Në pranverën e vitit 1944 isha gjashtëmbëdhjetë vjeç dhe jetoja me prindërit dhe dy motrat e mia më të mëdha në Kasa, Hungari. Shenjat e luftës dhe të paragjykimeve ishin gjithandej rreth nesh: Yjet e verdhë që mbanim në palltot tona. Nazistët hungarezë që kishin pushtuar banesën tonë të vjetër. Lajmet nga frontet e luftës në gazeta, përhapja e pushtimit gjerman në të gjithë Europën. Vështrimet e shqetësuara që shkëmbenin prindërit e mi në tavolinë. Ajo ditë tragjike që u përjashtova nga ekipi olimpik i gjimnastikës sepse isha hebreje. Megjithatë, në mendjen time vërtiteshin shqetësimet e zakonshme të adoleshencës.
Isha e dashuruar me Erikun, një djalë shtatlartë dhe të zgjuar që njoha në klubin e leximit. I kaloja orët e mia duke kujtuar puthjen tonë të parë dhe duke admiruar fustanin tim të ri blu prej mëndafshi që babai kishte bërë për mua.
Dhe pastaj gjithçka ndryshoi.
Në një mëngjes të ftohtë prilli, hebrenjtë e Kasës u arrestuan dhe u burgosën në një fabrikë të vjetër tullash në periferi të qytetit. Disa javë më vonë, motrën time, prindërit e mi dhe unë na hipën në një vagon kafshësh për në Aushvic. Prindërit e mi u vranë në dhomat e gazit në ditën e mbërritjes sonë.
Natën time të parë në Aushvic, u detyrova të kërceja për oficerin SS Joseph Mengele, i njohur gjithashtu si Engjëlli i Vdekjes, njeriu që kontrollonte imtësisht të ardhurit ndërsa qëndronim në rreshtin e përzgjedhjes atë ditë. Ai vendosi që nëna ime të vdiste. “Kërce!” më urdhëroi ai, ndërsa unë qëndroja në dyshemenë e ftohtë të betonit të kazermës, e ngrirë nga frika.
Jashtë, orkestra e kampit kishte filluar të luante valsin “Danubi i kaltër”. M’u kujtuan fjalët e nënës sime – “Askush nuk mund të të marrë ato që ke në mendje”, mbylla sytë dhe u tërhoqa në një botë të brendshme, timen.
Në mendjen time nuk isha më e burgosur në një kamp vdekjeje, nuk kisha ftohtë, nuk isha e uritur. Gjendesha në skenën e Operës së Budapestit dhe kërceja rolin e Zhulietës në baletin e Çajkovskit. Përmes kësaj strehe private shtyva krahët të ngriheshin lart dhe këmbët të rrotulloheshin. Mblodha të gjitha forcat që të shpëtoja.
Çdo çast në Aushvic ishte ferri mbi tokë. Por për mua u bë edhe shkolla më e mirë. Duke jetuar çdo ditë humbjen, torturën, urinë dhe kërcënimin e vazhdueshëm me vdekje, zbulova mjetet që më ndihmuan të mbijetoja dhe të ndihesha e lirë.
Themeli i lirisë sonë është fuqia e zgjedhjes.
Në muajt e fundit të luftës kisha pak zgjedhje dhe asnjë mënyrë për të shpëtuar. Hebrenjtë hungarezë ishin ndër të fundit në Europë që u zhvendosën në kampet e vdekjes dhe pas tetë muajsh në Aushvic, pak para se aleatët dhe ushtria ruse të mundnin Gjermaninë, qindra të burgosur, përfshi motrën ime dhe unë, u larguam nga Polonia dhe shkuam në Austri nëpërmjet Gjermanisë.
Punonim si skllevër në fabrika gjatë rrugës dhe udhëtonim me trena që mbanin municion gjerman, të cilët përdornin trupat tanë si mburoja njerëzore për të mbrojtur ngarkesën e tyre nga bombat britanike. (Anglezët, megjithatë, i bombardonin trenat.)
Kur unë dhe motra ime u çliruam në Günskirchen, një kamp përqendrimi në Austri, në maj të vitit 1945, një vit apo më shumë pas robërisë sonë, prindërit e mi dhe pothuajse të gjithë ata që njihja kishin vdekur. Shpina ime ishte shkatërruar nga abuzimi i vazhdueshëm fizik. Isha e uritur, mbushur plot me plagë dhe mezi lëvizja nga vendi ku isha shembur, e rrethuar nga pirgje kufomash.
Kufoma njerëzish të sëmurë dhe të uritur si unë, që trupat i kishin tradhtuar. Nuk mund të ndryshoja gjithçka që kisha vuajtur. Nuk mund ta kontrolloja numrin e njerëzve që nazistët kishin grumbulluar në vagona apo që i kishin çuar në krematoriume në përpjekje për të shfarosur sa më shumë hebrenj dhe “të padëshiruar” përpara përfundimit të luftës.
Nuk mund të ndryshoja varfërimin ose masakrën sistematike të më shumë se gjashtë milionë njerëzve të pafajshëm që vdiqën në kampe.
E vetmja mundësi që kisha ishte të vendosja sesi të reagoja ndaj frikës dhe dëshpërimit. Në një mënyrë të çuditshme gjeta në veten time fuqinë për të zgjedhur shpresën.
Pushtimi i lirisë është një ushtrim i përjetshëm – një zgjedhje që bëjmë çdo ditë.
Në thelb, liria kërkon shpresë, të cilën unë e përkufizoj në dy mënyra: është vetëdija se vuajtjet tona, sado të tmerrshme, janë të përkohshme dhe kureshtja për të zbuluar se çfarë do të vijë. Shpresa na lejon të jetojmë në të tashmen dhe jo në të shkuarën dhe të zhbllokojmë dyert e burgut të mendjes sonë.
Nuk do të ndihemi të lirë duke nënvlerësuar gjithçka ka ndodhur apo të përpiqemi të harrojmë.
Megjithatë, kujtimi dhe nderimi i atyre që kanë ndodhur është shumë i ndryshëm nga të qenit e mbërthyer në faj, turp, zemërim, urrejtje dhe frikë nga e shkuara.
Mund të përballem me të vërtetën e asaj që ndodhi dhe mbaj mend se, megjithëse humba, nuk pushova kurrë së zgjedhuri dashurinë dhe shpresën.
Përktheu: Shpendi Shakaj
