Revista defekt-teknik u drejtoi një pyetje disa shkrimtarëve dhe poetëve shqiptarë.
A mund të bëhesh shkrimtar duke ndjekur kurse të krijimit letrar?
A mund të mësohet shkrimtaria?
Përgjigjia vijuese erdhi nga Enida Sheshi Haxhi. Ajo nuk është shkrimtare, as poete, por është një shkruese e mirë e eseve filozofike dhe këndvështrimi i saj është po aq i vlefshëm në larminë e përgjigjeve që kanë dhënë shkrimtarët dhe poetët.
Enida Sheshi Haxhi
“Të gjithë tregimet janë një tregim i vetëm.”
E përfytyroj këtë këtë fjali të shkruar diku në Bibliotekën e Manastirit të Shën Katerinës në këmbët e Malit Sinai, mes rafteve të pluhurosura dhe dorëshkrimeve të pahapura. Askush nuk e di kush e ka shkruar, as kur.
Ndoshta ishte një shkrimtar i lashtë që e kuptoi se çdo rrëfim është një variacion i një historie të hershme, ose ndoshta ishte një lexues që, duke kaluar nga një libër në tjetrin, kuptoi se fundi i çdo tregimi nuk ishte gjë tjetër veçse fillimi i një tjetri.
Dhe kjo ide se gjithçka përsëritet, më çon te mendimi se shkrimtari shkruan jo për të shpikur diçka të re, por për të kujtuar diçka që ekziston diku, ose që ka ekzistuar dhe është harruar e që i vjen në mendje si një jehonë nga një epokë tjetër.
Fjala nuk është akti i parë, por një pasojë; çdo shkrim është një përkthim i një teksti më të hershëm, një tekst që nuk mund të lexohet drejtpërdrejt, por që mund të rindërtohet pjesë-pjesë, në një përpjekje të pafund për të arritur origjinën.
Disa thonë se ky tekst është “Bibla e parë”, e shkruar para se të ekzistonte gjuha.
Të tjerë besojnë se është një dorëshkrim i vetë kohës, një narrativë ku çdo ngjarje, çdo jetë, çdo mendim është thjesht një kapitull i një historie më të madhe. Dhe ka nga ata që besojnë se ky tekst nuk ekziston fare, se është thjesht një iluzion i krijuar nga shkrimtarët që nuk mund të pajtohen me faktin se fjala është një labirint pa qendër.
Por nëse është një labirint, shkrimtari është i dënuar të endet në të. Ai ecën nëpër korridore të pafundme të gjuhës, duke kërkuar një dalje që nuk ekziston. Nganjëherë ai mendon se ka gjetur një rrugë të re, por shumë shpejt kupton se është kthyer në të njëjtin vend, në të njëjtat fjalë, në të njëjtën histori.
Ai shkruan një roman dhe pastaj e kupton se ai roman është vetëm një përsëritje e një romani të mëparshëm. Ai shpik një personazh dhe pastaj kupton se ky personazh ka ekzistuar gjithmonë në një formë tjetër, me një emër tjetër. Ai përpiqet të jetë origjinal, por origjinaliteti nuk është asgjë më shumë se një këndvështrim i ri mbi të njëjtën enigmë të vjetër, sepse “asgjë nuk mund të thuhet për herë të parë”.
Shkrimtari, duke shëtitur në këtë labirint të tijin, mund ta ketë lexuar këtë frazë dhe mund ta ketë harruar; Ose ndoshta nuk e ka harruar, por e ka shndërruar në një tjetër frazë, në një tjetër histori.
Nëse një lexues i së ardhmes, duke shfletuar dorëshkrime të vjetra, do ta gjente këtë frazë diku, atëherë ajo do të bëhej e vërtetë. Sepse ndoshta, siç sugjeron Borges-i, realiteti nuk është gjë tjetër veçse një tekst që ne ende nuk e kemi lexuar tërësisht.
Nëse kjo është e vërtetë, atëherë shkrimi nuk është një akt lirie, por një pakt me pafundësinë. Shkrimtari nuk zgjedh fjalët; ai është i përndjekur prej tyre. Ai nuk krijon, por deshifron; ai nuk gjen përgjigje por mbetet përgjithmonë në kërkim.
Dhe ndoshta kjo është e vetmja e vërtetë që mund të arrijë: se shkrimi është një pyetje që nuk mund të marrë një përgjigje, një enigmë që vetëm e zgjaton vetveten, një histori që nuk përfundon kurrë, sepse është, në thelb, e njëjta histori që është treguar gjithmonë.
Nëse është e vërtetë që asgjë nuk mund të thuhet për herë të parë, nëse çdo fjalë është një jehonë e një fjale tjetër, nëse çdo tregim është vetëm një variacion i një tregimi më të hershëm, atëherë lind pyetja “çfarë e shtyn dikë të ulet dhe të shkruajë fjalë që, në thelb, tashmë janë thënë?”
Pra, përse shkruan një shkrimtar?
Ka nga ata që thonë se shkrimi është një akt lirie – por çfarë lirie ka në një rrjet narrativash të përsëritura, në një labirint ku çdo rrugë të çon në të njëjtin qendërzim? Dhe megjithatë, shkrimtari shkruan. Ai shkruan sepse nuk mund të mos shkruajë. Ai e ndien se ka diçka brenda tij që kërkon të marrë formë, një mendim të paqartë që nuk mund të shprehet ndryshe veçse përmes labirintit të gjuhës.
Ndoshta shkrimi është një formë kujtese.
Jo kujtesë personale, por një kujtesë më e thellë – një kujtesë arketipale, një reminishencë e një rrëfimi që ekziston diku në strukturën e universit.
Nëse çdo libër është një pasqyrë e një libri tjetër, nëse çdo histori është një hije e një historie tjetër, atëherë shkrimi është një përpjekje për të rindërtuar një tekst të humbur, për të rikrijuar një fragment të së vërtetës që nuk mund të shprehet kurrë plotësisht.
Por ndoshta e vërteta është më e thjeshtë.
Ndoshta shkrimtari shkruan sepse nëse nuk shkruan, fjalët do ta ndjekin, do ta mundojnë, do ta përndjekin në ëndrra dhe në heshtje. Sepse shkrimi është mënyra e vetme për të dalë nga labirinti.
Dhe ndoshta, diku, dikur, dikush e ka shkruar tashmë këtë ese. Ose ndoshta një lexues i ardhshëm do ta gjejë, do ta lexojë dhe pastaj do ta rishkruajë, duke ndryshuar disa fjalë, duke zhvendosur disa fraza – dhe kështu ky shkrim do të vazhdojë.
Dhe shkrimtari, pavarësisht nëse e di apo jo, është thjesht një zë i radhës në këtë kor të pafundmë.
Ju bëni dhe një pyetje tjetër: A mund të mësohet shkrimtaria?
Nëse shkrimi është vetëm një zanat, atëherë përgjigjia është po. Dikush mund të mësojë ndërtimin e një rrëfimi, strukturën e një tregimi, teknikën e përshkrimeve, ritmin e dialogut.
Mund të mësojë si të përdorë metaforat, si të ndërtojë tensionin, si ta mbajë lexuesin “të lidhur” pas ngjarjes.
Janë mjete që mund të zotërohen, ashtu siç mëson një artizan të punojë një zeje.
Por nëse shkrimtaria është më shumë se një zanat – nëse është një mënyrë e të menduarit, një nevojë për të eksploruar botën dhe për ta rindërtuar atë përmes gjuhës – atëherë ndoshta ajo nuk mund të mësohet në mënyrën që mësohen zanatet, sepse shkrimtaria nuk është vetëm prodhimi i një teksti, por një akt ekzistencial.
Një shkrimtar nuk bëhet i tillë duke ndjekur rregulla; ai bëhet shkrimtar duke e parë realitetin në një mënyrë që të tjerët nuk e shohin.
Mund të mësosh si të shkruash një roman, por askush nuk mund të të mësojë pse po e shkruan atë roman. Askush nuk mund të të mësojë domosdoshmërinë e të shkruarit, atë ndjenjën e pashmangshme se duhet të shprehësh diçka, edhe nëse nuk e di saktësisht çfarë.
Mësuesit mund të ndihmojnë, por ata nuk mund ta ndezin zjarrin e brendshëm.
Leximi mund të të udhëzojë, por nuk mund të të japë zërin tënd.
Mendoj se shkrimtaria është një proces vetëzbulimi. Nëse dikush mund të mësojë të shkruajë, kjo është vetëm në kuptimin se ai mund të mësojë ta dëgjojë më qartë veten e tij, të kapë më saktë ato që tashmë e mundojnë.
Pra, ndoshta pyetja nuk është: “A mund të mësohet shkrimtaria?” por: “A mund të shmanget?” Sepse shkrimtari i vërtetë nuk e zgjedh shkrimin. Ai është i dënuar të shkruajë.
