ME HIJEN TIME-HILDE DOMIN
Po eci me hijen time,
përcjellë vetëm nga hija,
vetëm me tê
nëpër lugina pa bar.
Unë gjithnji ma e zbehtë
ajo gjithnji mâ e gjatë.
Më çon ajo
unë udhëhiqem.
Mështeknat e zhveshuna buzë rrugës
gishtna të bardhemë e të lëmuem
cakun e dinë
mâ mirë se unë.
– Përktheu nga originali: Hans-Joachim Lanksch
Luan Rama
Po lija Tiranën duke u kthyer në Paris, me imazhet e nënës sime shtrirë në shtrat, në grinë e atij fund dimri. Po e lija me akrepat e një kohë që nga dhimbjet nuk lëviznin më, duke kujtuar librin e Albert Cohen-it me kujtimet e nënës së tij në Libri i nënës sime (Le livre de ma mère), kur nga Korfuzi ajo i tregonte tutje majat hijerënda të maleve shqiptare. Pastaj, në avion, në qiellin e dashur të pilotit të dikurshëm Romain Gary, kjo lidhje e gjenezës më rishfaqi një dashuri tjetër akoma më të madhe, një dashuri nëne shkruar nga ai në Premtimin e agut (Promesse de l’aube) një roman që shpesh miqve të mi u thosha ta lexonin. Pikërisht aty kisha ndjerë përkushtimin tronditës të një nëne. Dhe meqë ishte pragu i 100 vjetorit të shkrimtarit tim të parapëlqyer Romain Gary (8 Maj 1914), unë shkova atë ditë para shtëpisë së tij në 108, Rue du Bac, një rrugë ku kaloj shpesh për në mediatekën “André Malraux”. E dua këtë shkrimtar, jo pse ai kishte qenë dhe diplomat e kineast, ku jeta ime rastisi t’i përjetojë gjithashtu, por sepse gjithë vepra e tij romaneske ishte diçka tronditëse dhe e përjetuar në mënyrë dramatike, aq sa herë-herë ai luante me pseudonimet e tij. Në pllakën përkujtimore të vendosur para shtëpisë së tij është shkruar:”Këtu ka jetuar Roman Gary, luftëtar i Çlirimit, shkrimtar dhe diplomat nga viti 1963 e deri sa vdiq më 2 Dhjetor 1980». Pikërisht këtu, Romain Gary kishte kaluar një pjesë të madhe të jetës së tij, dramat e shumta dhe jetën boheme, netët e pagjumta pranë skrivanisë së tij, sfilitjet shpirtërore dhe zhgënjimet që më së fundi e çuan deri atje sa t’i jepte fund jetës së tij.
Ishte prag Krishtlindjesh atë ditë të 2 dhjetorit 1980. Rrugët ishin mbushur me drita, lule dhe kurora të argjendta. Shoferit të një miku që e kishte sjellë deri në shtëpi, ai vetëm i ngriti dorën duke e përshëndetur thjeshtë: «Mirupafshim!»… Por tjetri s’do ta shikonte më. Gjithçka ishte përgatitur. Ai u zhvesh, veshi këmishën e tij blu, la një letër të shkurtër lamtumire, hoqi nga një kuti revolverin e tij «Smith» dhe shkoi të shtrihej në shtrat duke u mbuluar me kuvertë deri në grykë. Pastaj kishte ngritur dorën, kishte futur grykën e revolverit në gojë dhe e kishte shkrehur!… Kështu ikte nga kjo botë shkrimtari Gary, siç kishin shkuar të vetëvrarë plot shkrimtarë të tjerë parizianë si; Nerval, Chamfort, Montherlant, La Rochelle, Debord, apo siç kishte ikur një mëngjes të ftohtë përtej oqeanit i madhi Hemingway. Shkonte kështu të takonte nënën e tij, të cilën akoma e kërkonte në gjumë. Shkonte duke lënë pas një vepër të pasur dhe në veçanti një emër që do të shkruhej në historinë e letërsisë franceze.
Shkrimtari
Romain Gary (Romen Gari) ishte autori i vetëm francez që mori dy herë çmimin e madh letrar francez “Goncourt”, në fillim, në vitin 1956, me romanin e tij Rrënjët e qiellit (Les Racines du ciel), një nga romanet e parë që tronditi ndërgjegjen botërore për mbrojtjen e natyrës, dhe më 1975 me romanin Jeta para teje (La vie devant soi) kësaj rradhe nën pseudonimin Emil Ajar, histori që krijoi shumë zhurmë për disa vite në shtypin dhe kritikën letrare franceze, roman që kishte në qendër një fëmijë të braktisur arab, Momo, të cilin e gjen dhe e rrit një prostitutë e vjetër e komunitetit hebre. E megjithatë, Gary do të citohet më shumë për tregimin e tij autobiografik “Premtimi i agut”, pasi aty është dhe thelbi i ekzistencës së tij si njeri dhe si shkrimtar njëkohësisht. Nëna e tij, që e adhuronte si një Zot, i thoshte gjithnjë se ai do të bëhej një shkrimtar, një ambasador, një gjeni… dhe ai u bë. Romani i tij të parë Edukimi europian (Education européenne), të cilin e filloi kur ishte mitralier avioni në luftë dhe që u botua në vitin 1945 në anglisht dhe frëngjisht, u prit me një çmim të kritikës franceze. Pas kësaj, Gary do te shkruajë vazhdimisht, si në kohën kur ishte diplomat në Sofje, New York, Londër, Paris apo dhe kur u dërgua si konsull i Përgjithshëm i Francës në San Françisko e më pas. Shpesh, romanet e këtij golisti të vjetër dhe të përbetuar, marrin shkas nga histori të jetës së tij, personazhe të njohur, fati i hebrenjve që bridhnin nëpër botën pa atdhe, eksperienca të habitshme në jetë apo diplomaci, dhe veçanërisht në eksperiencën e tij me femrat, me dëshirën për të qënë i dashuruar, gjë të cilën kurrë nuk e arriti ta përjetonte ashtu siç donte ai, pasi dashuria e nënës i kishte eklipsuar dhe i kishte bërê të pamundura dashuritë e tjera. Veprat e tij më të mira u shkruan në vitet 60-të-70-të dhe mes tyre mund të përmëndim Nata e qetë, Shkëlqim gruaje, Qeni i bardhë, Balonat, etj, apo vepra e tij e botuar pas vdekjes Jeta dhe vdekja e Emil Ajar, e lidhur ngushtë me problemin e tij identitar, sepse ky hebre, herë me pasaportë sovjetike e herë polake, i cili në adoleshencën e tij më së fundi u bë francez dhe jetoi në Nice, në shkrimet e tij përdori shumë herë pseudonime, duke kërkuar gjithnjë një imazh të tij, edhe pse kurrë nuk ishte i kënaqur me atë çka përfaqësonte. Ja pse dhe në Premtimi i agut, ai do të shkruante: ”Jeta kur lind, në agun e vet ju bën një premtim që nuk e mban kurrë”…
Romain Gary është gjithashtu shkrimtari i pasionuar pas kinematografisë dhe ndoshta ngaqë ai ra në dashuri dhe u martua me një nga aktoret më në zë amerikane të viteve 60-të dhe veçanërisht të “Valës së Re” franceze, Jean Seberg, me filmin A bout de soufflé. Ishte një dashuri e madhe dhe një tragjedi e madhe, pasi pas ndarjes së tyre, Jean bëri vetvrasje e vetmuar në makinën e saj në një rrugë pariziane, duke lënë pas fëmijën e tyre Diego. Romanet e tij u ekranizuan nga autorë të shquar amerikanë e francezë si John Huston (Rrënjët e qiellit), Kosta Gavras (Shkëlqim gruaje) apo filmi Jeta para teje, etj, ku madje dhe vetë ai realizoi dy filma si kineast. Në Amerikë, Gary ishte një star dhe jetonte mes starëve amerikanë të Hollivudit. Madje kur Jean pati një flirt me Clint Eastwood, ai kërkoi të ndeshej me të në duel si në kohërat kalorsiake, por aktori amerikan preferoi të largohej. I tillë ishte Romain Gary, ndryshe nga të tjerët…
Nëna
Ёshtë interesant një pasazh i shkurtër i librit Premtimi i agut, kur Romain Gary kujtonte lidhjen e fortë me nënën e tij. Kujtonte një ditë kur djalosh i ri po përcillte nënën e tij të lodhur që do të shkonte për tre ditë në një vend malor për t’u çlodhur. Por ndarja mes tyre ishte gjithë përqafime, ankth dhe lotë. Dhe meqë shoferi i autobuzit u mërzit duke pritur, ai filloi t’i binte burisë, por ata përsëri nuk ndaheshin dot. Dhe kjo sepse nëna e tij, Mina e dashur, parandjente kështu ndarjet e mëvonshme me birin e saj… “Ti do të bëhesh ambasador… ti je një gjeni!…” kujtonte shpesh Gary zërin e saj, ndërkohë që ajo e shtrëngonte fort në gjoksin e saj, duke hedhur vështrimin tutje shpatullave të tij… ndoshta kishte mallin e burrit të saj që e kishte braktisur dhe që ishte diku larg…. Gary filloi të shkruajë që në moshë 15 vjeçare, madje ai filloi të botonte dhe tregimet e tij të paraluftës. Pas fillimit të studimeve për drejtësi në universitetin e Nice-s, meqë shpërtheu lufta, ai u angazhua ushtar dhe u instruktua si mitralier avionësh, por shpejt, ai do të arratisej nga formacioni i tij ushtarak i qeverisë së Vishisë, për të shkuar në Londër që të bashkohej me gjeneralin De Gaulle (De Gol). I vetmi kontakt me nënën e tij ishin letrat që shkëmbenin mes tyre. Kështu do të kalonin vitet e luftës gjer ditën e madhe të fitores dhe të lirisë. Kur Franca po çlirohej, përmes dhjetëra mesazhesh, ai e kishte lajmëruar nënën e tij në Nice se ishte duke ardhur. Ia dërgonte ato nga vende të ndryshme, gjithnjë duke iu afruar Nice-s. Madje, një miku i tij, kapiteni Vanurien, që dhe ai bashkë me të ishte hedhur me parashutistët francezë në Gusht të vitit 1944 për të çliruar jugun e Francës, ishte përpjekur ta gjente në hotelin e saj, por Gary s’kishte asnjë lajm as nga miku i tij. Vallë e kishte gjetur? Ç’bëhej me nënën e tij? Pas disa ditësh, ai arriti më së fundi në qytetin e tij të dashur dhe çdo minutë imagjinonte takimin kur nënoken e tij do ta mbante në krahë me dashurinë më të madhe të botës. Me një xhip ai u nis me shpejtësi drejt Hotel-Pension Mermonts që dikur menaxhonte nëna e tij, drejt asaj ndërtese të vjetër, të cilën e njihte symbyllur në të gjitha konturet e saj. Nxitoi me vrap drejt shkallëve duke shkuar me furinë e një adoleshenti drejt portës së tij, por dyert ishin mbyllur : «Askush nuk më priste, – do të shkruante ai. – Në mënyrë të vagët, njerëzit aty kishin dëgjuar diçka për nënën time por askush nuk e njihte. Miqtë e mi të vjetër ishin shpërndarë. M‘u deshën shumë orë për të njohur të vërtetën. Nëna ime kishte tre vjet e gjysmë që kishte vdekur, pra disa muaj pasi unë kisha shkuar në Londër. Por nëna e dinte mirë se unë nuk mund të jetoja dhe të qëndroja në këmbë pa u ndjerë dhe i mbështetur te ajo. Dhe nëna i kishte marrë të gjitha masat. Disa ditë para se të vdiste, ajo kishte shkruar afërsisht 250 letra, të cilat ia kishte dërguar një mikeje të saj në Zvicër. Unë nuk duhej ta dija vdekjen e saj dhe letrat duhej të më dërgoheshin rregullisht … Kështu, unë vazhdoja të merrja nga nëna ime forcë e kurajo që të mund të duroja luftën, ndërkohë që ajo kishte më shumë se tre vjet që kishte vdekur. Kordoni ombilikal kishte vazhduar të funksiononte…»
Si kishte qenë e mundur? Përse vallë? Njëmijë pyetje i vinin në kokë pilotit Romain Gary, luftëtarit të «Compagnon de Loraine»… Kështu, i ulur diku, ai filloi të kujtojë vitet e fëmijërisë dhe jetën në krahët e saj, adoleshencën që përkundej në atë dashuri të jashtëzakonshme: «Shpesh, para se të flija, shikoja nënën të hynte në dhomën time, të përkulej mbi mua dhe të buzëqeshte trishtueshëm. Pastaj ajo më thoshte: «Ngriji sytë… Dhe unë i drejtoja sytë nga ajo. Nëna qëndronte një çast të gjatë e përkulur mbi mua. Pastaj hapte krahët, më shtrëngonte dhe unë ndieja lotët e saj të binin në faqe. Fillova të dyshoj se kishte diçka misterioze dhe se nuk isha unë burimi i atyre lotëve tronditëse…»
Gjithë jeta e tij, fëmijëria, adoleshenca, rinia, kishin qenë në këtë ngjizje të pazakontë, të rrallë, në ethe dhe lotë dhe në shpresa të njëjta e të përbashkëta. “Ajo m’u afrua, më mori fytyrën midis duarve të saj duke më vështruar me vëmendje çdo tipar dhe lotët shkëlqenin në sytë e saj. Një siklet i madh më kapte. Papritur kisha përshtypjen se duhej të isha dikush tjetër… Nuk mund të mos shikoja fytyrën e lumtur të nënës time pa ndjerë të rritej brënda gjoksit tim një besim i jashtëzakonshëm për fatin tim… Padyshim, kjo reflektonte besimin që kishte nëna që nga lindja ime, besim të cilin ajo e kishte kthyer në thelbin e jetës dhe të shpresës së saj…”
Atë ditë, kur ai mësoi vdekjen e nënës së tij, ai e kuptoi se ç’mund të bënte zemra e një nëne për birin e saj, duke imagjinuar dhe të pamundurën, të mbijetonte dhe pas vdekjes së saj për mos të lënduar zemrën djaloshare të birit të saj në luftë. Dhe ai rishikonte të njëjtin imazh kur i vinin letrat në front, gjithë ato letra që i vinin në vende të ndryshme, nga shumë larg, aty mes bombave dhe ku ai dëgjonte zërin e saj… «Biri im i shtrenjtë. U bënë shumë vite që jemi ndarë dhe shpresoj që tashmë je mësuar, pasi në fund të fundit, unë nuk do të jem gjithnjë në këtë botë. Kujtohu që asnjëherë nuk kam dyshuar për ty. Shpresoj që kur të vish në shtëpi, ti do ta kuptosh dhe do më falësh. Nuk mund të bëja ndryshe…” Ç’kishte bërë? Çfarë do t’i falja?…” Gjithçka që kam bërë, e kam bërë sepse ti kishe nevojë për mua. Mos ma vër re. Jam mirë, të pres…. Më kot pyesja veten.”
Por, më kot pyeste veten Romain Gary në ato ditë lufte… Madje rreziqet ishin të panumurta dhe ai çuditej sesi kishte mundësi që gjithnjë shpëtonte mrekullisht nga vdekja e sigurt. “Çdo ditë kisha takim me qiellin dhe avioni ynë shpesh kthehej gjithë shenja plumbash…” Një herë gjatë një operacioni, në luftë e sipër në qiell, piloti i tij goditet rëndë në njërin sy e megjithatë e mbante fort timonin, gjersa më në fund, për habinë e të gjithëve ata arritën në bazën e tyre angleze… Shpëtimi e ndiqte pas gjithnjë, si me magji, si një urdhër qiellor që vinte nga hyjnitë. Pikërisht në Londër, pasi ishte plagosur në një dyluftim ajror, ai ishte dekoruar nga gjenerali De Gaulle… Luftime në udhët e Afrikës, nga Kajro në Kongo, Bangui, në Sudan e Nigeri… Një herë avioni u rrëzua, por atë ditë nuk ishte ai që ngiste avionin. Ishte një neozelandez dhe dikush tjetër. Ata mbetën të vrarë, që të dy… Pastaj më vonë, atje e kishte zënë tifo ku vetëm transfuzionet mundën ta shpëtojnë. Dhe gjithnjë i shfaqej portreti i nënës… “Shikoja nënën time. Ajo përkulte kokën anash, sytë gjysmë të mbyllura. Vinte një dorë mbi zemrën e saj. Kishte shumë vite që e kisha parë në një pozicion të tillë, në çastin e krizës së saj të parë në një koma insulinike. Fytyra e saj ishte në ngjyrë gri. Kërkonte të bënte një përpjekje të jashtëzakonshme, por s’mundej, s’kishte forcën që do të duhej për të shpëtuar gjithë bijtë e botës. Ajo nuk mund të shpëtonte veçse birin e saj. – Nënë, – i thashë, duke ngritur sytë. – Nënë. – Ajo më vështronte. – Ti më kishe premtuar që të bëja kujdes, – tha ajo. – Po nuk isha unë që ngisja avionin… Pas 38 orësh më gjetën brenda karkasës së avionit me kapak të mbyllur dhe mes një vape të tmerrshme, inkoshient dhe me trup të rreshkët nga mungesa e ujit…”
Gary kujtonte po kështu dhe një ditë kur i ulur buzë Nilit me një mikeshë, tek po lexonte një letër të saj disi i tërhequr, vajza që kujtonte se ai kishte ndonjë të dashur, i kishte thënë:
« – Vallë ajo të do?
Pohova thjesht menjëherë.
– Po ti?
– Ah, femrat për mua… Humb një e gjen dhjetë të tjera…
– Nuk ke frikë se të tradhëton gjatë kohës që nuk je atje?
– Ah, jo… – u përgjigja.
– Edhe pse i ndarë me vite?
– Po, edhe pse kjo vazhdon me vite.
– Po në fund të fundit, a nuk e kupton që një femër nuk mund të qëndrojë vetëm për vite me radhë, pa burrë, thjeshtë për sytë e bukur?
– Po, e besoj, – i thashë… E kam parë këtë nga afër. Kam njohur një grua që ka qëndruar me vite pa burrë, vetëm për sytë e bukur të dikujt…”
Po, kështu kishte ndodhur me nënën e tij.
Dhe nëna e tij e kishte mësuar të mos jepej kollaj pas femrave, siç kujton ai në La Promesse de l’aube: “Nuk duhet të të duan shumë kur je kaq i ri. Kjo gjë të mëson zakone jo të mira… me dashurinë e nënës jeta u bën një premtim që ajo nuk e mban kurrë. Atëherë je i detyruar të hash diçka të ftohtë gjer në fund të jetës. Pas kësaj, sa herë një grua ju merr në krahë dhe ju shtrëngon në zemrën e saj, këto janë thjesht ngushëllime. Dhe atëherë si një qen, shkojmë të ankohemi në varrin e nënës: kurrë s’do ta bëj më. Krahë të mrekullueshme ju pushtojnë rreth qafës dhe buzë të ëmbla ju flasin për dashurinë, por ju e dini tashmë, ju keni kaluar që herët nga burimi ku keni pirë gjithçka. Kur etja ju kap sërish, ju mund të hidheni nga të katër anët por s’ka më puse, ka veç mirazhe. Që me shkëlqimet e para të agut ju jeni i informuar tashmë. Ngado qe të shkoni, ju do të keni me vetë helmin e krahasimit dhe do të kaloni gjithë kohën tuaj duke pritur atë që tashmë ju e keni marrë…»
Kështu, dashnoret e tij të shumta bëheshin shpejt mikesha që i dëshmonin përkushtimin. Çdo herë që do të takonte një femër, ai shpresonte të binte në dashuri. Por para se të fillonte ta konkretizonte këtë lidhje, ai tashmë ishte i lodhur, pasi nëna e tij i kishte dhënë gjithçka që në fëmijëri, siç e shkruan në Premtimi i agut.
“Letrat e saj të para më erdhën pak kohë pas mbërritjes time në Londër. Kishin ardhur fshehurazi nga Zvicra, ku një mike e nënës sime i ridërgonte rregullisht. Asnjëra nuk kishte datë. Deri në kthimin tim në Nice, tre vjet e gjashtë muaj më vonë, këto letra pa datë dhe jashtë kohe më ndoqën në mënyrë besnike. Gjatë tre vjetëve e gjysmë unë u mbajta nga një frymë e vullnet i madh dhe ky kordon ombilikal komunikonte në gjakun tim trimërinë e një zemre më të fortë se ajo që kisha në vetveve e më jepte jetë ishte një lloj kreshendo lirike në ato letra…”
Dhe Romain Gary i ruante ato letra gjithnjë me vete, si gjërat më të shtrenjta që i kishte dhuruar nëna e tij, kjo botë, pasi nëna dhe bota ishin personifikuar në një te ai. Ishte shpirti i nënës… “Biri im i adhuruar, gjithë qyteti i Nice-s është krenar për ty. “Radio Londra” na flet për zjarrin e flakët që ti hedh mbi Gjermaninë, por bëjnë mirë që nuk e përmëndin emrin tënd… E ulur në dhomën e saj ajo dëgjonte B.B.C. që i fliste vetëm për mua e madje unë e shikoja dhe buzëqeshjen e saj të mrekulluar. Në Kano, në Nigeri, avioni ynë u zu mes një stuhie rëre dhe avioni preku një degë duke rënë në tokë dhe duke bërë një gropë një metër të thellë, por ne dolëm pa asnjë plagë… Por më pas, siç do të shkruante Gary në librin e tij, “Letrat e nënës sime bëheshin më të shkurtra… fraza të hedhura nxitimthi, me lapës… Mbahej mirë dhe insulina nuk i mungonte. “Biri im i lavdishëm, jam krenar për ty… Vive la France!...”
Mungesa e një nëne
Mungesa më e madhe në jetën e Gary-së ishte nëna e tij, pasi ajo i kishte dhënë atij dashurinë më sublime që mund të jepte një nënë, dashuri të cilën ai s’mund ta gjente diku tjetër. Dhe kështu, hija e saj, drama dhe vdekja e saj, do ta ndiqte pas gjithë jetën, edhe pse ai do të bëhej njeri i famshëm, siç kishte thënë profecinë ajo.
Në Rue du Bac, siç shkruan dhe në biografinë për të Myriam Anissimov, e cila kishte rrëmuar gjer në detaje në jetën e tij afektive, në dashuritë e rastësishme dhe dëshirat e tij, ajo tregon se ai shëtiste gjithnjë në kërkim të ndonjë vështrimi ndjellës, të ndonjë vajze të re që përgjërohej për romanet e tij. «Sa herë që përkëdhelja ndonjë femër, – shkruante Gary, – sytë e saj kërkonin të gjenin në sytë e mi vështrimin e dashurisë. Dhe ajo i ndjente përbetimet e zemrës sime në gjoksin e saj, në krahët e mia që e qarkonin dhe e shtrëngonin fort. Atëherë, ajo më merrte për një të dashuruar: ndërsa unë isha veçse në një lloj ëndrre. Shumë gra kanë pandehur kështu se ishin të dashuruara nga unë, ndërkohë që te unë, ato ishin veçse mungesa e dikujt. Kur unë rifilloja të bëja seks, e shikonin qartë provën e pasionit tim për to, frymëzimin tim, ndërkohë që unë luftoja me ato kohëra të shkuara, ku ndjesitë e mia të ngopura më privonin nga imagjinata dhe më kthenin në atë realitet ku ato gra të huaja më dukeshin tepër të bezdisshme. Ato mendonin të afroheshin më shumë dhe të plekseshin në mënyrë intime përmes shtrëngimeve tona, por pikërisht këto çaste, unë i braktisja ato për tu bashkuar me një tjetër…»
Pas ndarjes me Jean Seberg, jeta e tij shkonte nëpër mjegull. Rue du Bac, Rue de Rennes, restoranti Recamier, Lipp, La Coupole… Boulevard de Montparnasse… «Kohë me kohë ndonjë grua lidhte marrëdhënie me mua dhe pastaj ajo më linte, pasi femrat nuk i duan adoleshentët. Ka disa nga ato që qendrojnë diçka më gjatë, pasi ato janë të martuara dhe kanë familje. Dhe meqë unë u harxhoj jo shumë kohë, ato mendojnë se jam burri i jetës së tyre… Kam përshtypjen se ato e kuptojnë pastaj se jam një trap, por megjithatë unë vuaj, se më pëlqejnë vajzat e reja. Ndonjëherë, burrat e tyre vijnë të kërkojnë ndonjë shpjegim për veprimet e grave të tyre, por unë jam i pazoti tu them ndonjë gjë. Në fakt gjërat shkojnë jo keq, pasi ata e dinë se jam 60 vjeçar dhe në këtë moshë është më shumë miqësi. Por unë ëndërroj të bëj dashuri si gjithë djemtë adoleshentë…»
Në vitin 1949, kur Romain Gary kishte blerë një shtëpi në brigjet e Mesdheut, në fshatin Roquebrune, i kishte thënë gruas së tij të parë, anglezes Lesly Blanch, gazetare dhe shkrimtare, se nëse vdiste, hiri i tij të hidhej pikërisht në ujrat e atij deti para syve të tyre. Dhe Lesly do ta mbante fjalën. E dashura e fundit e Gary-së, Leila Chellabi, që kujdesej gjithashtu dhe për djalin e tij, Diego, erdhi nga Parisi me një urnë hiri në Roquebrune, ku i priste Lesly. Ajo i kishte përgatitur të gjitha, madje kishte marrë me qera dhe një barkë, por meqë ishte sëmurë, ajo qëndroi në breg bashkë me Diegon, ndërkohë që Leila, me hirin e Gary-së, hipur në barkë, shkiste mbi ato ujra të qeta drejt banesës së fundit të Romain Gary, për të shpëndrarë atje, atë ç’kishte mbetur prej tij. Shkrimtari e donte shumë Mesdheun, për të cilin vite më pare kishte shkruar: «I shtrenjti Mesdhe! Paqja jote latine aq e ëmbël për jetën më qoftë falë, mëshirëmadh e miqësor. Me çfarë kujdesi vështrimi yt i lashtë e gazdhënës puthi dikur ballin tim adoleshent. Vij gjithnjë në bregun tënd me barkat që sjellin perëndimin në rrjetat e tyre. Gjithnjë kam qënë i lumtur në gurët e bregut tënd…”
Hieroglifet e Providencës
Arlinda Guma
I
Maria po i afrohej urës me hapa të ngadaltë. Donte të mos mbërrinte kurrë.
Gjymtyret i kishte të mpihtë dhe të ftohtë si ajo ditë e pazakontë Prilli, mbushur me mjegull, që ngjante më shumë me një ditë dimri, ku ai demonstron me të gjithë forcën autoritetin e tij të sertë.
Mbërriti shpejt mbi urë, u kap fort te parmakët dhe vështroi poshtë. Lumi gurgullonte i egërsuar. Ndanë tij një lofatë që kishte shpërthyer lulet e saj ngjyrë rozë, dukej sikur e shpërfillte haptas rrjedhën e potershme dhe kërcënuese të ujit.
Por, ajo nuk ishte lofatë…
Nuk e kishte luksin e një sfide të tillë.
Sa keq që nuk ishte një lofatë!
Ajo i hoqi sytë nga rrjedha dhe ndjeu një ngjethje në trup. U përpoq të llogariste shpejt me mendje se sa kohë i duhej një trupi që të fundosej nën ato rrathë që formonte lumi diku në cep, të cilat më pas vraponin të tërbuara tutje, duke marrë me vete gurë dhe degëza pemësh.
U përpoq të gjente me mendje se si duhet të veprojë dikush që ka vendosur t’i japë fund jetës duke u hedhur atje në rrjedhë, në mënyrë që gjithçka të mbarojë në pak sekonda, pa vuajtje.
A duhej ta mbante gojën mbyllur kur të përplasej në ujë? Nuk ishte e sigurt për këtë. Dinte vetëm se duhej t’i urdhëronte gjymtyrët të mos përpiqeshin të notonin me gjestet instiktive të mbijeteses.
Ishte aq e paqartë…
Mallkoi veten që nuk u kishte kushtuar rëndësi këtyre hollësive në filmat që kishte parë apo librat që kishte lexuar. E kishte zakon t‘i linte gjithmonë përgjysmë në pjesët më tragjike…
Kësisoj Maria nuk dinte asgjë mbi vetëvrasjen. Dinte vetëm se duhej ta kryente.
Nuk njihte njeri në atë qytet të huaj, kishte mbërritur atje mbrëmjen e shkuar. I duhej vetëm ura për të realizuar planin e saj. Asgjë tjetër.
Vazhdoi të shihte atje poshtë.
A do të vajtonte për të ajo lofatë?
Do të ishte e vetmja deshmitare e heshtur…
Në një jetë tjetër Maria do të kishte dashur të lindte lofatë. Një lofatë e qeshur, sfiduese…
Sepse një lofate nuk i duhet kurrë të vetëvritet!
Maria e kishte kaluar natën në një dhomë të vogël në një bujtinë modeste. (Modeste, aq sa nuk nevojitej dokument identifikimi.) Dhe kishte qenë nata më e shkurtër e jetës së saj. Papritur sa hap e mbyll sytë ishte gdhirë dhe ajo duhej të ngrihej për të zbatuar planin e saj, njëlloj si një amvisë që duhet të shkojë të bëjë pazarin në një ditë të zakonshme.
Me historikun e urës ishte njohur në një dokumentar, të cilin e kishte parë rastësisht përpara disa muajve. Ai titullohej: “Ura e Vdekjes së Ëmbël”.
Dhe kaq kishte mjaftuar. I ishte dukur një urë e sigurt; mund të kishe besim tek ajo!
– Shërbim korrekt dhe i shpejtë, – kishte ironizuar folësi i dokumentarit institucionet bashkiake.
– Të dëshpëruarit mbërrijnë prej qyteteve të ndryshme të vendit për t’i dhënë fund jetës këtu, në “Urën e Vdekjes së Ëmbël”, – vazhdonte të rrëfente folësi. (Ai këmbëngulte se prania mbi urë e një psikologu apo psikiatri, do të ishte po aq urgjente sa prania e një prifti në qelinë e një të dënuari me vdekje një natë përpara ekzekutimit.)
Dhe vetëm disa metra përballë, kamera pastaj përqendrohej te një mur i mbushur me drynë, ku të dashuruarit ngulnin zemrat e tyre të kyçura e të dyllosura në përbetimet e tyre të përjetshme të dashurisë.
– Ashtu si të dëshpëruarit, dhe të dashuruarit mbërrijnë këtu prej qyteteve të ndryshme të vendit, për të lënë tek ky mur premtimet e tyre, – vazhdonte folësi.
Të dëshpëruarit dhe të dashuruarit; ata që duan t’i japin fund jetës, përballë atyre të tjerëve të mbushurve me jetë. Me këto fjalë mbyllej dokumentari.
Maria hodhi sytë nga muri.
Nuk i kishte pëlqyer kurrë ai ekzibicion i tmerrshëm drynësh në çdo vend ku e kishte hasur më parë. Ajo mani e pakuptimtë e njerëzimit për të kyçur e kontrolluar më të paparishikueshmen… Por kjo nuk kishte rëndësi tani. Nuk duhej të shpërqendrohej. Kishte marrë një vendim dhe duhej ta çonte deri në fund. Nuk kishte kthim mbrapa. E kyçur apo e çkyçur, pas disa minutash zemra e saj do të përpëlitej atje poshtë në ujin e ftohtë dhe gjithçka do të mbaronte menjëherë.
Duhej të ishte aq qetë kur pushoje së ekzistuari…
Por gjithashtu duhej të ishte aq ftohtë…
Ngjethja sa vinte e bëhej më e fortë. Gjymtyrët filluan t’i priteshin… Tashme kishte mbërritur çasti… Një-dy-tre dhe gjithçka do të mbaronte në pak sekonda.
Ndjeu t’i merrej fryma.
I ktheu kurrizin urës dhe u përpoq të rregullonte frymëmarjen. Vdekja mund të priste edhe disa minuta.
Frymëmarrja iu regullua, por kur kaluan dhe ato pak minuta, ajo ngurroi të kthehej me fytyrë sërish nga rrjedha dhe të zbatonte vendimin që kishte marrë.
Në vend të kësaj priti.
Ngriti sytë nga qielli.
Iu hakërrye me mendje atij.
Pastaj dënesi.
– Sikur tani të më jepje një shenjë! – foli ajo me vete – Një të vetme, një shenjëz të vockël… E unë do të të bindem!
Pastaj lëshoi krahët me gjestin e një njeriu të dorëzuar.
Qëndroi ashtu e dërrmuar, e mbështetur në kurriz në parmakët e urës.
Kot gënjente veten! Nuk kishte dhe nuk do të kishte asnjë shenjë!
Maria mblodhi forcat dhe bëri të kthehej sërish me fytyrë nga rrjedha, por diçka e çuditshme i rrëmbeu vëmendjen; pa tisin e dendur të mjegullës të çahej papritur në dy pjesë. E pikërisht atje, në mes të të dy pjesëve, shpërtheu një rrip i fortë drite; një rreze dielli verbuese që ngjante sikur zbriste pingul prej qiellit dhe e priste me thikë mjegullën.
Ashtu e mahnitur me atë spektakël të pazakontë të natyrës, vendosi me mendje se nëse ato çaste do të shfaqej mbi urë ndonjë qenie e gjallë dhe do të tregohej e njerëzishme me të, qoftë edhe duke i dërguar një përshëndetje me kokë apo ndonjë buzëqeshje të lehtë, ajo do ta merrte atë si shenjëzën për të cilën ishte lutur dhe nuk do t’i jepte fund jetës. Madje edhe sikur të kalonte ndonjë kotele e t’i ledhatohej te këmbët apo ndonjë qen rrugësh t’i afrohej dhe ta nuhaste, ajo përsëri do ta merrte si shenjë. Në të kundërt, nëse ato çaste atje do të kalonte dikush që nuk do ta vinte re praninë e saj, atëherë s’mbetej gjë tjetër veçse të vazhdonte me planin e saj.
Në vend të psikologëve, mbi atë urë kishte urgjencë të madhe për njerëz që dinin të jepnin një buzëqeshje! Po ku kishin humbur ata? Ata që tani kishin në dorë jetën e saj.
Ndërsa i mendonte të gjitha këto, tutje në rruginën që të sillte mbi urë, ajo dalloi siluetën e një djaloshi, i cili po afrohej me hapa të dehuri. Ai ishte veshur hollë dhe flokët i kishte të shpupurisur.
Ndjeu zemrën t’i rrahë fort. Po! Më në fund qielli po i dërgonte një shenjëz!
Djaloshi ishte afruar tashmë. Dhe ajo priti me sytë nga ai me shikimin e një të akuzuari i cili pret verdiktin e gjyqtarit me shpresën se ai i ka falur jetën.
Por djaloshi vetëm sa i hodhi një vështrim të largët dhe vazhdoi rrugën.
II
Përpara se të mbërrinte mbi urë, Kostandini ndali të lustronte këpucët.
Nuk do të ishte asgjë e jashtëzakonshme nëse vonohej pakëz. Ura mund të priste. Tekefundit ai po tregonte respekt për një ngjarje të tillë, po shkonte me këpucë të lustruara.
Moti ishte ftohur papritur dhe një natë më parë, Kostandini, ashtu me ato pak rroba në trup, i sapombërritur në atë qytet të huaj, i kishte harxhuar të gjitha paratë duke kthyer gotë pas gote në të parin bar që kishte hasur, derisa kishte zbardhur dita. Pinte e pinte, dhe nuk dëgjonte të ngrohur.
I kishin mbetur vetëm tre-katër monedha ndër xhepa, që duhej t’i harxhonte edhe ato. Nuk i nevojiteshin paratë atje për ku ishte nisur, kështu ia hodhi të gjitha në pëllëmbë djalit që i lustroi këpucët. Ai e falënderoi me mirënjohje.
Pastaj eci me hapa të çrregullt drejt urës.
Por prania e një siluete femërore atje nëpër mjegull ia prishi të gjithë planet.
Po kjo? Bëri me vete. Këtë nuk e kishte parashikuar.
U afrua edhe më.
Një vajzë e hijshme ishte mbështetur mbi parmakët e urës. Nuk kishte menduar që ai qytet të kishte vajza të hijshme, madje nuk kishte menduar qe ai qytet të kishte vajza fare.
Ajo menjëherë drejtoi shikimin nga ai. Kishte sy të shndritshëm, aq sa nuk kuptohej nëse nga çasti në çast do t’ia shkrepte të qarit, apo ndonjë të qeshure të hareshme. Të dyja dukeshin të mundshme. Pastaj një rreze e fortë drite që zbriti papritur nga kushediku, u përplas në fillim mbi kapësen e flokëve të saj mbledhur përgjysmë, pastaj mbërriti verbuese drejt e në sytë e tij.
Ai ndjeu një zgjerim të papritur në kraharor, të cilit një thikë e mprehtë, e beftë, i caktoi egërt sinorët.
Vajza bëri një hap përpara dhe vazhdoi të shihte nga ai. Tani kishte shkelur mbi rripin e dritës dhe ndriçonte e gjitha sikur të ishte pjesë e një skenografie të mistershme.
Kostandini deshi ta largonte shikimin nga vajza e pastaj të shihte qiellin.
– Ti je një hokatar i çuditshem. Nuk të duket se ky është një çast fare i papërshtatshëm për diçka të tillë? – i tha qiellit me vete pa mundur t’i largonte sytë prej vajzës.
Vajza vazhdonte ta shihte me sytë e shndritshëm, të pastër, por ai më në fund arriti ta largonte vështrimin, kapërceu ftohtësisht rripin e dritës dhe vazhdoi të ecte…
Do të kthehej prapë atje mbi urë, kur vajza të ishte larguar dhe rripi i dritës të venitej e të mos kishte mbetur me asnjë element psikedelik që t’ia vështirësonte zbatimin e planit.
Me siguri vajza duhej të kishte lënë takim me ndonjë djalë të panjohur, të cilin nuk e kishte parë kurrë, dhe ja tani, i buzëqeshte e paditur çdokujt që shfaqej mbi urë, duke kujtuar se ishte ai…
Sytë e saj të mëdhenj sikur i luteshin Kostandinit të bëhej i panjohuri që ajo ishte duke pritur!.
Në kushte të tjera ai do të kishte bërë gjithçka për ta bërë për vete atë vajzë, por jo atë ditë…
Në kushte të tjera do të kishte bërë çmos që ajo ta besonte që ishte ai djali që ajo priste. Nuk do të kishte lënë gur pa lëvizur e gënjeshtra pa i thënë që ajo ta besonte… Por jo atë ditë…
Ajo kishte ardhur aq vonë. Sa keq që kishte mbërritur aq vonë! Nuk dinte ta shpjegonte atë vonesë dhe atë papërgjegjshmëri të qiellit. Por, kush i kuptonte hieroglifet e Providencës?
E gjithë jeta e njeriut s’është gjë tjetër veçse një pirg hieroglifesh të padobishme, si ato mobiljet pjesë-pjesë që blejmë te Ikea dhe pastaj nuk dimë si t’i montojmë, mërmëriti me vete.
Po, po, do të kthehej prapë! Kur vajza të ishte larguar. Nuk mund ta realizonte planin e tij në prani të saj. Ajo nuk duhej të shihte asgjë… Ohh, ajo kishte mbërritur aq vonë! Kur ai përgatitej të nisej…
Sidoqë, edhe për atë mbërritje të vone ai ndjeu mirënjohje. U ndje mirë që në orët e tij të fundit, qielli i kishte dërguar diçka të çmuar për ta përcjellë; fytyrën e hijshme të një vajze mbështjellë me një rreze si fjongo në një kuti dhuratash. Ai do të ishte imazhi i fundit që do të merrte me vete prej botës që do të linte pas.
U ndje i lehtë.
Vazhdoi te ecte.
Mund të bënte dhe një shëtitje të fundit nëpër qytet derisa vajza të largohej prej urës. Me siguri herët a vonë ajo do takohej me të panjohurin e saj. Ata do të dilnin shëtitje nëpër qytet të kapur për dore dhe ajo do të ishte e lumtur. Buzëqeshi kur e mendoi këtë.
Donte me gjithë zemër që ajo vajzë të ishte e lumtur. Dhe nuk u ndje aspak xheloz për lumturinë e saj të ardhshme. Kur je dy hapa larg vdekjes shpirti pastrohet nga çdo e keqe, mendoi me vete.
Vazhdoi të ecte…
U ra rrugicave disa herë përqark, pastaj këmbët e lodhura u drejtuan sërish nga ura.
Sa mirë që vajza tashmë ishte larguar! Atë të shtunë të shkretë nuk kishte më asnjë këmbësor atje rrotull.
Mori frymë thellë për ta provuar edhe për një herë të fundit atë zgjerim të çuditshëm, të butë e të pavend që i kishte pësuar shpirti në çastin kur kishte ndeshur sytë e vajzës. Pastaj pa humbur kohë u ngjit gjakftohtë mbi parmakun e urës dhe u lëshua poshtë. Një çast, përpara se të përplasej mbi ujë, iu bë sikur dalloi një trup që po rrotullohej në rrjedhë dhe një kapëse flokësh, ende të panjomur që vazhdonte të shndriste.
– Ohhh, ja çfarë paska qenë! – mendoi ai plogësht në çastin e fundit, pastaj rrjedha e kaploi të tërin.
…
Të nesërmen gazetat e qytetit shkruanin për historinë e një çifti të dashuruarish fatkeqë, të cilët i dhanë fund jetës së bashku në “Urën e Vdekjes së Ëmbël”.
Çuditërisht rrjedha e ujit nuk kishte arritur t‘i rrëmbente trupat. Ata vazhdonin të rrotulloheshin nëpër rrathët e ujit, të ngecur midis njëri-tjetrit. Gjymtyrët e tyre qenë bërë njësh prej rrotullimeve të forta, që vinin prej ekzistencës së mundshme të ndonjë gropë thithëse në thellësi të lumit, dhe kur polumbarët i kishin nxjerrë, nuk kishin mundur të dallonin ku fillonte trupi i njërit dhe ku mbaronte trupi i tjetrit. Kështu, meqë ata e kishin patur të vështirë t’i shkëpusnin prej njëri-tjetrit, gazetarët e kronikës së zezë i kishin pagëzuar dy të mbyturit si:“Të dashuruarit e Përjetshëm”. (Dukej se të gjithë kishin rënë dakord me historinë e hamendësuar të dashurisë mes tyre.)
Sipas njoftimit të policisë, trupave nuk u ishte gjetur asnjë dokument identifikues, dhe pasi kishin pritur disa ditë rresht në morgun e qytetit, ishin varrosur prej punonjësve të bashkisë në një varr të përbashkët.
Pas formalitetit modest, një prej punonjësve, i cili ishte përfshirë emocionalisht me historinë e hamendësuar të dashurisë së tyre, u shkroi mbi një gur që ua vuri te koka:“Bashkë dhe në vdekje”.
Ndërsa lofata ndanë vendit ku dy të mbyturit i dhanë fund jetës, u gërmuq e u mblodh një grusht prej pikëllimit… Helmi iu shpërnda furishëm nëpër degë dhe ajo i lëshoi mbi ujë të gjitha sythet…
Ditën tjetër u tha.
©Arlinda Guma
31 Mars, 2019
Arlinda Guma është autore e katër romaneve: “Bulevardi i Yjeve”- 2014, “Terma humanitarë si fjala bombardim”- 2016, “Bob Legjenda” – 2021 dhe “Marksi ka humbur kujtesën” – 2025. Ajo është krijuese e revistës defekt-teknik.com
Czeslaw Milosz (1911-2004), Nobel 1980
Më lejoni të filloj duke cituar Mahatma Gandin: “Nëse një qeveri bën një padrejtësi të madhe, pala tjetër duhet ta ndërpresë bashkëpunimim pjesërisht ose plotësisht, aq sa nevojitet për të larguar sunduesin nga e keqja. Në secilin rast, siç e përfytyroj unë ka një element vuajtjeje si mendore edhe fizike. Pa një vuajtje të tillë është e pamundur të fitosh lirinë.”
Sot, afër fundit të shekullit që ka qenë dëshmitar i ngadhënjimit të veprimit të Gandit në vendin e tij, është e ligjshme të pyesësh nëse këto fjalë të profetit të jodhunës nuk janë pak tepër idealiste. Shpesh dëgjojmë argumentin e meqë Perandoria Britanike e respektoi ligjin, rezistenca pasive pati shans për sukses, ndërsa shteti modern policor dhe totalitar nuk njeh asnjë kufi në ushtrimin e pushtetit. Përballë një shtetit të tillë a është mos-ushtrimi i dhunës, një filozofi, dhe taktikë e mundshme e individit? E vërteta është që edhe vetë Gandi i pranoi vështirësitë e kësaj lëvizjeje. Ai tha se “mosushtrimi i dhunës kërkon mospasje frikë dhe guxim të shkallës më të lartë. Unë i pranoj me dhimbje këto dobësi.” Dhe megjithatë Gandi nuk pati si kundërshtar një shtet që dërgon tanket kundër sindikatave të punëtorëve.
Prirja jonë kryesore për ta vendosur të mundshmen në të kaluarën na bën shpesh të mos i kushtojmë rëndësi veprimeve të bashkëkohësve tanë që nuk pranojnë gjendjen e menduar të ngurtë të gjërave dhe arrijnë të bëjnë atë që në pamje të parë ishte dukur e pamundur ose e pagjasë për të ndodhur. Dhe nëse ka një njeri sot që përfaqëson filozofinë e mosushtrimit të dhunës, atij duhet t’i njihet kjo meritë dhe duhet të nderohet. Mund të përmendja emrin e Les Valesës së Solidarnos-it. Këtë herë, megjithatë, dua të përqendrohem tek një njeri që mbron në shkrimet e tij ndryshimin shoqëror pa përdorur dhunën, dhe duke e bërë këtë krijon bazat e teorisë së që udhëheq veprimin e tij shoqëror. Kam në mendje Adam Michnik-un lindur në 1946 në Varshavë. Meqë kishte vendosur të behej intelektual, megjithëse një lloj tjetër intelektuali, ai studioi histori në universitet dhe në të njëjtën kohë u angazhua me veprimtari opozitare. Nga viti 1965 e më pas u arrestua disa herë. I përjashtuar nga universiteti, pasi u dënua me tre vjet burg në vitin 1968, punoi si punëtor fabrike ndërsa studionte për histori. Nisi të përkufizojë fushën e tij të veprimit: 1) ta shohë realitetin qartësisht, t’u bëjë thirrje intelektualëve që ta mposhtin frikën dhe të mos e tjetërsojnë të vërtetën. 2) Të ripërkufizonte marrëdhëniet mes intelektualëve dhe dy forcave kryesore të afta për ta ndryshuar Poloninë, punëtorëve dhe kishës.
Në vitin 1977 Michnik dërgoi në Francë në mënyrë klandestine librin “Kisha, e majta, dialog,” libër në të cilin ai flet për marrëdhëniet e deriatëheshme armiqësore mes kishës dhe intelektualëve. Dialagu që Michnk kërkonte ishte bashkimi i këtyre dy forcave për ta shndërruar shoqërinë me mjete jo të dhunshme. Pas protestave spontane në Random në 1976, të shypura mizorisht nga policia, Michnin u bë një nga themeluesit e Komitetit për Mbrojtjen e Punëtorëve (KOR), e cila synonte të vinte në zbatim synimin e tij, një aleancë mes intelektualëve, punëtorëve dhe kishës mbështetur në parimet e ligjshmërisë dhe mos-ushtrimit të dhunës.
Ai vetë demonstroi besnikërinë ndaj parimeve që besonte gjatë një proteste masive afër Varshavës, kur një turmë rrethoi një stacion policie. Michnik ndërhyri për të mbrojtur policët e rrezikuar dhe për të qetësuar turmën. I internuar me mijëra të tjerë pas shpalljes së ligjit të luftës në 3 Dhjetor, 1981, Michnik kaloi gati tre vjet në burg. Kur i propozuan që ta nxirrnin nga burgu nëse largohej nga Polonia, ai nuk pranoi. Me një vetëdisiplinë të jashtëzakonshme arriti të shkruante dy libra në qeli. Në këto libra ai shfaqet si një kritik letrar i nivelit të epërm dhe si historian që ka një stil shumë më të gjallë se studiuesit e universiteteve… Nëse hamendësimi lejohet, Michnik është një nga ata që i bëjnë nder dekadave të fundit të shekullit të njëzetë, edhe pse një film për jetën e tij nuk do të xhirohet shpejt.
____
Czeslaw Milosz, parathënia e librit të Adam Michnik “Letra nga burgu” dhe ese të tjera”, botuar në SHBA në 1985. (1911-2004) Lindi më 1911 në Lituani. Studimet e larta i përfundoi Universitetin e Wilno-s, atëherë pjesë e Polonisë. Bashkë-themelues i grupit letrar “Zagary”, në vitet 1930 botoi dy vëllime me poezi. Pjesë e shërbimit diplomatik të Polonisë Popullore që nga viti 1945, i prishi marrëdhëniet me qeverinë më 1951 dhe u vendos në Francë ku shkroi disa libra në prozë. Në 1960, i ftuar nga Universiteti i Kalifornisë, u zhvendos në Berkeley ku nga viti 1961 ishte profesor i gjuhëve dhe letërsisë sllave. Fitues i shumë çmimeve letrare, në vitin 1980 iu dha çmimi Nobel për letërsinë.
Përktheu: Granit Zela
Janis Ricos
Për ta mbyllur, ai iu tremb poemave dhe duhanit me tepricë.
Doli në mesnatë nga periferia,
– një shëtitje e shëndetshme, e qetë, përgjatë frutoreve të mbyllura,
mes gjërave që qasen me përmasa të vagullta e të sakta.
Fshinte hundët me një shami letre orë e pa kohë, i ftohur prej hënës.
Ngadalësoi hapat, aty poshtë, mes aromës së thellë të tullave të freskëta, para kalit të padukshëm lidhur në një qiparis dhe drynit të depos së drithit.
Ah! Kjo na qenka, -tha
-Të gjendesh mes gjërave që nuk të kërkojnë gjë prej gjëje .
Një tullumbac i vogël endet nëpër qiell me një karrige të vetmuar. Qëndron përmbysur sipër saj, kitara e vdekjes
Mbi shpinën e kitarës shkëlqen një lagështi e ndrojtur.
Janë këto shkëndija të shndritshme që nuk e lënë botën të japë shpirt.
Përktheu: Miranda Içi
DATËLINDJE DASHURIE-ÁNGEL GONZÁLEZ
Si do të jem unë
kur të mos jem më unë?
Kur koha
ta ketë modifikuar strukturën time,
dhe trupi im të jetë tjetër,
tjetër gjaku im,
të tjerë sytë dhe flokët e mi.
Do të mendoj për ty, mbase.
Me siguri,
trupat e mi të njëpasnjëshëm
– duke më zgjatuar, të gjallë, drejt vdekjes –
njëri-tjetrit do t´ia kalojnë
dorë më dorë,
zemër më zemër,
mish më mish,
atë elementin e mistershëm
që përcakton trishtimin tim
kur ti ikën,
që më shtyn të të kërkoj verbërisht,
që, në mënyrë të pashmangshme,
më çon tek ti:
me një fjalë, atë çka njerëzit e quajnë dashuri.
Dhe sytë
– ç´rëndësi ka po s’qenë më këta sy –
do të të ndjekin pas kudo që të shkosh, besnikë.Përktheu: Erion Karabolli
Poezitë e dashurisë janë më të vështirat për t’u përsiatur, pasi ato shpesh s’kanë asgjë për të shkoqitur; ato zakonisht shprehin vetëm një thjeshtësi ndjenjash të hijshme. Dhe thjeshtësia e dashurisë shpesh kriset dhe thyhet nga kritika letrare të lodhshme. Poezitë e dashurisë nuk janë për t’u menduar, por për t’u jetuar.
Erlind Sulko
Të gjitha përgjithësimet janë të pasakta. Por disa përgjithësime të pasakta kanë qëllime të sakta; ato vënë në dukje diçka që përndryshe do të shpërfillej. Disa përgjithësime janë të domosdoshme. Prandaj, kritika letrare ka nevojë për përgjithësime të pasakta për të vënë rrregull dhe t’i japë një trajtë të caktuar asaj që përndryshe do ishte një rrokopujë e pakuptueshme letrare.
Në librin “Albanian Literature: A Short History,” Robert Elsie e pagëzon me të drejtë letërsinë bashkohore shqiptare vetëm me dy fjalë: Liria dhe Kaosi. Për t’i dhënë kuptim lirisë dhe për ta tejkaluar këtë pështjellim të stërmadh, letërsia shqiptare sot ka nevojë për trajta përgjithësuese.
Përgjithësimi më pak i pasaktë për poezinë shqiptare është ky: Poezia shqiptare është një premtim i papërmbushur.
Shumica e poetëve më të mirë shqiptarë kanë pikërisht këtë gjë të përbashkët; në poezitë e tyre të shkëlqyera shikon një premtim për diçka që do t’i përmbushë gjithë poezitë e tyre, vargjet e tyre premtojnë një plotësim përfundimtar të veprës së e tyre. Por, ky premtim askurrë nuk përmbushet.
Poezia e Jeronim De Radës asnjëherë nuk arriti ta përmbushë premtimin që jepte vepra e tij e hershme “Këngët e Milosaos”: “Këngët e Serafina Topisë” e shikoj vetëm si një zhvillim të motiveve, simboleve, figurave dhe qasjeve të paraqitura më parë edhe tek “Këngët e Milosaos”. Ndërkohë, vepra “Skënderbeu i Pafan” është vepër e dobët në krahasim me “Këngët e Milosaos” dhe “Këngët e Serafina Topisë”.
Naim Frashëri ende ngelet si një nga poetët më të mëdhenj të gjuhës shqipe vetëm për shkak të një vepre jashtëzakonisht të bukur, por të shkurtër: “Bagëti e Bujqësi”. Gjithëçka, tjetër që ai ka shkruar është ose një përsëritje më e dobët e “Bagëti e Bujqësi” ose thjesht diçka tmerrsisht e keqe dhe e palexueshme, si vepra e tij “Istori e Skënderbeut”.
Vepra poetike e Gjergj Fishtës, pavarësisht se sot ngrihet në qiell për arsye politike, nuk mund të futet as tek më të mirat në letërsinë e gjuhës shqipe. Fishta është një njeri me një rëndësi të madhe historike dhe kombëtare, por kjo gjë nuk e bën edhe poet të madh. Edhe premtimi i tij për të krijuar një epikë të madhe shqiptare, nëpërmjet “Lahuta e Malcis”, dështoi në një vepër me vlera gjuhësore, por gati asnjë letrare. Fatkeqësisht, “Lahuta e Malcis” është një vepër e mërzitshme historike, tejmbushur me thirrje për luftë, – gjë që, mbase, ka kuptim historik nëse e shikon nëpërmjet rrethanave ku ndodheshin shqiptarët në atë kohë, por s’ka kuptim brenda rrjedhës së letërsisë.
Një premtim i paplotësuar është edhe vepra e Migjenit, – megjithëse ato pak poezi që ai la, futen tek majat e poezisë shqiptare. Poezia e Migjenit asnjëherë nuk u përmbush dot pasi u nda nga jeta tepër i ri. I njëjti përcaktim vlen edhe për poezinë e Lasgush Poradecit; ai asnjëherë nuk i tejkaloi dot lirikat e tij të ëmbla djaloshare. Mund të vazhdoj kështu edhe me shumë poetë të tjerë, por po e lë me kaq.
Siç u mundova të rrëfej, një dënim, një fat i zi, një vdekje e parakohshme e ka pllakosur poezinë shqiptare; ajo gati përherë thyen fatin që parathotë. Në këtë kuptim, poezia shqiptare është një parathënie e papërmbushur, një veprim i pakryer, një vështrim drejt një shtegu të madh e hyjnor ku askush nuk arriti të udhëtonte.
Poezinë e Fatos Arapit e shikoj si një përjashtim, një çlirim nga kjo parathënie e errët që ndjek nga pas poezinë shqiptare. Jo sepse Fatos Arapi nuk ka poezi të dobëta. Ka shumë të tilla. Por, poezia e Fatos Arapit është një nga ato pak përjashtimet, sepse në ndryshim nga shumë poetë shqiptarë, ai ka një mori të madhe poezish të përkryera. Dhe një poet vlerësohet për poezitë e tij të përkryera, e jo për poezitë e tij të dobëta. Edhe Walt Whitman ka plot poezi të dobëta, siç ka edhe Pablo Neruda. Do ishte një gabim letrar nëse ne do ta vlerësonim gjithë krijimtarinë e tyre duke u bazuar tek veprat e tyre të dobëta. E njëjta gjë vlen edhe për poezinë e Fatos Arapit. Mendoj se vepra poetike e Fatos Arapit arriti të përmbushë vetveten, vargjet e tij arritën të piqen deri në përsosmëri. Gjuha në poezinë e Fatos Arapit arriti të rritej deri në kulmin e përkryerjes së saj dhe na la si dhuratë hyjnore, ne, lexuesve mosmirënjohës, një mori të madhe poezish të pavdekshme.
Por, madhështinë e poezisë së Fatos Arapit, nuk e shikoj thjesht tek fakti se arriti të krijojë një mori poezish të mrekullueshme. Më shumë se kaq, vlerën më të madhe të veprës poetike të Fatos Arapit e shikoj tek mundësia që shfaq poezia e tij për t’u ngjizur përfundimisht në një trajtë të përkryer, të caktuar dhe të njëjtësuar. Fjalën trajtë, këtu, jam duke e përdorur në kuptimin e fjalës “mythos” tek Poetika e Aristotelit; një ngjizje, një trajtë e plotësuar, një bashkim organik që lejon veprën të jetë e njëjtësuar. Aristoteli e përdor këtë koncept të mythos vetëm për të përsiatur vepra që janë qartësisht të ndara me një fillim e fund; një epikë e caktuar ose një dramë.
Parimet letrare që Aristoteli zhvilloi tek libri “Poetika” nuk duhet as të ndiqen verbërisht e as të braktisen tërësisht. Mendoj se zgjidhja e duhur është që ne t’i zhvillojmë, ndryshojmë dhe përshtasim parimet letrare të Aristotelit, – edhe aty ku ai nuk mundi t’i çonte. Dhe gjëja më frytëdhënëse tani për tani për kritikën letrare mendoj se do ishte pikërisht një zhvillim i konceptit të mythos në letërsi. Në rastin konkret, konceptin e bashkimit organik ose mythos e hasim edhe tek të gjithë poetët e mëdhenj lirikë, megjithëse në një lloj trajte bashkimi ndryshe. Në një vepër si drama, me një krye dhe fund të përcaktuar qartazi, kemi një bashkim organik nëpërmjet zhvillimit linear ose vijëdrejtë. Ndërkohë, që në poezitë e shpërndara lirike kemi një bashkim organik nëpërmjet zhvillimit përsëritës; një zhvillim që bashkon nëpërmjet riardhjes së përhershme, një ripërsëritje që tregon duke u shfaqur në rrethana të reja. Në poezinë e Fatos Arapit shikoj pikërisht këtë mundësi e të pasurit të një bashkimi organik në poezitë e shpërndara lirike nëpërmjet përsëritjes së një trajte të njëjtësuar.
Trajta e njëjtësuar që hasim në poezitë e Fatos Arapit është kjo; poezia si një bashkëbisedim me gjithësinë, një bashkëbisedim i drejtpërdrejtë, i fshehtë dhe i thellë me gjithçka që na rrethon. Poezia e Fatos Arapit është një bashkëbisedim intim me botën. Siç edhe jam munduar ta tregoj në një shkrim të mëparshëm, poezitë e shpërndara lirike të Frederik Rreshpes mund t’i njëjtësojmë dhe kuptojmë si një udhëtim i vazhdueshëm zhgënjimesh dhe vdekjesh së njëpasnjëshme. Ndërkohë, poezitë e shpërndara lirike të Fatos Arapit mund t’i njëjtësojmë dhe kuptojmë si një udhëtim i parreshtur bashkëbisedimesh të drejtpërdrejta dhe të fshehta me gjithësinë. Në pjesën e mëposhtme të shkrimit do mundohem pikërisht të paraqes ndalesat gjatë këtij udhëtimi bashkëbisedimesh në poezinë e Fatos Arapit.
Një nga bashkbisedimet më të rëndësishme dhe më të hershme në poezinë e Fatos Arapit është bashkbisedimi me dashurinë. Ky bashkëbisedim nis që në zanafillën e vetë veprës së Fatos Arapit, në veprën e tij të parë “Shtigje Poetike”, botuar në 1962. Ja një poezi nga ky libër:
TI DO VISH
Ti do vish, e dashur, si s’do vish?
Kur e di se unë ty të pres
duke ndjer’ frymëmarrjen e vet mbrëmjes
duke ndjer’ frymëmarrjen e vet pritjes
duke ndjer’ frymëmarrjen e vetmisë
Ti do vish, e dashur, si s’do vish?
Kur e di që unë po të mundnja,
rreth vetvetes rruzullin do vërtitnja
si një portokall’ në dorën time-
të rrjedhë koha shpejt
e ti të vish…
Në këtë poezi, kemi pikërisht një bashkëbisedim me dashurinë, – ku e dashuruara ka marrë trajtën e dikujt që s’po vjen, pavarësisht përmallimit të tejskajshëm të rrëfyesit. E dashura nuk vjen edhe nëse ai do mund të ndryshonte vetë rrjedhën e kohës duke rrotulluar botën si një portokalle në dorën e tij, – dhe nuk mund të mos theksoj këtu bukurinë e vargjeve dhe shfaqjes që ato përcjellin. Siç e shikojmë në këtë poezi, por do ta hasim edhe në poezitë e tjera të Fatos Arapit, ky bashkëbisedim poetik është përherë i drejtëpërdrejtë. Vetë kjo poezi fillon me një pyetje që i drejtohet drejtpërdrejt të dashurës: Ti do vish, e dashur, si s’do vish?
Ky bashkëbisedim për dashurinë rishfaqet sërish në librin “Poema dhe Vjersha”, botuar në vitin 1966.
MBI SUPIN E KOHËS SIME
Mbi supin e kohës sime
kryet pështeta.
S’dremita. Nuk fjeta.
Mbi supin e kohës sime,
si mbi supin e Asaj, –
rashë në mendime.
Kjo poezi është një bashkëbisedim për dashurinë, por jo më drejtuar Tjetrit ose Asaj, por drejtuar nga vetvetja. Këtu rrëfimtari i rrëfen vetvetes. Edhe kryet ai i mbështet mbi supin e kohës së tij, e jo mbi supet e Asaj, – megjithëse rrjedha e kohës së tij e kujton pikërisht për atë ku ai do të ishte. Rrëfimtari bie në rrjedhën e mendimeve të vetvetes. Kjo zhytje brenda kohës së brendshme është në thelb një rënie në kujtimet e tij, – dhe këtu nuk duhet të anashkalohet lidhja që bëhet midis kujtesës dhe kohës. Pavarësisht, nëse koha në vetvete mund të vazhdojë ose jo pa kujtesën tonë, një gjë është e sigurt; përjetimi jonë i kohës nuk mund të vazhdojë pa kujtesën. Pa kujtesë nuk ka një rrjedhje të brendshme të ngjarjeve e si pasojë nuk mund të ketë as ndonjë përfytyrim të kohës, se vetë koha nuk është asgjë më shumë se sa mënyra se si rrjedh diçka.
Kemi sërish një rikthim tek bashkëbisedimi me dashurinë në veprën “Duke Dalë Prej Ëndrrës”, botuar në vitin 1989, me poezinë “Ti do t’më dashurosh patjetër”.
TI DO T’MË DASHUROSH PATJETËR
Ky qiell i prillit pa ty ësht’ i vjetër.
Shkon një trishtim e ja ku vjen një tjetër.
Në mallin tënd ky karafil i egër. –
Ti do t’më dashurosh patjetër!
Në sytë e tu mijra diej të vegjël
e ndezën natën dhe ditën e ndezën.
Mirë sot, po si durohet pa ty nesër? –
Ti do t’më dashurosh patjetër!
Kapërcej ty e kapërceva veten,
dhe përtej vetes kapërceva jetën,
dhe përtej jetës kapërceva vdekjen. –
I hapa krahët të pushtoj ty vetëm:
Ti do t’më dashurosh patjetër.
Poezitë e dashurisë janë më të vështirat për t’u përsiatur, pasi ato shpesh s’kanë asgjë për të shkoqitur; ato zakonisht shprehin vetëm një thjeshtësi ndjenjash të hijshme. Dhe thjeshtësia e dashurisë shpesh kriset dhe thyhet nga kritika letrare të lodhshme. Poezitë e dashurisë nuk janë për t’u menduar, por për t’u jetuar. Pavarësisht kësaj, mund të them se në këtë poezi shohim sërish një bashkëbisedim të drejtpërdrejtë me Atë. Rrëfimtari i drejton Asaj një pyetje: Mirë sot, po si durohet pa ty nesër?
Gjithashtu, dua të them se në poezinë e mësipërme të Fatos Arapit dashuria shfaqet si një mënyrë për të tejkaluar vetveten, jetën dhe vdekjen. Njeriu përjeton dashuri të ndryshme në jetën e tij; dashuria si bashkim vllazëror me tjetrin (philia), dashuria si flijim për tjetrin (agape) apo dashuria si njëjtësim me tjetrin (eros). Në rastin e kësaj poezie kemi pikërisht një dashuri erotike, ku vetë rrëfimtari vdes, tejkalon vetveten, jetën dhe vdekjen, për t’u njëjtësuar me tjetrin. Dashuria erotike përherë kërkon vdekjen e unit, pasi uni duhet të braktiset si shkëmbim për njëjtësimin e ri. Siç i mëshon edhe George Bataille në librin e tij të njohur “Erotizmi”: nga dashuria erotike përherë humb vetvetja.
Në librin “Ku Shkoni Ju Statuja”, botuar në vitin 1990, prapë rishfaqet bashkëbisedimi me dashurinë, por sërish në një trajtë tjetër. E kam fjalën për poezinë “Penelopës”.
Penelopës
Nuk ka mbaruar endja e pëlhurës, Penelopë.
Ende nuk është kthyer nga Troja Odiseu.
Ishujve të kohës endet…
Po vuri këmbën mbi bregun e thatë
me vdekje dhëndurësh do ta mbjellë Itakën.
Vazhdo të endësh, Penelopë.
Rrahja e avlëmendit tënd
është krismë e përjetshme e valëve të Jonit.
Ti mos u mërzit, mos u lodh duke pritur, o grua.
Kemi nevojë për një ëndërr malli në sy,
dhe vetë ajo, Dashuria, ka nevojë për pafajësinë tonë.
Mos më moho, Penelopë.
Në këtë poezi, e përfshehta Ajo, Asaj që Arapi shpesh i drejtohet në poezitë e tij, ajo Tjetra e dashuruar, merr një trajë të përcaktuar: ajo shndërrohet në Penelopën. Bashkëbisedimi me dashurinë tani merr trajtën e një bashkëbisedimi me Penelopën. Penelopa është gruaja e Odisesë, e cila pavarësisht mungesës së gjatë të Odisesë në Itakë dhe trysnisë së mëtonjsve të tjerë që duan të martohen me të për të marrë pushtetin, ende i mbetet besnike dashurisë për Odiseun dhe beson në rikthimin e tij. Në librin “Odiseja”, tregohet se Penelopa për të larguar mëtonjësit, u thotë atyre se do martohet me një nga ata kur ajo ta ketë përfunduar endjen e një pëlhure për Laertin, atin e Odisesë. Por Penelopa e end këtë pëlhurë gjatë ditës dhe e tjerr gjatë natës. Vargu i parë i kësaj poezie të Arapit, rrëfimtari i kërkon të dashurës të presë, të durojë një përsëritje të pafund; se ai, Odiseu, do të kthehet. Tjeri këtu merr trajtën e Penelopës, ndërkohë rrëfimtari është një bashkëbisedues i paqartë; mbase, një shërbëtore e Penelopës, mbase i ati ose biri i Odiseut. Ose mbase vetë Odiseu që flet për veten e tij në fillim në vetën e tretë, por që më pas i drejtohet Penelopës në vetën e parë që mos ta mohojë. Pavarësisht kësaj, udhëtimi i Odisesë në këtë poezi është vetë koha. Odiseu ende nuk është kthyer në Itakë sepse ka humbur nëpër ishujt e kohës. Prandaj, ajo që e ndanë Penelopën nga Odiseja është vetë koha. Nuk dua të lë pa përmendur edhe këto dy vargje të shkëlqyera:
“Po vuri këmbën mbi bregun e thatë
me vdekje dhëndurësh do ta mbjellë Itakën.”
Siç dihet edhe nga libri “Odiseja”, mbasi kthehet në Itakë, Odiseu i vret mëtonjësit e gruas dhe pushtetit. Por, ajo që është e bukur në këto dy vargje është mënyra se si kjo ngjarja ritregohet poetikisht; sa të prekë këmba e Odisesë bregun e Itakës, do ta mbjellë atë vend jo me jetë, por me vdekje. Por edhe më e rëndësishme në këtë poezi është se vetë rrëfimtari thotë se kjo largësi kohore midis Penelopës e vetë atij është e nevojshme. Rrëfimtari nuk thotë se ne kemi nevojë për njëri-tjetrin, nuk thotë se ai është i etur për dashuri, por se ne të gjithë kemi nevojë për një ëndërr malli. Kështu shprehet paradoksi më i madh i dashurisë; ne e duam Tjetrin më fortë pikërisht kur Tjetri nuk është pranë nesh. Kur qëllimi i dashurisë arrihet, atëhere dashuria përmbushet dhe mbetet vetëm zbrazëtira. Prandaj, ne kemi nevojë, jo për përmbushjen e dashurisë, por për një dashuri të përjetshme që s’do përmbushet asnjëherë; një ëndërr malli në sy. Ky është edhe flijimi që të dashuruarit i bëjnë Dashurisë; ata pranojnë të duan tjetrin me kusht se do pranojnë zbrazëtinë brenda vetes. Se nëse vetvetja është e përmbushur, atëhere s’ka as nevojë për t’u bashkuar me Tjetrin. Pranimi i këtij paradoksi të dashurisë është edhe arsyeja pse Dashuria ka nevojë për pafajësinë tonë.
Në veprën poetike të Fatos Arapit kemi sërish një rikthim tek bashkëbisedimi me dashurinë në librin “Më duhet një gjysmë ëndrre”, botuar në vitin 1999. Në këtë libër, bashkëbisedimi me dashurinë arrin majën e praruar me anë të dy poezive: “E paëndërrta ime” dhe “Mos eja në ëndërr.”
E PAËNDËRRTA IME
Më duhet një gjysëm ëndrre,
e paëndërrta ime.
Vë kokën në gjoksin tënd
e aty përplasem
te koka e një tjetri.
Më duhet një gjysëm ëndrre.
Shigjetat e orës së dorës
tutje i shtyjnë kalimtarët,
në ditë të rrëpirta tiranase.
Shpirtra joshpirtra që shkojnë…
Bri meje dikush flet me vete,
pa e kuptuar besoj në rrëfimin e tij.
Dikush, prej zhgënjimi të egër,
mbërthen kryqe të reja.
I hedh një gjysëm leku
dhe blej kryqin tim.
Tani që ta ngre
më duhet një gjysëm ëndrre,
e paëndërrta ime.
Në këtë poezi, Tjetri i dashuruar, nga Penelopa, shndërrohet në të paëndërrtën. Duket sikur kjo poezi fillon pikërisht aty ku mbaroi poezia “Penelopës”; më duhet një ëndërr. Por, tani zëri i rrëfimtarit është më i dëshpëruar; ai nuk beson më se do mund ta gjejë edhe një ëndërr që lind etjen e amshuar për dashuri. Ai kërkon vetëm një gjysmë ëndrre. Kërkon një ëndërr, jo për t’u përmbushur, por vetëm sa për të mbijetuar. Asgjë nuk e shpeh më mirë këtë bjerrje të rrokakrejtshme të shpresës se sa të kërkosh një gjysëm ëndrre nga e paëndërrta. Rrëfimtari këtu kërkon të pamundurën; kërkon ëndrrën nga e paëndërrta. Rrëfimtari do të qendrojë e të prehet tek Ajo, por vetëm përplaset tek një tjetër. Rrëfimtari nuk ka më një vend ku të qendrojë; çdo gjë e përplas me një gjë tjetër. Prandaj, dhe ai lutet se i duhet një gjysmë ëndrre për të mbijetuar.
Por, shiko si përcaktohen kalimtarët tiranas:”shpirtra joshpirtra që shkojnë”. Ky përcaktim i kalimtarëve tiranas, nëpërmjet vetëkundërshtimit të vetëvetes, sendërgjon mjeshtërisht mjedisin shpirtëror të kësaj poezie; njerëz që ikin drejt diçkaje që as vetë nuk e dinë, kërkimi i një gjysmë ëndrre nga e paëndërrta, njerëz që shtyhen nga shigjetat e orës e jo nga vetëvetja, dikush mbështetet tek gjoksi i asaj por përfundon tek koka e një tjetri, besimi në një rrëfimi të çfarëdoshëm, lënie dhe rimarrje kryqesh.
Përfaqësia e kryqit këtu ka një rëndësi të madhe. Sigurisht, kryqi këtu lidhet me kuptimin që kryqi ka në botëkuptimin e krishterë. Me pak fjalë, kryqi përfaqëson vuajtjen e hyjnishme. Kryqi është flijimi i Perëndisë për njeriun. Krishti u detyrua të mbaj kryqin e tij para se të kryqëzohej. Mbas vdekjes së Krishtit, edhe vetë besimtarët mbajnë kryqin e tyre. Mbajtja e kryqit në këtë kuptim është pranimi i vuajtjes dhe flijimit hyjnor. Në poezinë e mësipërme të Arapit, dikush i zhgënjyer mbërthen kryqe të reja, mbërthen vuajtje dhe flijime të tjera, mbërthen një fe tjetër. Edhe rrëfimtari merr kryqin e tij: gjëja më e çuditshme është se atij i duhet ta blejë atë. Pavarësisht kësaj, tani atij i duhet ta mbajë këtë kryq, t’i durojë këto vuajtje hyjnore e të vazhdojë në këtë flijim. Prandaj, dhe atij i duhet një gjysmë ëndrre që të mbijetojë
nga kjo vuajtje dhe ky flijim.
Ndërkohë në të njëjtin libër, botuar në 1999, gjejmë edhe poezinë “Mos eja ne ëndërr,” e cila pavarësisht ngjashmërisë me poezinë “E paëndërrta ime,” përçon një kuptim të kundërt me të.
MOS EJA NË ËNDËRR
Mos eja në ëndërr, e paëndërrta ime.
Nuk jam Safua me zemër të brishtë. –
Ngopur me vdekjen e dashurisë
gjer në grykë, jam!
Edhe në gjumin e vdekjes
trembem nga britma ime
për ty.
Mos eja në ëndërr, e paëndërrta ime.
Mos e bëj shakanë e mbrëmshme.
Si ta duroj ditën,
që më sheh me sy ëndrre?
Sërish, këtu kemi një bashkëbisedim me dashurinë, ku rrëfimtari së dashurës i drejtohet si “e paëndërrta.” Por, ndryshimi i madh këtu është se rrëfimtari nuk i kërkon më Asaj një gjysmë ëndrre, por pikërisht që Ajo mos t’i vijë më në ëndërr. Ëndrra është shndërruar në një ankth. Shohim zhgënjimin e plotë të rrëfimtarit nga dashuria; ai nuk kërkon më as një gjysmë ëndrre malli për të mbijetuar. Ai është i ngopur me vdekjen e dashurisë. Dhe kështu përfundon bashkëbisedimi me dashurinë në veprën poetike të Fatos Arapit.
VDEKJE NË HARRESË-ÁNGEL GONZÁLEZ
(Spanjë, 1925 – 2008. Çmimi “Princi i Asturias”, 1985)Unë e di që ekzistoj
ngaqë më përfytyron ti.
Jam i gjatë ngaqë ti më mendon
të gjatë dhe jam i pastër ngaqë ti më sheh
me sy të mirë, me vështrim të dëlirë.
Mendimi yt më bën
të zgjuar dhe, në dashurinë tënde
të thjeshtë, unë gjithashtu jam i thjeshtë
dhe njeri i mirë.
Por nëse ti më harron
do të jem i vdekur pa e marrë vesh
njeri. Të gjallë do ta shohin
trupin tim, por do të jetë një tjetër njeri
– i zymtë, i mefshtë, i keq –
ai që banon brenda tij…Përktheu: Erion Karabolli
Luan Rama
«Koleta dhe miket e saj» (Colette et les siens), një libër që sapo është botuar në Paris nga shkrimtarja e njohur dhe akademikja franceze Dominique Bona. Në fakt, Koleta s’ka rreshtur së ngacmuari fantazinë dhe frymëzimin e shumë autorëve, dhe ç’është më interesantja, shumica, femra, shkrimtare e kritike, studiuese arti dhe feministe, të cilat siç duket kanë gjetur tek shkrimtarja e famshme franceze e shekullit XX diçka nga ideali i tyre femëror, liria dhe përjetimi i plotë i jetës, dashuria me të dashurit e tyre, por dhe liria mes femrave, çka një shoqëri puritane e trondit, por që në kohërat moderne, liria e tyre e fillimit të shekullit XX nuk çudit më. «Liria sikur rrjedh në venat e tyre», – shkruan një kritike. Dhe ashtu është. Libri i Bona-s është tregimi i jetës së Koletës dhe mikeshave të saj nga viti 1914 dhe deri në vitin 1954, ku veçanërisht vitet e kohës së “Luftës së Madhe”, (Luftës së Parë Botërore) ku Koleta e dashuruar me baronin Henry de Jouvenel jetonte në euforinë dhe ekstazën e saj. Henry niset drejt frontit në luftë dhe asaj i duhet të shkojë fshehurazi të jetojë tek banorët e Verdun ku bëhet një nga luftrat më legjendare, pasi në luftë, grave u ndalohej të shkonin pranë ushtarëve në front. Ndryshe çdo të ndodhte nëse i pranonin ; luftë apo dashuri?!… Kështu pra, Koleta kthehej në shtëpinë saj pranë pyllit të Bulonjës (”Bois de Boulogne”) dhe bashkohej pranë vatrës me mikeshat e ngushta të saj, gra libertine siç ishin Marguerite Moreno, një nga aktoret e famshme të kohës; gazetarja e njohur e reportazheve të luftës Annie de Pene, (e cila ashtu si Apollinaire do të vdiste më 1918 nga gripi spanjoll, i cili bëri kërdinë gjatë dhe pas luftës… dhe Musidora, apo Musi i dashur, aktorja dhe balerina e famshme e kabareve parisiane, për të cilën kur isha në Kinostudio kisha një dobësi të veçantë dhe mbaja gjithnjë një revistë franceze me skenat e filmave të saj. Ja pra gratë anti-konformiste të kohës së luftës dhe të pasluftës, kohës kur Musi u bë një nga muzat e famshme të surealizmit. Katër gra me flokë të shkurtra, të prerë si djemtë, veshur me pantallona, që pinin alkool dhe cigare dhe që ndodhte që biseksualiteti të ishte jo i huaj për ato. Madje ato shijonin dhe shoqërinë e djemve më të rinj se ato, siç ishte dhe dashuria e vetë Koletës me djalin e burrit të saj, Bertrandit, dashuri që të dy do ta vuajnë gjer në fund të jetës së tyre. Ishte pikërisht koha kur Koleta, gjatë një shfaqje në “music-holl” nxorri gjinjtë jashtë, për çka policia e ndaloi shfaqjen, edhe pse shtëpitë publike e kishin përmbytur Parisin. Mikeshat më pas u plakën dhe veç vdekja i ndau mes tyre… Në librin tim “Parisi letrar”, Koletës i kisha kushtuar një kapitull më vete, pasi ky shpirt i lirë ishte një nga shkrimtaret më të mira franceze të shekullit XX, mjaft e pëlqyer dhe në bregun tjetër të Atlantikut…
Koletë – një rrebele në ngjizmën e erosit dhe letërsisë
Në 8 Marsin e vitit të kaluar, rastësisht u ndodha mbi urën që lidh sheshin e Concorde-s me parlamentin francez dhe për habi, duke ecur, u gjenda përballë tetë portreteve të mëdha që mbulonin fasadën e madhe të Asamblesë parlamentare. Ishin tetë nga gratë më të njohura të Francës, mes të cilave dhe tri nga personazhet e mia të preferuara: Sand, Colette dhe Beauvoir. Ato ditë në televizion flitej dhe për filmin e Koletës, (Colette), të interpretuar nga aktorja tragjike Marie Trintignant, që kishte zbërthyer thelbin e një prej personazheve më të çuditshëm dhe të fuqishëm njëkohësisht të shkrimtareve të letërsisë franceze të shekullit XX. Ishte filmi i saj i fundit, para se të humbiste në një koma nga ku s’do të dilte më. Ajo mburrej se kishte arritur të zbërthente botën aq komplekse të asaj gruaje aq të zgjuar dhe kurajoze.
Në bulevardin Souchet, ku banon mikja jonë soprano Inva Mula, pak më tutje, në të njëjtën anë të trotuarit kishte banuar prej kohësh Koleta. Dhe ajo shtëpi ishte e një stili «haussmanien», disi misterioze që më kujtonte gjithnjë jetën e stuhishme të asaj gruaje që la gjurmë në shekullin e vet. Edhe pse banorja e asaj shtëpie nuk ishte më, personazhi që kishte krijuar bënte që të mbahej gjallë imazhi i asaj femre libertine dhe shkrimtareje të spikatur që bëri të pasionohet pas saj një Francë dhe një botë e tërë. Cila ishte vërtet kjo grua që krijoi me aq ngjyra këtë portret që do t’i bashkangjitej radhës së shkrimtarëve më të mëdhenj francezë të shekullit XX?
Para disa vitesh, në një manifestim kulturor europian të ministrisë franceze të Kulturës, u shtrua një koktejl pikërisht në kopshtet e Palais Royal. Gjatë atij koktejli, jo rrallë ngrija sytë dhe vëzhgoja ato dritare nga ku gjysmë shekulli më parë, Koletë vështronte botën. I flisja për Koletën një miku tim francez dhe nuk di pse ajo dritare e apartamentit të vjetër të saj merrte për ne një vlerë simbolike. Ishte i vetmi kontakt nga ku ajo, në vitet e fundit të saj, e paralizuar dhe e dënuar të mos lëvizte, mund të shikonte botën, të shijonte stinët, të dëgjonte zogjtë në ato kopshte të gjelbëruara, të ëndërronte disa çaste dhe të dehej me aromën e jetës që pulsonte ende. Pikërisht në ato dritare zgjatej figura e asaj gruaje që për Francën ishte kthyer në një emblemë më vete. Një emblemë e një kohe të lavdishme letrare, emri i së cilës në të vërtetë ishte Sidonie Gabrielle Colette, edhe pse të gjithë e kishin njohur më vonë me emrin e shkurtër: Koletë.
Ajo kishte lindur në Yonne në vitin 1873, në një familje të thjeshtë, por ardhja në Paris do të ndryshonte rrjedhën e jetës së saj. Ishte babai i saj, kapiteni Colette de Chatillon, i cili e dërgoi vajzën tek miku i tij i luftës, Willy, Henry Gauthier Villars, që atë kohë punonte në Paris si kronist i jetës teatrale për revistat dhe gazetat pariziane. Willy atëherë kishte mbetur i ve, me një vajzë të vogël. Ai kishte një atelier me disa kronistë, që punonin për të, pasi kronikat botoheshin gjithnjë me emrin e tij. “Willy kishte nja gjashtë “negër” që punonin për të, – shkruan një biograf i Koletës. – Ai u jepte një ide dhe ata shkruanin tregime, të cilave ai u vinte emrin e tij dhe i botonte. Ai kurrë nuk shkroi një vepër të tijën.” Kështu do të fillonte dhe Koleta, si një «negre», por kur Willy-t i pëlqeu dhe ra në dashuri, edhe pse 14 vjet më i madh se ajo, atëherë, kronistja pa emër do të shënonte tashmë emrin e saj krahas emrit të padronit: Willy-Colette. «Një vit e gjysëm pas martese, – kujtonte Koleta në shënimet mbi jetën e saj, – pasi ai dëgjoi ca histori të fëmijërisë dhe të adoleshencës sime, ai më tha: Shkruaji kujtimet e shkollës. Mos ki frikë nga detajet pikante. Mbase mund të nxjerr ndonjë gjë. Themelet janë thellë. U preka nga kjo frazë e fundit që u bë leitmotiv i vazhdueshëm pas 13 vjetësh, me një fantazi të pashterëshme.»
Kur Willy kishte lexuar tregimet e saj, me një vështrim të përciptë, ai kishte thënë: «Qenkam gabuar! Këto nuk shërbejnë për asgjë!»… Por disa muaj më vonë, duke rregulluar sirtaret e zyrës, ai kishte gjetur fletoret e shkruara të Koletës. – «Ah, i kisha harruar»… dhe pasi i hodhi një sy, lexoi një faqe dhe pëshpëriti: «Ah, qenka interesante…»
«Kur hapi faqen e dytë, – kujtonte Koletë, – ai nuk foli. Pastaj as kur hapi faqen e tretë, të katërt. Pastaj, në fund ai thirri: O Zot! Paskam qenë budalla! – dhe ai i rrëmbeu ato dhe rendi për të gjetur një botues…Ja pra si u bëra shkrimtare!…”
Ky ishte fillimi i romanit të parë të saj, Claudine à l’école, (Klodina në shkollë)… Një vit më vonë u botua Claudine à Paris, (Klodina në Paris), ku tregohet Klodina që pret flokët e gjata dhe futet në botën e artit, e kështu me radhë. Por në fakt, katër romanet e para do të dilnin në shtyp vetëm me një emër: atë të Willy-t, Gauthier-Villars. Kur ajo preu flokët, (një ditë ajo kishte shkelur padashur gërshetin e saj të gjatë dhe meqë ishte rrëzuar menjëherë kishte vendosur ta priste atë), nëna e saj ishte zemëruar me të, por megjithatë, ajo e adhuronte të bijën për zgjuarsinë dhe talentin e saj. “Ti ke trashëguar shijet e mia, – i shkruante ajo një ditë të vitit 1907. – Ti i do kataklizmat, zhurmën e erës në pemë, ti ke dashuri për pemët e bukura, për lumenjte, detet… Gjithçka e thellë është vërtet e bukur. Ndërsa unë do të vdes e pangopur nga kaq shumë shkëlqime që ekzistojnë.”
Jeta e Koletës si shkrimtare na kujton padyshim jetën e pararendëses së saj, George Sand, Sandit që vishej me pantallona, Sandi libertine me plot histori dashurish, Sandi pasionante dhe e ëmbël, artistja e fjalës dhe e teatrit. Dy jetë aq të afërta me njëra tjetrën për nga ngazëllimet dhe trishtimet, për nga dritat e lavdisë dhe ikjet e tyre për të humbur diku në trishtimin më të madh. Koha e moskuptimit, koha kur ato kërkonin lirinë e tyre të vertetë. Dhe jo vetëm lirinë e tyre, por të gjysmës tjetër të shoqërisë, asaj feministe. Romani Claudine en menage, ishte historia e dy grave pariziane, Claudine dhe Rezi, që njihen në një nga sallonet mondane pariziane. Një dashuri femërore për të cilën Willy dyshoi, meqë një ditë ai ndjeu tek Koletë një parfum të njohur, parfumin e një prej të dashurave të tij të fshehta, Georgie-Raoul Duval. Që nga ajo ditë ai e ndjeu se Koletë po largohej gjithnjë e më shumë nga ai, e tërhequr tashmë nga një botë tjetër.
Që më 1907, atëhere kur Koleta iu dha artit tërësisht, ajo shkruante: «Dua të bëj atë që dua. Të luaj pantonimë, teatër, të vallëzoj nudo nëse të mbathurat më pengojnë plastikën e trupit; dua të shkruaj libra të trishtë dhe libertinë… të kënaq atë që më do dhe t’i jap atij gjithçka kam në këtë jetë: trupin tim rrebel, zëmrën time aq të butë dhe lirinë time!...» Ishte lufta e saj për lirinë dhe pavarësinë si femër, si artiste. Ajo kishte kohë që e kishte kuptuar se lidhja e saj me Willy-n ishte tashmë pa vlerë, edhe pse në fakt ishte ai qe e kishte futur në botën e spektaklit. Por megjithatë ajo hezitonte,si çdo femër e fillimit të shekullit XX. «Ku të shkoja? Si mund të jetoja? Si mund të ikja? – kujtonte ajo më pas këtë periudhë të vështirë të rinisë së saj. Një natë, një mike amerikane e quajtur Natalie Clifford Barney e çoi të shikonin spektaklin e një aktoreje me emër në atë kohë: Mata Harri. Dhe ajo kërcente nudo në skenë!
Ideja se ajo ishte një shkrimtare që kishte sukses në publikun e gjerë dhe se publiku nuk e njihte aspak emrin e saj e mundonte prej kohësh dhe dalëngadalë tek ajo lindi një lloj revolte ndaj Willy-t. Donte ta sfidonte atë, por si? Madje në kontratat me botuesit, vetëm Willy kishte të drejtë të merrte përqindjet e botimeve që shiteshin, meqë njihej si autori i vetëm i tyre. Kjo periudhë do të ishte për Koletën një periudhë revolte. E revoltës dhe e zbulimit, ndoshta për ta sfiduar gjer në fund burrin e saj. Kështu ajo zbuloi një botë të re, botën femërore, atë botë të ndaluar lesbizmi, duke frekuentuar mikesha të reja që do të hynin në jetën e saj si Natalie, Lucie, Eva, një poeteshë melankolike Renée apo një nga interpretet me të cilën filloi të luante shpesh në skenat teatrale, markezja Missy, emri i së cilës ishte Mathilde de Morny. Por një nga lidhjet më të ndjera të saj ishte një vajzë e re angleze e quajtur Megy, e cila kishte disa vjet që kishte ardhur në Paris dhe i shkruante letra dashurie me një përkushtim të jashtëzakonshëm.
Në Paris ekzistonte në këtë kohë një komunitet apo koloni e njohur lesbikesh, që parizianët duke qeshur e quanin komuniteti i Mytilene-s, sipas emrit të ishullit grek. Emri i Koletës tashmë ishte i bërë i njohur në rrethet artistike: ajo ishte mimë, aktore, balerinë, këngëtare e «music-holl»… në kinematografi ajo adopton disa nga romanet e para të saj. Në atë kohë ajo interpretoi dhe në pjesën teatrale La Chair, (Trupi njerëzor). Interpretonte në jug të Francës. Një nga ato ditë ajo i dërgonte një telegram një mikut të saj: «Sukses i madh edhe pse prefekti i Alpes-Maritimes ma mbuloi gjirin e majtë.» Në shfaqjen e 3 Shkurtit të vitit 1907, në «Moulin Rouge» ndodhi skandali. Në skenë, duke interpretuar, Koleta puthet me partneren e saj, balerinën Missy. Të nesërmen, kjo ngjarje ishte në të gjitha gazetat pariziane. Shefi i policisë së Parisit kërcënoi padronin se do t’ia mbyllte lokalin nëse një skenë e tillë do të ndodhte përsëri. Por Willy, i prekur në sedër, edhe pse tani mbante në krah një dashnore tjetër, kërkoi divorcin. Pas divorcit me Willy-n, ajo shkroi dhe botoi me emrin e saj. Rruga e letërsisë tashmë ishte e hapur. Madje ajo pohoi në shtyp se ishte ajo autorja e vërtetë e romaneve me Kodinën dhe jo ish burri i saj. Romani Claudine divorce, (Klodina ndahet), zhvillohej me ngjarje në Paris, në Rue Villejuste dhe padyshim kishte ehon e gjithë trazirës së saj shpirtërore fill pas divorcit. Tashmë ajo kishte etje të shkruante. Të shkruante dhe të interpretonte në skenë, në “Moulin-Rouge”, të shkonte në turne me trupën teatrale, në Bruksel, Monaco, etj, të interpretonte në Olympia, në Paris, e gjetkë. Kur botoi Ditari i Koletës, Apollinaire pikasi talentin e saj dhe menjëherë e përshëndeti:«Asnjë femër nuk na ka intriguar, kënaqur dhe skandalizuar sa Koletë.”
Koleta ishte shkrimtarja e parë në historinë e letërsisë franceze që mbajti një rubrikë të përhershme në një nga revistat femërore të asaj kohe, duke guxuar të shkruante jo vetëm për çështje psikologjike dhe natyrën e thellë dhe të komplikuar femëore, por dhe për patetikën seksuale dhe çështje tabu të marrëdhënieve femër-mashkull. Një nga turnetë e famshme të saj ishte turneu me dramën La vagabonde, ku brenda tridhjetë e dy ditëve ajo dha shfaqje në 32 qytete të Francës. Një maratonë e vërtetë. Në fakt “vagabondja” quhej Renée, por më tepër ajo ishte një hibrid midis saj dhe poetes së atëherëshme Renée Vivien, një të pasure të familjes Rotchild, e cila ishte bijë e një anglezi me një nënë amerikane. Ishte një nga intelektualet që atëherë spikaste në Paris dhe që kishte si idhuj të saj Bodlerin dhe Safon e Antikitetit. Madje bashkë me Nathalie Barney ato sapo ishin kthyer nga ishulli Lesbos, ku kishin dashur të krijonin një koloni poeteshash.
Shpejt Koleta e la të dashurën e saj Missy për një dashuri tjetër më të fortë, për Henry-n simpatik, një nga burrat e bukur të Parisit. Dashuria me baronin Henry de Jouvenel ishte një «coup de foudre», siç thonë francezët, një «goditje rrufeje, dashuri me shikimin e parë», edhe pse prej vitesh ai kishte një të dashur tjetër që nuk i shqitej dhe e ndiqte ngado. Ajo ishte e bukur dhe xheloze dhe ishte betuar se do ta vriste rivalen e saj. Por Koleta, autorja e romanit të fundit La Vagabonde, (Vagabondja), nuk ishte nga ato femra timide që trembeshin kollaj, edhe pse ajo e ndoqi ca kohë me armë në dorë, duke bërë skandale dhe klithur se do ta vriste. Romani Vagabondja ishte një nga romanet më në zë të asaj kohe. Tashmë Koleta e kishte lënë skenën për t’iu kushtuar plotësisht shkrimit, romanit.
Henry de Jouvenel ishte një njeri me influencë në botën e mediave të Parisit dhe atëherë drejtonte si kryeredaktor gazetën Le Matin. Ajo donte të botonte në gazetën e tij, dhe ashtu do të ndodhte. Koleta do të ishte bashkëpuntore e afërt e gazetës për vite me radhë. Ata u martuan më 19 Dhjetor të vitit 1912 dhe çifti u vendos në apartamentin e tij në Rue Contambert. Shpejt u lindi një vajzë që çuditërisht ata do ta quanin Colette. Për Koletën në atë kohë ishte një periudhë plot ngjarje. Në vitin 1914 shpërtheu Lufta e Parë Botërore dhe De Jouvenel u angazhua si zëvëndës lietnant në frontin më të vështirë kundër prusianëve, në Verdun. Ishte një atmosferë e veçantë. Disa kohë Koleta punoi si infermiere në spitalin e sajuar në gjimnazin pranë shtëpisë së saj «Janson de Sailly». Por ajo s’mund të qëndronte vetëm, larg tij. Edhe pse femrat atë kohë e kishin të ndaluar të shkonin të shikonin burrat e tyre në front, dhe për më tepër të qëndronin pranë tyre. Por Koleta do ta rregullonte që më së fundi të shkonte. Natën ajo punonte në spitalin e fushimit ushtarak, ndërsa ditën shkruante dhe fshehurazi takohej me De Jouvenel. Dashuri dhe seks në kohë lufte dhe nën ehon e bombave. Ajo filloi të botonte në gazetë shkrimet e saj nga fronti, të cilat priteshin me padurim në Paris: shkrime, reportazhe, mbresa nga fronti dhe jeta e transheve, mbi luftën ajrore me gjermanët, bombardimet, etj, të cilat më pas ajo i mblodhi në një libër reportazhesh të titulluar Orët e gjata, (Les heureus longues), ku përshkruhet jeta e frontit dhe lufta e jetës me vdekjen.
Në vitin 1917, De Jouvenel transferohet në Paris si drejtor kabineti i ministrit të Marinës. Ishte ai që do të jepte idenë për krijimin e varrit të «Ushtarit të Panjohur», pas luftës, i cili do të vendosej nën Harkun e Triumfit. Tashmë atyre u ka lindur një vajzë, të cilën do ta quajnë po «Koletë» edhe pse ajo e thërriste gjithnjë «Bel-Gazou». Më 1921 ai zgjidhet senator dhe Koleta kalon vite të lumtura me të. Koleta thoshte se «ajo ishte gjithnjë besnike», dhe se «nuk mund të bënte dashuri ose seks me dikë kur tjetri ekzistonte.» Tashmë në rrethin e miqve të saj janë futur dhe Marcel Proust, Debussy, apo muzikanti tjetër Maurice Ravel, me të cilin bashkëpunon me për një fantazi lirike, Fëmija dhe magjitë.
Dashuria me Jouvenel «junior»
Koleta e gjeti adoleshent Bertrandin, djalin e Jouvenel-it me gruan e parë, dhe ata do të jetonin në një atmosferë mjaft harmonike. Por Bertrand do të rritej. Koleta e pëlqente atë djalosh simpatik, plot ndjenja si i ati dhe ajo e merrte ngado me vete, më shumë kur shkonin me pushime, në Normandi apo në jug të Francës. Ishte ajo që i mësonte not, ishte ajo që e nxiste të donte natyrën, të lexonte dhe i rekomandonte Prustin apo Balzakun, shkrimtarët e preferuar të saj. Por me vite përqafimet e dikurshme vazhdonin edhe pse djaloshi ishte rritur. Nga një dashuri platonike ajo u kthye dhe në një dashuri fizike. Një mbrëmje, kur ai ishte bërë 16 vjeçar, ajo iu afrua ta puthte si çdo natë, para se ai të shkonte të flinte. Por atë natë ajo e kishte puthur në buzë. Bertrandi kishte mbetur i shtangur, duke ndjerë njëkohësisht shijen që i kishte lënë ajo gojë e lagësht,e nxehtë dhe gjithë dëshirë.
Në fakt, që në vitin 1920, Koleta kishte shkruar romanin Cheri, (I shtrenjti), i cili ishte pritur me entuziazëm nga kritika dhe veçanërisht nga publiku femëror, edhe pse ishte një roman i guximshëm, pasi tentonte të trajtonte probleme të cilat konsideroheshin ende tabu në shoqërinë franceze. Në këtë roman ajo tregon historinë e një njerke që bije në dashuri me djalin e burrit, një histori imagjinare që po kthehej tashmë në realitet, pasi po i ndodhte vetë asaj, autores së romanit. Pikërisht në këtë kohë, Henry de Jouvenel u dërgua për një mision diplomatik në Rumani, nga Quai d’Orsay, ministria e Jashtme, dhe në këtë mision ai u shoqërua nga princesha Bibesco me origjinë rumune, me të cilën do të binte në dashuri. Më 1924, Henry donte ta çonte djalin e tij për të ndjekur studime të larta në Pragë, por Koleta e kundështoi. Një ditë më vonë, kur ata të tre ishin ulur në tavolinë dhe u bisedua përsëri rreth shkollës dhe largimit të tij, Koleta u ngrit nga tavolina dhe e mbërthyer nga pasioni i deklaroi Henrit se ajo e dashuronte Bertrandin. Baroni nuk po u besonte veshëve dhe syve? Të ishte e vërtetë?…
Sigurisht, pasi Koleta po i thoshte me plot gojën se ajo kishte kohë që dashurohej me të. Shumë shpejt ai i kërkoi divorcin. Koletës iu desh të largohej nga gazeta Le matin, por menjëherë ajo u angazhua nga gazeta Le Figaro, ku çdo javë kishte rubrikën e saj. E njoftuar për këtë ngjarje, e ëma e Betrandit kërkoi ta fejonte atë shumë shpejt. Një ditë, kur Bertrandi do të shkonte për drekën e fejesës, më parë ai u kthye nga shtëpia në bulevardin Suchet ku qëndronte akoma Koletë. Ai u ngjit lartë dhe trokiti në portë, por Koleta nuk ia hapi. Kur ai doli, ajo i hodhi nga dritarja një pusullë, ku i shkruante: «Të dua!»…
Ishte hera e parë që ajo i deklaronte me fjalë diçka të tillë. I tronditur nga kjo ngjarje, Betrandi nuk shkoi në drekën e fejesës së tij dhe kuptohet që ceremonia u prish. Kjo periudhë ishte një kohë e trishtë për Koletën. Aq më tepër që ish burri i saj i parë, Willy, kishte filluar të fliste kundër saj. Madje ai u deklaronte miqve të tij: «I kam mësuar asaj që t’i pëlqejë meshkujt e bërë synet. Tani se ç’shkon me një izraelit që merret me diamante dhe që është pesëmbëdhjetë vjeç më i vogël se ajo.» Atëherë ajo filloi të shkruante vazhdimin e romanit Cheri të cilin do ta quante La fin du Cheri, (Fundi i të Shtrenjtit). Në këtë roman janë përsëri po ato personazhe, Cheri dhe Lea, por kësaj rradhe, fjalët mbi vetveten janë të rënda dhe vrasëse. Fundi i romanit mbyllet me vetvrasjen e Cheri-së. Por a do të ndodhte kështu në realitet?…
Edhe pse kishte filluar të shëndoshej, kjo gjë nuk e shqetësonte. Ajo vazhdonte të hante si gjithnjë shumë hudhra dhe të fliste me theksin e saj “burguinjon”. Pikërisht në këtë kohë ajo njihet dhe me një djalosh të ri, pothuaj 20 vjeç më të vogël se ajo, i cili kishte rënë në dashuri me të. Quhej Maurice Goudeket dhe ishte hebre me origjinë. Pas një turneu me dramën Cheri, ajo u ul të shkruajë romanin tjetër të saj Lindja e një dite, ku evokon marrëdhëniet e saj me të bijën, që dhe ajo quhej Koletë, Colette de Jouvenel. Kjo vepër, që ishte njëkohësisht një studim psikologjik, ndërtohej rreth dymbëdhjetë letrave që ajo i shkruante vajzës së saj, me të cilën, shpesh e ishte detyruar të shkëputej dhe të jetonte larg saj për hir të profesionit.
Në këtë periudhë të krijimtarisë së saj artistike, Koleta krijoi një personalitet më vete në jetën letrare botërore. Romani La Chatte, (Macja), kishte gjetur gjithashtu një jehonë të gjerë dhe po kështu edhe romani Burgje dhe parajsë. Ajo shkroi mjaft dialogje filmi, adoptoi romanet e saj në kinematografi me autorët më të njohur. Regjisori i famshëm gjerman Max Reinhard, miku i Aleksandër Moisiut, kërkoi që ajo të adoptonte në një version të ri teatral veprën e Shekspirit Endra e një nate vere. Më 1935, kur anija më e madhe në botë «Normandie», u nis përherë të parë drejt oqeanit nga Havre drejt kontinentit amerikan, ajo ishte ndër udhëtaret e para. Ajo ndaloi në Havanë, ku u prit me një entusiazëm të paparë. Më pas do të vizitonte Harlemin në Nju Jork dhe do të lumturohej në kabaretë e xhazit. Amerika e gjithë përshëndeste shkrimtaren e madhe.
Si dhe më parë Koleta punonte gjithnjë në të njëjtën tavolinë, skrivani. Aty kishte shkruar dhjetra romane, aty do të shkruante dhe dhjetra të tjerë. Atë do ta merrte edhe në Rue Beaujolais, edhe në Claridge, edhe në Champs Elysées. Edhe pse nuk shkonte më me femra, ajo i ruante gjithnjë lidhjet e vjetra. Sa herë botoheshin librat e rinj, ajo u a dërgonte me dedikim. Ajo nuk i harronte as mikeshat e vjetra “lady” Una Troubridge apo Margarite Radclyffe Hall. Tashmë, në moshën 52 vjeçare, ajo martohet për të tretën herë në jetën e saj: kësaj radhe, i dashuri, ishte një botues 35 vjeçar. Edhe romani Tërheqje sentimentale, ishte një roman në vazhdën e romaneve psikologjike të Koletës, ku ajo mundohet të depërtojë thellë në shpirtin njerëzor dhe t’i paraqiste lexuesit shfaqje të reja të dramës apo pasioneve njerëzore. Në këtë roman, është Klodinë që kur niset në Festivalin Muzikor Wagner, në Bjerut, merr me vete dhe amerikanen Suzie, për t’i bërë qefin burrit të saj Renaud. Një «trio» në lagjet e nxehta të Bejrutit. Më 1936, kur u pranua në Akademinë Mbretërore të Gjuhës dhe Letërsisë Franceze të Belgjikës, në vendin e Ana de Noailles që sapo kishte vdekur, Koleta u prit në një mënyrë madhështore. Kur ajo hyri, gjithë salla u ngrit në këmbë duke e duartrokitur atë. «Homazhi im, – tha atë ditë ajo, – nuk i bëhet një të vdekure, por një personi të gjallë, asaj krijese të brishtë, (Ana de Noailles), që e humba pa e parë të vdiste. Vallë a e humba? Që nga çasti që është larguar nga ne, unë e rigjeta atë njëqind herë!…»
Si librin më të mirë të saj Koleta ka mbajtur gjithë kohën romanin Pur eti mpur, (I pastër dhe jo i pastër), një roman që fillonte me njerëz që mblidheshin në një shtëpi të çuditshme ku pihej opium dhe ku njerëzit xhvisheshin dhe visheshin me “kimono” të qëndisura japoneze.. Autorja, Charlotte, pra vetë ajo, futet në këtë mjedis që të shohë se ç’ndodh me këta personazhe dhe cilët janë fatet e tyre. Në fakt, ky libër përbën një lloj traktati mbi marrëdhëniet e ndaluara seksuale, duke na zbuluar subkoshiencën dhe terrenet e nëndheshme të dëshirës së trupit. Koleta mbronte tezën se tek individi, njeriu, mashkull apo femër qoftë, nuk janë “uni-seksualë”, pra “një-seksualë”, vetëm të një seksi. Identiteti i tyre seksual nga natyra është i “papastërt”, (“impur”), që e tejkalon seksualitetin e tyre vetëm femëror apo vetëm mashkullor, si një “univers i përzier”, temë kjo mjaft e preferuar e një letërsie jo të pakët të gjysmës së dytë të shekullit XX. Ja pse dhe autori i njohur amerikan, Philip Roth, shkruan se “askush nuk ka shkruar rreth seksit si Koletë”.
Një kritik francez ka shkruar se vitet e luftës për Koletën ishin vite «gri» dhe jo të «zeza». Ai e thotë këtë pasi Koleta nuk u përndoq nga nazistët dhe kolaboracionistët francezë të Vishisë, se librat e saj botoheshin plot lavde në kohën e mareshallit Peten dhe përdoreshin në propagandën e tyre. Por Koleta e urrente luftën, i urrente pushtuesit dhe kolaboracionistët, jo vetëm pse ajo nuk mund ta pranonte nazizmin si fatalitet, por edhe pse shumë miq të saj po zhdukeshin nga terrori i krijuar. Çifutja austriake Erna Redtenbacher ishte përkthyesja e veprave të saj në gjuhën gjermane. Kur filloi lufta, ajo ishte internuar në një kamp dhe Koleta i shkroi presidentit Georges Mandel, duke kërkuar ta lironin atë. Më së fundi, kjo përkthyese shkoi në shtëpinë e një mikes së tyre në Trinite-sur-Mer,por kur ushtritë e Wermahtit pushtuan Francën, ato vranë veten. Burri i saj Goudeket ishte me origjinë çifute. Edhe ai u arrestua në 12 Dhjetor 1941. Koleta e kujtonte shpesh atë moment të tmerrshëm kur nazistët kishin ardhur në apartamentin e tyre në Palais Royale për ta marrë. Ajo e kishte adhuruar Maurice-in që në mënyrë dinjitoze kishte ikur atë ditë. Dhe miku i saj përfundoi në kampin e të internuarve në Compiegne,prej nga të internuarit i çonin pastaj në kampet e përqëndrimit, në Gjermani. Por Koleta do të luftonte gjersa ta lironte burrin e saj, të cilin për një kohë e largoi nga Parisi. Në prag të çlirimit, kur Maurice ishte kthyer në apartamentin e tyre në Palais Royal, një ditë ai shkoi gjer në Quartier Latin dhe në kthim u kap nga një patrullë gjermane, meqë në pasaportën e tij ishte shkruar «hebre». Por ndërkohë ata i zuri bombardimi jo larg muzeut të Louvre-it. Ai u fut diku në një gropë dhe gjatë tri ditëve që kërciste mitrolozi, ai nuk doli që andje, ndërkohë që Koleta e kërkonte si e çmendur, duke lexuar nëpër listat e viktimave.
Në vitin 1945, Koleta u zgjodh në «Akademinë Gonkourt», ndërsa katër vjet më vonë ajo zgjidhet presidente e kësaj jurie letrare nga më të njohurat. Drama Gigi, (1949), e cila vihet në skenat teatrale amerikane dhe ka një sukses të jashtëzakonshëm. Emri i saj ishte bërë tashmë i përbotshëm. Një vit më vonë i kërkojnë të adoptojë për teatrin romanin La Vagabonde. Më vonë i kërkojnë dhe La Seconde, (E dyta). Pena e saj kërkohet ngado: drama, filma, spektakle… Dhe ndërkohë vitet shkonin. Trupi i balerinës së dikurshme kishte filluar të krusej.
Në vitet e para pas Luftës së Dytë Botërore, e shoqëruar nga miku i saj i afërt Kokto, Koleta u takua disa herë me Sartrin dhe Simon de Bovuar, intelektualët e rinj që po shkëlqenin në botën letrare franceze. Madje Sartri e ftoi një ditë për premierën e dramës së tij të re Duart e pista. Pas një prej këtyre takimeve, Simona do ti shkruante të dashurit të saj amerikan Nelson Algren: “Çfarë misteri është kjo grua që ka jetuar një jetë kaq të mbushur, kaq të zjarrtë dhe kaq të lirë… që di kaq shumë dhe për të cilën tashmë gjithçka ka mbaruar”.
Në fundin e jetës së saj, Koleta vuante nga një artrit i tmerrshëm. Gishtërinjtë kishin filluar t’i shtrëmbëroheshin dhe të mos i komandonte më. Megjithatë ajo vazhdonte të shkruante si gjithnjê me stilografin e saj besnik, “Parker”. Instituti Kombëtari Arteve dhe të Letërsisë në New York e zgjodhi anëtare nderi. Ambasadori amerikan Dillon, do të ngjiste shkallët e apartamentit të saj për të përshëndetur shkrimtaren e madhe. Ndërkohë i shoqi, Maurice, përgatiste botimin e veprave të plota të saj, Œuvres completes. Një ditë para saj u shfaq «i ëmbli» i dikurshëm, Bertrand de Jouvenel. Nuk ishte më ai djaloshi simpatik që zbulonte botën dhe fshehtësinë femërore, por një burrë pesëdhjetëvjeçar që tashmë ishte bërë i njohur si politolog. Atë ditë ai i solli lulet që asaj i pëlqenin aq shumë, «strelizias». Ishin ato lule që ajo ia kishte zbuluar gjatë udhëtimit të tyre në Algjeri. Ata u panë me dashuri dhe ndenjën një copë kohë të mbytur nga nostalgjia dhe kujtimet e një kohe që nuk ishte shlyer. Ajo nxori librin e saj të fundit që sapo ishte botuar Paradis terrestres dhe i shkroi dedikimin: «Bertrandit, këtë «Parajsë tokësore», nëse kuptohem siç duhet!…» Kohë më pas Koleta u detyrua të përdorte një karrocë lëvizëse, pasi edhe këmbët nuk e mbanin më. «Po të kisha këmbë, qoftë dhe një, unë do të isha një mbretëreshë e botës», – thoshte ajo me një trisht të madh. Julien Green, i cili e admironte Koletën, një ditë, pasi kishte dalë nga shtëpia e saj, kishte shkruar në ditarin e tij: «Sytë e saj të mëdhenj janë sytë më të bukur që kam parë. Sy të bukur si të një kafshe të mbushur plot shpirt e trishtim.»
Atë vit që vdiq ajo nuk e mbante më stilografin e saj. «Një shkrimtar që s’mund të shkruajë… – pëshpëriste me trishtim ajo. Nuk shkruante më as letra. Miku i saj i afërt, Jean Kokto shkruante se «Koleta është e lumtur nëpër re», pasi shpesh herë e kishte gjetur të përhumbur në një botë tjetër. Një tjetër ditë ajo do të shkruante në ditarin e tij: «Koletën e gjeta shumë keq…Të shkëputur nga bota. Ç’trishtim i madh. Ah, mosha e njeriut. Kështu do të bëhem dhe unë, kështu fillon fundi…»
Ç’kishte qënë vallë jeta e saj? Kokto kujtonte një portret që kishte shkruar shumë vite më parë për Koletën ku ishte shkruar:«Jeta e Koletës!… Skandal pas skandali. Pastaj gjithçka përmbyset dhe ajo ngjitet në rangun e idhujve!…» Në ballkonin e saj ajo kishte një koleksion fluturash. I adhuronte ato. Flutura me krahë shumëngjyrëshe. Një ditë i tha të shoqit: – Vështro! – dhe i tregoi nga koleksioni… Por pastaj nuk foli më. Goja e saj heshti. Në fund të jetës ajo kishte mundur të shkruante në fletoren e saj:
Do të doja shumë…
Duke menduar, më duket se jo gjithnjë e shkuara ka qënë e gëzueshme këto 81 vjet. Por sa shpejt ka kaluar kjo kohë?!…
Koleta vdiq më 3 Gusht të vitit 1954. Kishte hyrë në vitin e 81-të të jetës së saj. Ajo kishte kërkuar që miqtë, të cilët ajo i kishte dashur shumë, mos ta shikonin të vdekur, në mënyrë që të kujtonin vetëm portretin e saj të gjallë. Kisha atë kohë nuk pranoi t’i bënte asnjë shërbim apo ceremonial, ndryshe nga nderimet kombëtare dhe ushtarake që iu bënë. Ky fakt nuk do të ishte ndjerë nëse Graham Green nuk do të shkruante në Le Figaro për këtë gjë, dhe kjo sigurisht ndezi një polemikë ku do të angazhoheshin shumë shkrimtarë dhe miq të afërt të saj. Arkivoli i saj u përcoll në varrezat e Père Lachaise, brohoritur nga turma popullore dhe miqtë, njerëzit e letrave dhe të arteve të tjera. Aragoni shkroi një poemë të bukur për të, të titulluar, Madame Colette.
Virgjëresha e betuar (Fragment nga romani)-Irena Ivanova
mu në barkun e nënës sime
mund të dëgjoja fjalë
si ato të babës duke thënë
dua të më lindësh djalë
kur u linda e kuptova
bluja është një ngjyrë
sepse një herë nëna më tha
vogëlushja ime e ëmbël
sytë e tu janë blu si qielli
qielli ishte blu
prandaj bluja është një ngjyrë
qysh prej se linda
dua që nëna të më vesh
vetëm me tesha blu
nëse më vesh ndryshe
filloj të qaj
sepse mu në barkun e nënës sime
mund të dëgjoja fjalë
si ato të babës duke thënë
dua të më lindësh djalë
sot nëna
më veshi një fustan blu
iu ngjita nga pas babës
për t’i rënë në sy
dhe ai më tha
lërmë të dëgjoj lajmet
ndoshta kjo do të thotë
se jam shumë e bukur
S’e kuptoj dot
a mund të ma shpjegosh
çfarë do të thotë
lërmë të dëgjoj lajmet
çfarë thua për këtë
lajmin më të fundit
një vajzë vari veten
në kordonin e kërthizës së vet?Përktheu: Granit Zela
