Defekt-teknik i kërkoi Enida Sheshi Haxhit të përzgjidhte një prej shkrimeve të revistës dhe mbi të do të ndërtohej një analizë në formën e një bisede. Ajo zgjodhi poezinë “Statujat dhe ne” të poetit Janis Ricos, përkthyer nga Alket Çani. Poezinë mund ta dëgjoni këtu të lexuar nga Suela Bako:
Enida Sheshi Haxhi
Arlinda Guma: Pse zgjodhët Janis Ricos-in dhe pse pikërisht këtë poezi?
Enida Sheshi Haxhi: I lexoj shpesh materialet që botohen ne revisten tuaj, poezitë që zgjidhni dhe përktheni. Pastaj pashë këtë poezi dhe u ndala, sepse më dha ndjesinë e plotësisë, atë përjetim të cilin me sa duket kisha nevojë ta ndieja në atë çast të kohës. Poezinë ”Statujat dhe ne” e kisha lexuar edhe më herët, por kjo s’ka rëndësi sepse sa herë që rilexoj një poezi më ngjan se po e lexoj për herë të parë. Kam lexuar shumë poezi të Ricos-it, të sjella në shqip, prej Romeo Çollakut dhe herë pas here edhe prej jush në revistën ”Defekt- Teknik”. Poezia eksploron një temë që më nxit të reflekoj mbi natyrën e qenies dhe mbi tensionin ndërmjet asaj që është përtej nesh dhe realitetit të brendshëm që na përvijon çdo ditë.
Arlinda Guma: Është e pamundur të përfytyrosh një poezi të Ricos-it pa praninë e statujave. A do të kishte kaq shumë statuja në poezinë e Ricos-it sikur ai të lindte në një vend tjetër dhe jo në Greqi?
Enida Sheshi Haxhi: Janis Ricos, si një poet grek, është padyshim i formësuar nga kultura e tij, e cila është e mbushur me një trashëgimi të pasur të artit klasik dhe mitologjisë. Greqia është e njohur për statujat e saj antike, që përfaqësojnë hyjni, heronj dhe figura mitologjike, dhe që për mijëra vite kanë qenë një simbol i përjetësisë, idealit estetik dhe reflektimit mbi ekzistencën. Këto elemente janë një pjesë e pashmangshme e peizazhit kulturor dhe fizik të Greqisë, dhe është e natyrshme që ato të ndikojnë në imazhet dhe temat e poezisë së tij.
E megjithatë, statujat në poezinë e tij reflektojnë më shumë se kaq, ato janë simbole të përjetësisë, të heshtjes, të frikës, të mungesës së lirisë, indiferencës apo dhe të një lloj qetësie të përjetshme, që mund të ishin zëvendësuar nga simbole të tjera në një kontekst kulturor tjetër.
Megjithatë, esenca e mendimit të tij — reflektimi mbi shpirtin njerëzor dhe ekzistencën njerëzore — do të mbetej e pandryshuar. Uni poetik do të gjente një rrugë për të dalë në dritë, pavarësisht nga peizazhi kulturor.
Arlinda Guma: Fëmijë, na ka bërë të gjithëve përshtypje vështrimi i statujave. Sikur shohin me ngulm në një pikë diçka të jashtëzakonshme, diçka që ne në botën reale nuk arrijmë ta shohim.
Enida Sheshi Haxhi: Kur kam parë për herë të parë një statujë (bustin e një rilindasi në një prej rrugëve të Korçës) ndjeva një përzierje të çuditshme kurioziteti dhe frike. Ajo nuk lëvizte, e megjithatë prania e saj ishte e fuqishme, ndieja sikur më hetonte. Kur sytë e mi u ndeshën me të sajat, i fsheha menjëherë nga frika se mos ajo po e zbulonte frikën time.
Por brenda çdo frike të madhe qëndron fillimi i një kurioziteti edhe më të madh. Ky kuriozitet është forca që i shtyn fëmijët të eksplorojnë Fëmijët nuk e përjetojnë kurrë mërzinë, sepse i qasen botës me një qëndrim kureshtar, duan të hetojnë, të zbulojnë pse-në e gjërave, mekanizmat sekretë që i gjallërojnë.
Kur rritemi, dalëngadalë fillojme ta humbasim shpirtin kureshtar dhe prandaj pushtohemi nga apatia apo plogështia. Në fakt habia nuk buron vetëm nga gjërat e reja apo të pazakonta, por nga mënyra sesi zgjedhim ta shohim botën. Kur ndalemi dhe i japim vetes kohë për të parë thellë, për të pyetur, dhe për të reflektuar, kuptojmë se brenda çdo përvoje, sado e zakonshme të duket, fshihet një univers i tërë që pret të zbulohet. Në fund, është pikërisht ky kapacitet për t’u habitur që na shpëton nga monotonia dhe na rikthen ndjenjën e freskët për jetën edhe në mes të konsumizmit.
Arlinda Guma: Duket sikur poeti xhelozon për faktin se statujat nuk mund të ndiejnë si njerëzit… Duket sikur ai vetë është i lodhur prej këtij procesi të dhimbshëm…
Enida Sheshi Haxhi: Ajo statujë nuk kërkonte asgjë prej tij, prej botës, nuk gjykonte, thjesht ishte aty, në mënyrën e saj të qëndrueshme dhe të pakushtëzuar.
Në këte kuptim është e pamundur të mos ndjesh një lloj pranimi të heshtur – që pavarësisht gjithçkaje që ndryshon, ka gjëra që mbeten, që qëndrojnë, dhe në atë qëndrueshmëri, gjen një lloj ngushëllimi.
Arlinda Guma: Kjo marrëdhënie midis njerëzve dhe statujave sa vjen e bëhet një proces edhe më i largët, i parrokshëm, i pakuptueshëm. Edhe pse ajo vazhdon të ekzistojë, në realitete paralele ndoshta, të cilat ne nuk arrijmë t’i deshifrojmë…
Enida Sheshi Haxhi: Gjithmonë do ndihemi të pakuptuar në botë. Shpesh, edhe mua njerëzit më ngjajnë me statujat: të ftohtë, indiferentë, pa empati.
Nga ana tjetër, ndividit i kërkohet të përshtatet me standarde dhe pritshmëri të caktuara. Njëjtë sikur të jesh para një aparati fotografik ku të kërkohet të marrësh një pozë të caktuar pa të lënë të thuash të vërtetën tënde. Por unë mendoj se janë vetë njerzit që pranojnë të heqin dorë prej individualitetit, duke dëshiruar më shumë sigurinë që ofron konformizmi.
Konformisti “ndjek” për të mos e vrarë mendjen, ai e shmang peshën e mendimit, kurse për individin, mendimi është akti më i lartë i lirisë.
Arlinda Guma: Kam parë gjithmonë një lloj ngjashmërie te poezia e Rreshpjes. Edhe në poezinë e tij prania e statujave është ngado.
Enida Sheshi Haxhi: Kjo pyetje është vazhdim i pyetjes së mëparshme: ”a do ta përdorte Ricos-i kaq shumë simbolin e statujave nëse nuk do jetonte në Greqi?”
Rreshpja e ka përdorur gjithandej këtë simbol në poezinë e tij edhe pse ka jetuar në nje mjedis të ndryshëm kulturor nga ai i Greqisë. Të dy janë poetë që kane vuajtur pasojat e regjimeve diktatoriale.Të dy kanë shkruar nga brenda qelisë së burgut.
Ky simbol te Rreshpja përkon me ndjenjën e braktisjes, e të mbeturit vetëm në botë, e të qenit i pranishëm dhe i munguar njëkohësisht. Në kontekstin e poezisë së tij, statujat nuk janë thjesht objekte të ngrira, por portrete të shpirtit njerëzor që përpiqet të gjejë kuptim në një botë që mbetet e paqartë dhe e largët. I largët gjendet edhe shpirti i tij i madh, nëmos i pakuptuar, në shoqërinë ku jetoi. Ai frymonte mes statujave që ecnin, që kurrë nuk i treguan dhembshuri, mirëkuptim.
Arlinda Guma: Madje të dy poetët kanë patur një pasion të veçantë për pikturën. Kjo ndihet në krijimtarinë e tyre. Ata vizatojnë skena të gjalla të cilat i nguliten fort lexuesit.
Enida Sheshi Haxhi: Kjo është aftësia e shkrimtarit të talentuar: mundësia për të pikturuar të padukshmen – të ndjeshmen dhe të thellën, që ndodhet në thellësinë e shpirtit njerëzor. Poezia është një pasqyrë e shpirtit, e cila, përmes fjalëve, pikturon emocionet dhe ndjenjat më të thella që nuk mund të kapen ndryshe. Në çdo vepër artistike ka një shpirt që flet përmes ngjyrave dhe formave. Artisti është ai që kap esencën e shpirtit njerëzor dhe e sjell atë në dritë përmes veprës së tij, duke krijuar një portret që flet për ndjenjat dhe përvojat më të thella, të cilat i ndjen dhe i shikon çdo njeri i zakonshëm, por artisti ka dhuntinë e soditjes. Arshi Pipa te “Domethënia e artit” shprehet kështu: “Gjatë soditjes shpirti është i prirur të njohë. Soditja është perceptim i ç’interesuar. Nga qëndrimi soditës lind Arti.”
Arlinda Guma: Ricos-i ishte i majtë. Por ndryshe nga shumë poezi të poetëve të tjerë bashkëkohës të tij të cilët përfshinë ideologjinë në artin e tyre, në poezitë e tij, edhe në ato më ideologjiket, ka art. Dhe them se kjo e hedh poshtë teorinë se ideologjia e vret artin, siç ndodhi në vendin tonë me poetët e realizmit socialist. Ndoshta e vret vetëm në rastin kur poeti është i patalentuar?… Si e mendoni ju këtë?
Enida Sheshi Haxhi: Më ka ndodhur të kem lexuar letërsi të mirë; edhe nga ajo që është shkruar brenda regjimeve diktatoriale edhe jashtë saj. Kemi shkrimtarë si Solzhenitsyn-i, Pasternak-u, e plot të tjerë që kanë shkruar nën regjime totalitare vepra monumentale duke qenë edhe denoncues të regjimit. Shkrimtari Mo Yan në Kinë nuk i është kundërvënë sistemit por ka prodhuar letërsi të mirë dhe është vlerësuar me çmimin Nobel. Disa vepra të autorëve të tjerë – lënda e parë e të cilëve është marrë në vendin ku kanë jetuar – shpesh i kam parë si arratisje të qëllimshme nga shkakësia, mjaft e kuptueshme në vende ku të gjithë janë çmendur nga frika. Dua të them se përvojat e shkrimtarëve të mëdhenj janë nga më të ndryshmet.
Ne nuk mund ta mohojmë se nën regjime janë shkruar vepra me vlerë por nuk mund të themi që ideologjia nuk e vret letërsinë, artin në përgjithësi, sepse një art ideologjik është jashtë të vërtetave njerëzore.
Një shkrimtar apo artist, vepra e gjithë e të cilit i shërben një ideologjie nuk është më një shkrimtar, një artist, por një propagandues. Mirëpo plot shkrimtarë të tjerë ia dolën dhe e ruajtën integritetin artistik duke transmetuar të vërtetat njerëzore, pavarësisht kufizimeve ideologjike.
Arlinda Guma: Mendoj se Ballkani ka një poezi tronditëse. Disi të shpërfillur prej botës anglishtfolëse.
Enida Sheshi Haxhi: Ndaj të njëjtin mendim. Ndoshta ato që pengojnë janë barrierat gjuhësore. Poezia në Ballkan është shkruar në gjuhë të vogla.
Ndoshta janë edhe kufizimet e medias dhe të publikimit. Botuesit dhe mediat ndërkombëtare shpesh përqendrohen në literatura dhe autorë që janë më të njohur në tregun global, të cilët vijnë nga kultura të mëdha: anglosaksone, frankofone, etj.
Nga ana tjetër në kushtet e teknologjisë së sotme të informacionit, preferencat e lexuesve dhe të kritikëve mund të ndjekin trendet e momentit, dhe kështu poezia nga rajone më pak të njohura mund të mos arrijë të marrë vëmendjen që meriton.
Por përtej këtyre, kam mendimin se letërsia ballkanike shpesh është e ngarkuar me referenca kulturore dhe politike specifike që mund të jenë të vështira për t’u kuptuar nga lexuesit që nuk janë të njohur me kontekstin historik dhe kulturor të rajonit.
Kjo bën që poezia e Ballkanit ndonjëherë të përballet me sfidën për t’u vlerësuar jashtë kontekstit të saj të veçantë, dhe ndonjëherë përballet me stereotipe e ide të thjeshtuara për rajonin.
Arlinda Guma: Poezia që analizuam ka një qasje të thellë filozofike por, midis një qasjeje filozofike në art dhe një analize akademike të një filozofi të mirëfilltë, ju cilën do të zgjidhnit? (Kam thënë diku se vetë letërsia është një lloj filozofie, më e këndshme dhe më e metabolizueshme se vëllime të tëra studimesh filozofike.)
Enida Sheshi Haxhi: Një vepre artistike i ngrihen vlerat letrare kur ka mendim të thellë filozofik. Të menduarit filozofik mund të shërbejë edhe si një mekanizëm për të zbërthyer enigmën e artit. Çdo lloj arti por dhe letërsia në veçanti do një parapërgatitje që ta përthithësh si duhet, edhe duke qenë lexues i thjeshtë.
Por nëse letërsia prodhon filozofi, nga ana tjetër filozofia nuk prodhon art në mënyrë direkte. Ajo ofron frymëzim dhe kuadër teorik që i ndihmon artistët të zhvillojnë dhe të thellojnë krijimtarinë e tyre, por artin e krijon dhe e shpreh vetë arti.
Letërsia dhe arti janë përtej çdo lloj filozofie, ideologjie. Letërsia eksploron njeriun, si jetë, si shpirt, kurse filozofia si subjekt, si kategori.
Nëse filozofia eshte eksploruese konceptesh përmes arsyetimit, arti nga ana tjetër, është mjeti me të cilin këto koncepte bëhen të dukshme përmes perceptimit, ndjeshmërisë.
Prej artit, letërsisë, shprehjes artistike lindin koncepte dhe ide të reja, që zgjerojnë edhe kufijtë e mendimit filozofik.
Arlinda Guma: Ju falënderoj që u bëtë pjesë e kësaj rubrike!
Enida Sheshi Haxhi: Faleminderit për mundësinë që më dhatë për të folur për letërsinë në një kohë kur shumë e shpërfillin.
