e tij, Lui Aragon, Le Con d’Irene. Por André Breton bashkë me pasuesit e tij, ishte kundër lirisë seksuale, kundër vlerësimit të erotizmit dhe të homoseksualizmit. Një vit më vonë, surrealizmi shënoi suksese të reja me filmin e Lui Bynyel, Një qen andaluz apo me filmin e Koktosë, Gjaku i poetit. Desnos ishte i apasionuar pas kinematografisë. Shkruante skenarë filmash dhe dialogë, siç ishte skenari i parë i tij, Mesnatë në orën 14.00, ese e mrekullisë, apo më vonë skenarin e filmit të njohur të Man Ray-it (Men Rei), Ylli i detit, i financuar nga vikonti de Noailles. Atij i pëlqenin veçanërisht filmat ekspresionistë si Caligari apo Nosferatu, filmat e Çaplinit apo të Mack Sennet, filmi Korracata Potjomkin i Sergei Ejzenshtein, etj. Pikërisht në këtë periudhë ai bëri dhe udhëtimin e famshëm si gazetar në Havanë, në Kongresin e Shtypit të Amerikës Latine, ku u njoh me shkrimtarin Asturias dhe revolucionarët kubanezë e latino-amerikanë dhe ku arriti që miku i tij, Alejo Carpentier, të ikte fshehurazi nga Kuba për t’i shpëtuar regjimit diktatorial të Machado-s. Carpentier do të ishte më pas një nga bashkëpuntorët e tij më të afërt.
Në këtë kohë kishte filluar ftohja mes Bretonit dhe një pjese të surrealistëve. Desnos nuk rrinte më me Bretonin edhe pse e kishte dashur shumë atë. Shumë ngjarje, kujtime, krijime të përbashkëta e lidhnin me të, veçanërisht periudha surrealiste. Më 1930, kur Bretoni botoi Manifestin e Dytë të Surrealizmit, Desnos dhe një grup miqsh, iu përgjigjën kritikave të tij me një artikull shumë të ashpër të titulluar Një kufomë, duke goditur me forcë ortodoksinë e Bretonit dhe diktatin e tij.
Yvonne ishte sëmurë me tuberkuloz dhe dhimbja e Desnos ishte e madhe.
Ajo vdiq në moshën 33 vjeçare në shtratin e një sanatoriumi. Desnos dhe Kokto shkuan me nxitim brenda ditës në Zvicër dhe u kthyen për ta varrosur në varrezat e Père Lachaise, më 26 Prill të vitit 1930. Trupi i saj u dogj në krematorium dhe Desnos e rikujtonte këtë ngjarje në romanin e tij Le vin est tiré, (Vera është gati). Në shtëpinë botuese Gallimard ai botoi vëllimin poetik Corps et Biens, duke vazhduar gjithnjë emisionet e tij radiofonike.
Një vit më parë ai ishte njohur rastësisht me një vajzë mjaft simpatike dhe origjinale, nga ato femra që nuk ndryshonin shumë nga Kiki apo Gala. Quhej Juki. Ai ishte çuditur me këtë emër, por vajza, që në fakt emri i vërtetë i saj ishte Lucie, do t’i shpjegonte më pas se i dashuri i saj japonez, piktori Fujita, e thërriste gjithnjë Juki, që do të thoshte «dëborë ngjyrë rozë». Fujita e çonte atë gjithnjë t’i blinte në Montparnasse revistat surrealiste që dilnin në atë periudhë. Dhe ja, tashmë një admirator i pasionuar shtohej në jetën e saj. Në këtë kohë Desnos shkruante shumë për muzikën, për disqet e reja muzikore. Juki habitej me dekorin e dhomës së tij në 45, Rue Blomet, ku rrinin dhe piktorët Jean Miro dhe André Masson. Më pas ata ishin takuar përsëri në “La Coupole”, ku rrinin shpesh dhe shkrimtarë amerikanë, ata që Gertrud Stein i quante «Brezi i humbur». Ai po e shikonte gjatë dhe papritur ajo i kishte thënë: «Ju keni sy të mrekullueshëm. Në thelb ju duhet të jeni më pak i padurueshëm sesa m’u dukët mbrëmjen tjetër…»
Ajo ishte 25 vjeç, Roberti 28, ndërsa Fujita 36 vjeç. Një lidhje treshe filloi të krijohej gradualisht. Juki, edhe pse ishte e dashura e Fujitës, më shumë filloi të rrinte me Robertin, e cili e tërhiqte me mënyrën si fliste, me kulturën e tij, gjendjen e tij poetike dhe ëndërruese. Madje të tre ata ndërmorrën dhe një udhëtim të gjatë nëpër fshatrat e thella të Burgonjës.
Desnos ishte shumë bujar dhe Juki ishte nga ato femra që prishte shumë në jetën e lokaleve. Ajo donte ta gëzonte jetën, të pinte, të kërcente, të dashuronte. Kështu, Roberti i lidhi jetën e tij me një muzë që do të quhej gjithnjë Juki, të cilës i shkruante letra aq të ëmbla, për të cilën ai botoi 34 poezi: Juki 1930. Në poezinë Një ëndërr e ditëve të shkuara, ai shkruante:
«E dua Jukin/ dhe para se ta njihja atë/ unë tashmë e dija/ unë e prisja atë/ e kërkoja do ta dua gjithnjë…»
Ishte viti 1931. Fujita ishte nga ata piktorë që donte qetësinë e atelierit dhe jo jetën e zhurmshme të kafeneve dhe restoranteve të Parisit. Më së fundi, i lodhur nga këto, ai vendosi të ikte në Amerikë. Ndoshta atje mund të gjente një treg më interesant. Një ditë, në frëngjishten e veçantë të tij, ai i shkruante: «Lamtumirë, po nisem. Uroj të kesh shëndet të mirë. Po nisem për gjithnjë. Të përqafoj për herë të fundit dhe qofsh e lumtur…» Në një tjetër letër, që ua kishte lënë atyre në apartamentin e ri në Rue Lacratelle, ai shkruante: «Ti tani ke një mik besnik, Robertin, i cili të admiron. Ai është gjithnjë me ty dhe ka zënë vëndin tim. Në fakt ti jeton me të, dhe për atë, ti je gjëja më e shtrenjtë në botë…»
Por edhe pse dashurohej me Robertin, Juki çuditërisht zhdukej nga shtëpia dhe vetëm kur vinte disa ditë më pas. Ai e kuptonte që ishin flirte të vogla. E vuante shumë që ishte i shëmtuar. Kishte frikë se ajo mund ta braktiste, ashtu siç kishte të njëjtën frikë dhe shkrimtarja Anaïs Nin. Ai s’mund të largohej prej saj. Madje duhej të punonte shumë, të fitonte pará, pasi ajo nuk e dinte vlerën e parasë.
Vitet 30’ ishin vite tronditëse nga pikëpamja historike dhe letrare. Atëherë Roberti punonte në Radio-France dhe shpesh atë e quanin “poeti i valëve”. Emisionet e tij dëgjoheshin shumë, pasi një numër i madh emisionesh i kushtohej problematikës së kohës, ngjarjeve të stuhishme kundër fashizmit, etj. Politikisht, ai u angazhua që në fillim kundër fashizmit, duke u bashkuar me «Frontin e Bashkuar», («Le Front Commun»). Bashkë me Jukin shkoi në Spanjë dhe u takua me Pablo Nerudën, i cili atë kohë ishte diplomat në Spanjë. Ishte ai që e njohu me Federico Garcia Lorka-n.
Në vitin 1936, ai ishte në anën e Frontit Popullor dhe e uroi me gjithë shpirt një qeveri të majtë në shërbim të popullit. Në revistën Zjarri, botoi disa poezi për Luftën e Spanjës dhe brigadat internacionale. Një emision të posaçëm i kushtoi poetit amerikan Witmann, të titulluar Salut au Monde, (Përshëndetje botës), sipas titullit të një poezie të Witmann. Vrasja e Lorkës e tronditi shumë. I revoltuar ai klithi: ”Ja ku po i masakrojnë dhe poetët!”. Në fakt, në Spanjë, shumë poetë e shkrimtarë u persekutuan dhe të tjerë morën udhët e mërgimit. Disa erdhën në Francë. “Me vrasjen e Lorkës, – shkroi ai, – për herë të parë, jo vetëm kuptova por dhe ndjeva në trupin tim se fashistët kërkonin vdekjen tonë dhe se lufta kundër tyre ishte një çështje jetese.” Pikërisht në këtë kohë, duke iu referuar thirrjes së republikanëve spanjollë “No Pasaran! Pasaremos nosotros!”, ai shkroi dhe një kantatë me titullin A e dini çka ndodhur? Garcia Lorka do të vdesë!
Pas rënies së Barcelonës më 26 Janar 1939, 500 mijë spanjollë zbarkuan në Francë. Të tjerët u shpërndanë nëpër botë. Kur Gjermania naziste pushtoi Francën dhe «Panzers» të Luftwaffe-s kapërcyen Ardennes drejt Parisit, Desnos ishte ushtar dhe kompania e tij u tërhoq drejt jugut, gjersa u nënshkrua kapitullimi. Eksodi i parizianëve ishte i dhimbshëm. Por më pas ai erdhi në Paris dhe rifilloi jetën si më parë, edhe pse Franca nuk ishte më ajo Francë që do të donte. Ishte Franca e nënshtruar dhe e poshtëruar.
Desnos filloi bashkëpunimet e zakonshme me revistat e gazetat dhe më së fundi u angazhua me gazetën Aujourd’hui, në të cilën do të punonte deri në ditën e arrestimit të tij. Ai u fut në grupin klandestin «Agir», («Të veprosh»), dhe tashmë kishte disa pseudonime: Lucien Gallois, Pierre Audier, Cancale apo Valentin Guillois, por ruhej gjithnjë që Juki të mos merrte vesh rreth veprimtarisë së tij klandestine. Ai nuk donte që ajo të shqetesohej për fatin e tij. Në vitin 1942, ai botoi disa poezi e shkrime në revistat klandestine, siç ishte dhe poezia e njohur Një zemër që urrente luftën, etj.
Një ditë Roberti takoi Sartrin, i cili dhe ai ishte në hapat e para të Rezistencës. Nga ajo kohë ka mbetur dhe një epitaf, që dora e Desnos ka shkruar për vetveten, ku ndër të tjera shkruante: «Kam jetuar në këto kohëra dhe prej njëmijë vjetësh kam vdekur. Jetoja jo si një njeri pa famë, por i përndjekur. Ndërkohë që gjithë fisnikëria humane është e burgosur, unë jam i lirë midis skllevërve të maskuar. Edhe pse gjallë, mos kini frikë nga mua, sepse unë kam vdekur. Asgjë nuk mbijeton nga shpirti dhe trupi im.»[1]
Pikërisht në atë kohë Roberti shkroi një nga poemat më të bukura të tij: Le veilleur du Pont-au-Change, (Roja i natës të Pont-au-Change), një poezi klithëse dhe e revoltuar, plot shpërthime e zhurmë avionësh:
«Ju përshëndes juve, ju që flini
Pas një pune klandestine të lodhshme,
Ju shtypshkronjës, mbajtës bombash, heqës shinash, ju që vini,
Shpërndarës traktesh, kontrabandistë, përcjellës mesazhesh
Ju përshëndes të gjithë ju që rezistoni,
Fëmijë njëzet vjeçarë me të qeshurën e pastërt…
Ju përshëndes në pragun e një mëngjesi të ri…»
Në këtë poezi luftarake, me një zë humanisti, Desnos u këndoi gjithë luftëtarëve të lirisë, atyre që sakrifikojnë dhe ëndërrojnë për lirinë. «Unë jam roja i natës së Pont-au-Change / duke ruajtur në zemër të Parisit… shkruante ai dhe më tutje shtonte:
«Ju dëgjoj dhe ju ndjej: norvegjezë, danezë, hollandezë,
Belgë, çekë, polakë, grekë, luksemburgas, shqiptarë, jugosllavë,
shokë lufte
Dëgjoj zërat tuaj dhe ju thërras,
Ju thërras në gjuhën time që ju e njihni të gjithë,
Një gjuhë që ka vetëm një fjalë:
Liri!»
Në datën 5 Shkurt 1944, dy javë para se të arrestohej, Desnos kishte shkruar: «Kur Verleni vdiq, ai kërkoi që shkopin e tij t’ia jepnin një poeti. Dhe e veja e tij ia dha atë poetit Stuart Merrill. E veja e Stuart Merril ia dha Verharen. E veja e Verhaeren ma dha mua…»
Ditari i Desnos mbaron më 21 Shkurt të vitit 1944. Ёshtë faqja e fundit që ka mbetur, dhe kjo me një kujtim fëmijërie me nënën e tij. «Një kujtim fëmijërie kur isha tetë apo nëntë vjeç. Po kthehesha bashkë me nënën në apartamentin tonë në rrugën Saint-Martin. Nëna më shtrëngoi dorën në mënyrë konvulsive dhe unë e pyeta:
– Përse ma shtrëngon dorën?
Ajo sikur u zgjua nga një ëndërr. Më vështroi dhe më tha:
– Kujtoja se të kishin ndërruar…»
Rruga Mazarin. 22 Shkurt. Në shtëpinë e Robertit, ata sapo ishin ngritur dhe kishin ngrënë mëngjesin. Ndërkohë që Roberti dhe shoku i tij i Rezistencës, Alain Brieux po ruheshin, dikush u telefonoi. Ishte një grua e gazetës që i njoftonte se Gestapo sapo kishte qënë në gazetën Aujourd’hui, ku punonte Roberti dhe kishte kërkuar atë. Me sa dukej kërkonin ta arrestonin. “Roberti më kërkoi menjëherë që të largohesha nga shtëpia, – do kujtonte më vonë shoku i tij, Brieux. – Në fakt ai mund të largohej bashkë me mua ose të fshihej në një dhomë aty pranë. Roberti më dha një pako të fshehtë dhe më tha ta asgjësoja. Njerëzit e Gestapos, disa civilë, i kryqëzova më pas poshtë shkallëve…»
Ishin çaste që s’mund të harroheshin. «Ai kishte frikë se mund të më merrnin gjermanët, – kujtonte Juki, – prandaj dhe qëndroi. I dukej se duke qëndruar me mua gjer në momentet e fundit më mbronte me të gjitha forcat.»
Sy më sy, pa folur. Me zemër të shtrënguar dhe ku jeta qëndronte si mbi një fill. «Po i thosha ndërkohë Robertit:«Ik, shko tani!»… Por ai m’u përgjigj: «Kurrë në jetën time!»
Ndërkohë ra porta.
– Zoti Desnos? – më pyeti një burrë i ri biond.
– Hyni, këtu është! – iu përgjigja.
Pashë sytë e tij që morën një hije trishtimi.
– Ah, qënka këtu! – tha ai me një lloj habie dhe trishti.
Roberti mund të kishte ikur.
Kur dy prej spiunëve po kontrollonin, ai më tha: “Dijeni zonjë se unë jam një oficer gjerman. Më caktuan rastësisht me këtë punë policësh. Por unë jam një oficer gjerman.»
Dy spiunëve, Roberti u tregoi se ç’kishte në sirtarët e tij…
– Ku do ta çoni zotëri?
– Nuk kam të drejtë t’ua them! – por pastaj me zë të ulët ai shtoi:
– Shkoni në Rue des Saussais. Ishte vëndi ku bëheshin pyetjet, ku ishin banjat me ujë të ftohtë dhe ku të zhysnin kokën që të tregoje.
Unë fillova të qaja. Desnos, i cili nuk dëgjoi se ç’më foli gjermani, më tha i habitur:
– Mos qaj kështu, të lutem!
Për ironi, ajo ditë e 22 Shkurtit ishte ditë feste. Dimri i vitit 1943 kishte qënë një dimër i butë, por atë ditë bora filloi të bjerë dhe të ftohtit të pllakoste qytetin.»
Pas kontrollit të shtëpisë dhe para se të largohej bashkë me ata, Roberti i kishte zgjatur asaj stilografin e tij «Parker», duke i thënë me gjysmë buzëqeshje:«Mbaje e dashur. Do të kthehem ta marr!»…
Edhe miku i tij, poeti André Verdet ishte arrestuar në të njëjtën ditë, por Roberti nuk e dinte. Bashkë me të dhe poeti tjetër René Lacôte, i të njëjtit grup klandestin. Ata rrinin gjithnjë bashkë dhe punonin për grupin e fshehtë të Rezistencës, por me sa dukej dikush i kishte spiunuar. Që të tre përfunduan në qelitë e hetimit e më pas në burgun e Fresnes, para se t’i çonin më së fundi në kampin e Compiegne-s, rreth 100 km larg Parisit, ku të burgosurit qëndronin në mënyrë tranzite gjersa çoheshin në kampet e përqëndrimit. Juki u përpoq ta shpëtonte nga kthetrat e Gestapos, duke kërkuar ndihmë tek të njohurit e Robertit, por më kot.
Më 19 Prill, Desnos mori një letër nga Juki dhe disa ditë më vonë ajo iu shfaq në kampin e Compiegne-s. Robertin e kishin qethur si gjithë të tjerët. Megjithatë ai e dinte se gjermanët e kishin të humbur luftën edhe pse mbaheshin ende. Ato ditë që ndenji në Compiegne, Roberti shkroi disa nga poezitë e tij të fundit: Le chant du Tabou apo Sol de Compiegne, të cilat ai mundi t’i dërgonte në revistën klandestine që nxirrte atëherë Elyari, Revue éternelle. Compiegne, me një tokë pluhuri, tebeshiri e sileksi, tokë shterpë siç shkruante poeti, ku në «trupin tënd ne lëmë gjurmët e këmbëve tona/gjurmë ku një ditë shiu i pranverës/të qëndrojë si syri i një zogu…».
Tokë e Compiegne-s, një poezi e konceptuar në formën e një kori, me disa zëra. Janë zërat e të internuarve, ku secili nga ata shton një fjalë, një frazë, një lutje, një thirrje. Vargje të firmosura nën pseudonimin «Valentin Guillois, i internuar».
Një zë
Ne do të ikim duke kënduar
Duke kënduar drejt dashurive tona
E shkurtër është koha dhe jeta.
Zëri tjetër
Asgjë nuk është më e bukur se dashuritë tona.
Një tjetër zë
Ne do të lëmë pluhurin tonë
Në pluhurin e Compiegne-s,
Dhe ne do të marrim dashuritë tona
Të dashurat tona do të na kujtojnë
Kori
Që të na kujtojnë…
Po në Compiegne, Roberti mori një letër të shkurtër të Jukit, ku ajo i shkruante: “Të dua thellësisht”, (“Je t’aime profondement”). Asnjëherë ajo nuk i ishte drejtuar me këto fjalë. Më 6 Prill, Roberti shkroi sonetin e tij të fundit: Çasti kur dielli do të bulëzojë shkurret.
Ishte 27 Prilli, dita e largimit të tyre nga kampi i të internuarve në Compiegne. Juki shkoi ta takonte. U panë gjatë një copë herë dhe u përqafuan fort. «Ti do të nisesh me trenin tjetër, – i tha ajo me dhimbje. – Mos shpreso. Bëra ç’munda”.
Me dhimbje në sy, Roberti i ishte përgjigjur: – “Mos u shqetëso. Do të kthehem!”…
Por ai e dinte se Auchvitz do të thoshte “shfarosje”.
Një ditë para se t’i merrnin, Roberti i kishte shkruar Jukit një letër: «E shtrenjta ime. Puthjet e para përpara nisjes. Nisem me besim te ty. Ki besim tek unë dhe ylli im!…”
Ditën e ikjes, Juki shkoi përsëri në Compiegne, ku kishin shkuar dhe gratë të tjera për të parë për herë të fundit burrat e tyre. Nga larg, ato ndiqnin largimin e tyre më këmbë nga kampi drejt stacionit të trenit. “Ata ecnin ngadalë, – kujtonte Juki. – por me dinjitet. Ishte diçka mbresëlënëse. Por sapo ushtarët na panë, ata filluan tu bërtisnin: «Më shpejt! Më shpejt!»… Dhe ata filluan të rendin. Roberti ishte nga fundi. Me vështrimin e tij miop, ai më kërkonte, ndërsa unë fillova t’i thërras: «Robert!» …Ai më buzëqeshi dhe më bëri shenjë me dorë, duke vrapuar. Që larg ai shtoi:«Do të kthehem shpejt! Të fala miqve!…»
Më së fundi karvani i të internuarve u kishte hipur vagonave dhe ata ishin nisur. Nisje drejt ferrit. Asnjëri nga ata nuk e kuptonte pse po i çonin me trenat që shkonin drejt Gjermanisë. Asnjëri nga ata nuk ishte çifut…
“Ne u nisëm me të njëjtin tren drejt Aushvitzit më 27 Prill të vitit 1944, – ka shkruar Verdet në kujtimet e tij. Më pas, duke kujtuar ditët e para të kampit, ai ka shtuar: “Në fushën e madhe të kampit, bie shi dhe fryn shumë erë. SS-ët që na kalojnë pranë na thonë: “Ju të gjithë do të vdisni!”… Por ja, Desnos duket tek shkon sa te një grup te tjetri, i merr ata për krahu dhe u lexon në shënjat e pëllëmbëve të duarve të ardhmen e tyre, duke u dhënë shpresë e besim. Për një çast, fytyra e tyre ndriçohej nga drita e shpresës…”
Robert Desnos bashkë me qindra e mijra të internuar të tjerë do të çoheshin më vonë në kampin e Buchenwald dhe pas një qëndrimi atje prej dhjetë ditësh, trenat i çuan tashmë drejt Flossenberg e më pas në qytezën e Floha-s. Desnos kishte numrin 185443 dhe ky tatuazh ishte shtuar krahas një tatuazhi tjetër që miku i tij Fujita, i kishte bërë një ditë në atelierin e tij po në krah. Ishte një konstelacion yjesh dhe arusha e madhe, një botë larg kësaj bote që ai po jetonte tashmë. Tregojnë se në Buchenwald-it, ai u recitonte të internuarve pjesë nga Rasini, Hygoi, Nervali.
Në 14-15 Korrik, përmes një mikut të tij, Desnos arriti të shkruajë një letër në gjermanisht dhe t’ia nisë Jukit. Atëherë ishte e detyruar që letrat të ishin në gjermanisht. “A do të arrijë vallë kjo letër për ditëlindjen tënde? – pyeste ai. – Do të doja të ofroja 100 mijë cigare, një dyzinë fustanesh të kuturierëve më të mëdhenj, apartamentin që ndodhet në Rue de la Seine, një makinë, shtëpinë e vogël në pyllin e Compiegne-s, atë në ishullin e Belle-Ile dhe një buqetë lulesh prej dyzetë centimësh. Në mungesën time, bli gjithmonë lule. Unë do të paguaj për to. Por para së gjithash pi një shishe verë të mirë dhe mendo për mua. Shpresoj që miqtë tanë nuk do të lënë vetëm…”
Letra e fundit dërguar Jukit është ajo e datës 7 Janar e vitit 1945. Pranvera e lirisë nuk po vononte. Franca ishte çliruar me kohë. Në letrën e tij, që e fillonte me fjalët «Ma grande cherie», («E shtrenjta ime e madhe»), ai i dërgonte dhe dëshminë e testamentit të tij, ku e caktonte si trashëgimtare të gjithë çka kishte si dhe të veprës së shkruar të tij. Juki ishte dashuria më e madhe e tij.
Më 14 Prill të vitit 1945, meqë ushtritë Aleate po i afroheshin Gjermanisë, të burgosurit filluan t’i evakuojnë nga kampi i Floha-s. Ky udhëtim do të quhej më pas “Rruga e vdekjes”, pasi ishte një kalvar i vërtetë përmes të ftohtit dhe baltës, ku shumica e të internuarve vdiqën gjatë rrugës. Të burgosurit shkonin drejt qytetit të vogël çek të Terezinës. Radio njoftonte se Hitleri nuk ishte më. Që prej dy muajsh, Roberti vuante nga dizanteria. Në vargun e gjatë që shkurtohej gjithnjë e më shumë, vetëm 300 vetë refuzonin të vdisnin. Ndër ata edhe Desnos. Terezina (apo Theresienstadt, siç e quanin gjermanët) me kështjellën e vjetër të saj mbahej ende nga nazistët. Të nesërmen e mbërritjes së tyre në kamp, Gjermania naziste kapitulloi, por të internuarit ishin në grahmën e fundit të jetës së tyre. Nuk kishin fuqi as të gëzonin, as të këndonin, as të përqafonin njëri tjetrin. Vallë a kishte mbaruar më së fundi ky kalvar? – pyesnin sytë e shuar të këtyre njerëzve-kufoma? Një fotograf që ishte ndodhur aty në ditët e para të lirisë së kampit, e ka fotografuar Robertin në një grup të internuarish me rrobat e tyre të kampit.
Më 9 Maj, në Terezinë, mbërrijnë ushtarët sovjetikë. Në Paris, Jukit i kanë thënë se Roberti po kthehej nga Rusia. Të tjerë i thonë tjetër gjë. Megjithatë ajo shpreson. Ajo e di se ai është ende gjallë. Më së fundi, më 28 Qershor, Juki njoftohet me siguri se Roberti është në Terezinë. Ky ishte lajmi i fundit që ajo kishte për të, por tashmë ishte tepër vonë…
Në Terezinë, tre mijë ish të internuar rrezikonin të vdisnin nga epidemia e tifos. Dy studentë çekë, Stuna dhe Alena kanë ardhur në Terezinë të ndihmojnë në barakat e spitalit dhe pikërisht atje ata ranë në gjurmët e poetit Robert Desnos. Por Desnos nuk ishte dot në gjendje të ngrihej dhe të hante. Organizmi i tij ishte në momentet e fundit. Ai kishte tmerrsisht etje, por si ta ndihmonin kur uji ishte i infektuar ngado. “Ai nuk dyshonte se do të kthehej në Francë, – kujtonte Alena Tesarova, e cila kaloi ato ditë bashkë me të. – Në fillim, mendonte të merrte fuqi dhe pastaj, kur të piqej brenda tij gjithçka që kishte parë e jetuar, të shkruante një vepër të re. Por së pari duhet jetuar, – thoshte ai. – Ai na premtoi se do të ishte një tjetër Desnos kur të shkonim ta takonim ndonjë ditë. Shpesh ato ditë, për ta zbavitur, unë i tregoja historira. Një ditë i çova një trëndafil të vogël, dëshmia e vetme e bukurisë që kisha gjetur përtej atyre telave me gjëmba. Dizanteria e kishte dërmuar trupin e tij dhe triumfoi mbi të. Ai trëndafil u dogj bashkë me trupin e tij…”[2]
Më 6 „ershor, Roberti ra në agoni. Dy ditë trupi i tij luftoi kundër vdekjes, por më së fundi ai u mposht në krahët e tyre. Ai vdiq në 8 Qershor në orën pesë e gjysmë të mëngesit, në një agim “ngjyrë gri”, siç shkruan në kujtimet e tij një nga studentët. Në xhep iu gjet një letër ku ai kishte shkruar ca vargje poezie. Përsëri një poezi për Jukin. Vargjet e fundit të shkruara nga një dorë që s’do të shkruante më:
Kam ëndërruar aq shumë për ty
Kam ecur dhe kam folur aq shumë,
Sa shumë e desha hijen tënde
Saqë s’më mbetet gjë tjetër nga ty.
Më mbetet veç të jem hije midis hijeve
Të jem njëqind herë më shumë hije sesa hija
Të jem hije që do të vijë e rivijë në jetën tënde ndritur në diell…
Ata u interesuan që Desnos të digjej vetëm, jo bashkë me një të vdekur tjetër, siç ndodhte atë kohë. Ishte një i burgosur gjerman që e dogji atë. “Betohem se jam unë ai që kisha nderin që digjia trupin e poetit të madh Robert Desnos”, – i kishte thënë ai një gazetari që kishte shkuar ato ditë në Terezinë. Ai trup ishte djegur në furrat e tmerrshme bashkë me dy tatuazhet e tij: numri i të internuarit dhe ai konstalacion yjesh i Arushës së madhe, ku shpesh prehej imagjinata e tij. “Big-Bangu” kishte ndodhur atëherë kur jeta vinte me dritën e saj gjigande dhe verbuese. Në vitin 1925, Roberti kishte shkruar një profeci. Ai mendonte se do të vdiste rreth vitit 1940. “Nuk besoj se do të vdes nga ndonjë vdekje natyrale”, kishte shkruar ai. Në Paris lajmi u dha nga agjencia AFP. Zhak Prever (Jacques Prevert), miku i tij, shkroi një poemë për vdekjen e Robertit:
«Ti vdiqe kundër luftës/Robert, miku im/
Paqja nuk deklarohet kurrë: Lamtumirë Robert/
I vdekur kundër luftës, kundër urrejtjes, kundër lirisë…»
Më 15 Tetor të po atij viti, hiri i trupit të tij zbarkoi në aeroportin e Bourget. Për ta pritur kishin dalë Juki, Elyar, Aragon, Barro, Leiris, Klod Roy… Në fjalimin e tij Elyar do të thoshte: «Gjer në vdekje, Desnos luftoi për lirinë. Poezia e tij ishte poezia e kurajos… Ai shkon drejt dashurisë, drejt jetës dhe drejt vdekjes pa dyshuar kurrë. Ai flet, këndon me zë të lartë dhe pa u shqetësuar. Ai është gjeni i një populli…”
Robert Desnos-it do t’i këndonin breza të tërë poetësh. Në poemën Vaji i Robert Djallit, Lui Aragon do të shkruante:
“Mendoj për ty Desnos dhe rishoh sytë e tu
Që shpjegojnë veçse të ardhmen që ato reflektojnë
Pa ato sy, nga mund të vinte, o poet,
Bluja e tyre që sfidon dhe qiejt?”
Bluja e syve…
Duke shkruar këto rradhë për Desnos-in, vështroj përpara meje fotografinë e fundit të tij, atë ku i rrethuar nga një turmë të internuarish, nën një diell të zbehtë, ata presin shkrepjen e aparatit të një fotoreporteri që çuditërisht është gjendur aty. Disa prej tyre vështrojnë nga objektivi me sy që u shkrepëtijnë dhe dëshirën për të parë botën përtej telave, të tjerë janë të humbur, s’dihet ku. Një tjetër që s’ka mundur dot, është shtrirë në shpinë, me sytë nga qielli. Ndërsa Roberti në mes, duket se mezi qëndron. Ai është mbështetur në njërin bërryl, me një fytyrë që shpreh dhimbje, me kokën e qethur dhe vështrimin e humbur. Vallë mendon Jukin, atë moment kur ajo do të vraponte drejt tij?…
[1] Robert Desnos, Anne Egger, Ed. Fayard, Paris, 2007.
[2] Robert Desnos, Cahiers de L’HERNE, Paris, 1999.