Enida Sheshi Haxhi

Kur kritikët i krahasojnë autorët e rinj ose veprat e tyre me ato të shkrimtarëve të njohur, shpesh ndodh një homogjenizim i artit letrar. Letërsia nuk është më një fushë ku çdo vepër qëndron si një entitet më vete, por bëhet një lojë referencash dhe lidhjesh, që kufizojnë leximin në skemat e së shkuarës.
Për shembull, të krahasosh një roman të ri me një vepër të klasikëve shpesh nënkupton se autori i ri nuk ka krijuar një botë të vetën, por thjesht ka marrë një “recetë” të një autori tjetër dhe e ka zbatuar atë. Kjo gjë jo vetëm që zvogëlon rëndësinë e krijimit të tij, por e detyron lexuesin ta shohë veprën përmes filtrave të tjerë, të huaj për universin e saj unik.
Lexuesi detyrohet të kërkojë ngjashmëritë me një figurë tashmë të vendosur, në vend që të shohë atë që është e re dhe e ndryshme.
Krahasimi krijon një kornizë të ngushtë për vlerësimin e një vepre letrare. Kritiku, në vend që të merret me veçantitë e subjektit, stilit dhe ndërtimit të veprës, shpesh përqendrohet vetëm në të përbashkëtat e supozuara me një autor tjetër. Kjo qasje është intelektualisht përtace dhe refuzon të shpalosë diskutime më të thella mbi përmbajtjen e vërtetë të veprës. Në vend që kritika të rrezatojë me ide të reja dhe reflektime të thella, ajo reduktohet në një akt të thjeshtë krahasimi, që nuk shton asgjë të re në diskutim.

Kur letërsia shndërrohet në stereotip

Arti, në esencën e tij, duhet të sfidojë veten dhe sistemet e vendosura të mendimit dhe përvojës. Kur një kritik e vë një autor të ri në kornizën e një autori të njohur, ajo që ndodh është një lloj ngurtësimi estetik. Vepra nuk konsiderohet më si një akt i pavarur, i cili duhet të shqyrtohet dhe të kuptohet në bazë të asaj që ajo përmban, por si një variant i diçkaje që tashmë është paracaktuar. Ky akt është një formë e stereotipizimit, një mënyrë për t’i vënë kufij një veprimi që, nga natyra e tij, është fluid dhe pa kufij.
Për më tepër, e parë nga kjo perspektivë, krahasimi është një mënyrë për të ruajtur status quo-në e mendimit kritik. Në vend që të sfidojë normat, kritiku, përmes krahasimit, i riprodhon ato, duke i përjetësuar sistemet e njohura dhe të pranuara të vlerësimit estetik. Krahasimi është, në thelb, një kthim në atë që është tashmë e njohur dhe e vendosur, dhe jo një zhvendosje drejt asaj që është ende e panjohur dhe e fshehur.
Vepra nuk përjetohet më si një udhëtim drejt të panjohurës, por si një rrugë e ngushtë ku çdo hap tashmë ështëi shkelur më parë.

Shpërfillja e të veçantës

Një nga qëllimet kryesore të artit është përjetimi i tjetërsisë, i së pashpjegueshmes dhe i së resë.Krahasimi, megjithëse një akt racionalizimi, shpesh bie në grackën e asimilimit. Duke e lidhur një autor të ri me një paraardhës të njohur, kritiku kryen një akt që e mbyll veprën brenda një strukture tashmë të njohur, duke e mohuar potencialin e saj për të qenë radikalisht ndryshe. Kjo ndjenjë e tjetërsisë që sjell arti—ajo ndjesi që na bën të përjetojmë diçka që kurrë më parë nuk e kemi ndier—shpërbëhet nën peshën e krahasimeve.
Veprat e artit, sidomos tekstet, kanë një potencial për të “dekonstruktuar” vetë rendin tonë të perceptimit. Krahasimi, në të kundërt, përfaqëson aktin e rikthimit të këtij rendi, duke minimizuar çdo përmbysje të mundshme që një vepër mund të sjellë.
Ky është një lloj “dogmatizmi kritik”, ku vetëm ato që përshtaten në sistemet e vjetra të dijes konsiderohen si të vlefshme për diskutim. Në vend që një vepër të shihet si një akt i veçantë, që lind nga individualiteti i papërsëritshëm i autorit, e shohin atë si një version të riformuluar të së kaluarës.
Në këtë pikë, Immanuel Kant, në teorinë e tij mbi gjykimin estetik, ofron një perspektivë të rëndësishme: gjykimi mbi artin nuk mund të mbështetet në formulime të paracaktuara, por duhet të bazohet në përjetimin e drejtpërdrejtë të së bukurës dhe sublimës.

Letërsia, në thelb, është një akt që e fton lexuesin të përjetojë të panjohurën dhe të pakonceptueshmen. Krahasimi, përkundrazi, e zbeh këtë përvojë, duke e bërë veprën të duket si një shtrirje e së shkuarës dhe jo si një zbulim i së resë.