Ka shumë madhështi të ndryrë në të gjithë këta libra që dergjen nëpër biblioteka. Ka shumë mënyra për të kuptuar njerëzoren. Ka shumë gjuhë. Ka shumë imagjinatë gjeniale-Philip Roth

Jeffrey Brown: Ju jeni për më shumë se pesëdhjetë vjet një nga shkrimtarët më të shquar të vendit. Keni thënë që ideja e romanit “Komplot kundër Amerikës” erdhi nga një rresht i vetëm i një libri të historianit Arthur Schlesinger, i cili thoshte se disa republikanë në vitin 1940 kishin menduar që të propozonin Lindbergh-un për president.

Philip Roth: Syri më kapi fjalinë, dhe në skaj të saj shkrova: “Çfarë do të kishte ndodhur nëse ai do të ishte president?”

Jeffrey Brown: Çfarë ishte ajo gjë tek “çfarë nëse,” sidoqoftë, që të mbërtheu dhe të bëri të kuptosh se aty ishte një libër i tërë?

Philip Roth: Nuk mund të them që e dija këtë qysh në fillim. Mendoj se pata një reagim rastësor ndaj kësaj gjase. Nuk i dija mundësitë e njëmendta. Duhet të them, megjithëse emri i Lindbergh-ut ishte një emër me peshë për mua. E dija historinë e Lindbergh-ut, sikurse izolimin e tij. Dhe gjëja e parë që doja të imagjinoja ishte se si do të kishte ndodhur nëse një izolacionist do të ishte zgjedhur president-mund të mos ishte Lindbergh-u, meqë ra fjala-dhe ne nuk do të ishim bërë pjesë e luftës. Pra kjo ishte “çfarë nëse?” Por Lindbergh-u mbartte edhe një mundësi tjetër në lidhje me deklaratat anti-semite që kishte bërë në kohën e tij”. Kësisoj mendova se ai, si një kandidat për president, mund të përbënte një kërcënim dhe rrezik për hebrenjtë amerikanë.

Ta pranojmë, një nga gjërat që po bëni në këtë rast është rrokja e një historie të madhe, keni bërë një ndryshim të madh tek kjo histori, por pjesa më e madhe e historisë shtjellohet në një familje. Si arritët në përfundimin që mund ta shihnit këtë histori nëpërmjet lenteve të një familjeje të vogël?

Epo, kjo është mënyra se si punojnë romancierët, apo jo? Mendoj se vendimi ishte marrë për mua qyshse u bëra shkrimtar; që do të thotë se parja e historisë nëpërmjet historisë së jetëve të njerëzve të zakonshëm më ka ngjallur gjithmonë kureshtjen. Keni të drejtë kur thoni se kishte vetëm një ndryshim. Isha shumë i ndërgjegjshëm për këtë. Ishte ndryshimi i rezulatit të zgjedhjeve të vitit 1940 dhe bërja e çdo gjëje tjetër sa më afër realitetit të ishte e mundur, çka dhe është arsyeja se përse zgjodha familjen time si familja ku ndodhin të gjitha këto. Kjo më ngacmoi shumë, sepse ngriti pyetjen se si do të ishim sjellë në rrethana të tilla?

Është vepër letrare, por, a është vepër e kujtesës?

Epo, është, por është kujtesë e rreme, apo jo? Pra është një akt… duket të jetë akt kujtese, por është një kujtesë e rreme. Ishte një thënie që ia ndërmendja vetes kur po shkruaja këtë libër – nëse do të kesh gjëra të rreme – mendoja kurrdo që ngecesha, gjë që ndodhte shpesh: “Mos trillo, vetëm kujto.”

“Mos trillo, vetëm kujto.”

Kujto atë çka ndodhi. Por, sigurisht, teksa e di që historia nuk ka ndodhur. Kësisoj më duhej të mëtoja sikur kishte ndodhur, dhe të thosha:”Kur Lindbergh-u u zgjodh, çfarë bëmë ne atë natë?”

Çfarë dëgjuam atë mbrëmje në radio? Çfarë hëngrëm për darkë?

Pikërisht. Më mirë kështu se sa të trillosh, gjëja që në fakt bëhet normalisht në një libër.

Çfarë është ajo që doni të bëni kur filloni një roman? Çfarë përpiqeni të bëni?

Të filloj punën.

Të filloni punën?

Të filloj punën, të punoj. Pa romanin ndihem bosh, bosh. Jam bosh dhe jo aq i lumtur. Kur filloj të punoj, unë nis të bëj atë që duhet të bëj. Është një proces i gjatë. Zakonisht, duhen pak a shumë dy ose tre vjet për të shkruar një roman, të paktën për mua. Dhe gjatë gjashtë, tetë apo dhjetë muajve të parë, mund të jetë shumë e vështirë sepse ti nuk e di se çfarë je duke bërë; nuk e di se çfarë ke. Kësisoj puna në fillim është e vështirë, dhe është gjithashtu e vështirë edhe në mes të romanit sikurse në fund.

Porse e parë në këndvështrimin e lexuesve tuaj. Çfarë është ajo që doni të bëni për ne?

Epo, kam droje se do të dukem pak i ashpër — asgjë, sinqerisht. Nuk mund të shqetësohem për lexuesin, sikurse lexuesi nuk e vret mendjen për mua. Ne të gjithë duhet të kujdesemi për veten, dhe unë nuk mendoj  për veten. Unë mendoj për librin. Mendoj për fjalinë, mendoj për paragrafin, mendoj për fletën e bardhë. I kthehem dhe i rikthehem vazhdimisht. Libri fillon të ketë kërkesat e veta. Kërkesat janë intelektuale, imagjinare; janë estetike.

Është interesante sepse shpesh jeni përshkruar si një lloj provokatori, si ai që hedh një bombë tymuese, më ketë dua të them se ka patur shumë reagime për veprën tuaj.

Unë jam një gjykues shumë i keq i asaj se si do të reagohet për veprën time, si reagon një lexues i zakonshëm ndaj një libri, dhe gjithmonë më befasojnë reagimet që një libër ngjall. Po kështu, nuk mendoj që jam i vetmi shkrimtar që ka këtë përvojë.

Tek “Komploti kundër Amerikës,” përshkruani jetën tuaj familjare në vitet 40-të, babai juaj thotë: “Çfarë është historia? Historia është gjithçka që ndodh kudo, madje edhe këtu në New York, edhe këtu në “Summit Avenue”, edhe ajo çka i ndodh në këtë shtëpi një njeriu të zakonshëm.”

Po, në një farë mënyre vendosa fjalët e mia në gojën e personazhit. Ky është një moment ku unë bëj që gjërat të lëvizin në njëfarë mënyre. Po. Historia zhvillohet në dhomën e ndjenjes. Forcat madhore që bëjnë që gjërat të lëvizin, vijnë në dhomën tonë, dhe kjo më pëlqen, më pëlqen përshkrimi i kësaj.

Shumë vëzhgues kanë vënë re numrin e madh të librave që keni botuar gjatë, le të themi, dhjetë viteve të fundit pak a shumë. Çfarë ndodhi?

Doni të dini se çfarë ushqimi kam ngrënë që mundësoi gjithë këtë energji? Epo nuk e di, ndoshta është pasojë e moshës. Por jam ndjerë energjik dhe kisha ambicje, kam punuar  për këtë.

Cila ishte ambicja jote?

Që të isha në gjendje të shkruaja këtë lloj libri, që të mundesha të zgjeroja këtë subjekt, duke e mbajtur në të njëjtën kohë si roman, dhe duke ruajtur një subjekt, pjesë  e të cilit janë njerëzit.

Dhe “zgjerimi i subjektit”- cili është subjekti?

Kur u ktheva të jetoj në Amerikë, në vitin 1989, përgjithmonë, u ndjeva jashtëzakonisht në formë pas kthimit në shtëpi. Por gjithashtu, kuptova që kisha para meje një subjekt të ri që më parë ishte subjekt i vjetër, i cili ishte ky vend; sepse ishte krejtësisht subjekt i ri për mua në një mënyrë të çuditshme, e megjithatë dija gjithçka për të sepse unë isha rritur këtu. Kësisoj, duke qenë për dhjetë apo dymbëdhjetë vjet larg prej këtej, më duket se pata një shpërthim energjie.

A jeni në gjendje të hidhni vështrimin prapa dhe të bëni një përmbledhje të karrierës suaj e ta përshkruani me pak fjalë?

Kur rikthehem në kohë… kuptoj me pak mahni, me të vërtetë, mahni që mbeta duke u marrë me këtë gjë.

Kjo gjëja e të shkruarit, doni të thoni?

Po, po.

Dhe kur riktheheni në kohë dhe mendoni për këtë, tani, a shihni një shkrimtar të ndryshëm, shkrimtar më të mirë, më të dobët?

Më pëlqen të mendoj se jam shkrimtar më i mirë, shkrimtar i ndryshëm, sigurisht. Fillohet, më mirë të themi me një çiltërsi dhe gjallëri të pazakontë. Je i energjik kur fillon. Dhe nuk mendoj se jam… Mendoj se jam naiv sa gjysma e asaj kohe, dhe  mendoj se vazhdoj të jem energjik, për shkak të punës së pandërprerë. Nuk jam i energjik në mënyrën që është një djalosh.

Disa vite më parë, di se keni bashkëpunuar me shkrimtarët e Evropës Lindore në një kohë kur ata ishin një lloj zëri moral kundër shoqërive totalitare. Cili mendoni se është roli juaj, apo roli i një shkrimtari në shoqërinë tonë?

Roli i shkrimtarit është të shkruajë sa më mirë të mundet. Për sa më përket mua, nuk mendoj se çoj përpara kauzat sociale. Nuk është shqetësimi im kryesor shtjellimi i çështjeve sociale. Ajo që shkrimtari zhvillon është… është vetëm një kauzë që shkrimtari përkrah; është kauza a letërsisë, e cila është një nga kauzat madhore njerëzore të humbura. Kësisoj shkrimtari bën atë që i takon, bën prozën e tij, romanin.

Pse mendoni se është kthyer në një nga kauzat madhore të humbura njerëzore të kohës sonë?

Përse?  Sepse nuk mendoj se për të paktën njëzet apo njëzet e pesë vjet, njerëzit do të lexojnë të tilla gjëra ndonjëherë.

Kurrë?

Kurrë. Mendoj se është e pashmangshme. Mendoj se… ekzistojnë gjëra të tjera  për t’u bërë prej njerëzve, mënyra të tjera që e zënë kohën e  tyre, rrugë të tjera për t’i angazhuar ata, gjëra të cilat më duket se janë shumë më të detyrueshme se romani. Prandaj mendoj se koha e romanit ka perënduar, përfundimisht.

Ma merr mendja se kini mendimin që kjo është një humbje e madhe për shoqërinë.

Po, kështu mendoj. Ka shumë madhështi të ndryrë në të gjithë këta libra që dergjen nëpër biblioteka. Ka shumë mënyra për të kuptuar njerëzoren. Ka shumë gjuhë. Ka shumë imagjinatë gjeniale. E në këtë këndvështrim, po, kjo përbën një turp të madh.

Dhe çfarë ndodh me ju?

Vetja ime?

Vetja.

Unë do të vazhdoj të shkruaj. Do të vazhdoj të bëj këtë, pa hequr dorë kurrë.

Përktheu: Granit Zela