Pjesa e dytë

A jeni ju një studiues fluturash që i ndiqni viktimat tuaja? Nëse po, a nuk i tremb ato e qeshura juaj?

Përkundrazi, ajo i përgjum ato deri në atë gjendjen e sigurisë së plogësht që një insekt përjeton kur imiton një gjethe të vdekur. Edhe pse unë nuk jam aspak një lexues i zjarrtë i recensioneve që kanë të bëjnë me gjërat e mia, më ndodh që të kujtoj esenë e një zonje të re që u përpoq të gjente simbole entomologjike në ficton-in tim. Eseja mund të kishte qenë zbavitëse nëse ajo do të dinte diçka për Lepidoptera-n (lloj fluture.) Mjerisht, ajo zbuloi një injorancë të plotë në lidhje me këtë dhe rrëmuja e termave që kishte përdorur rezultoi të ishte vetëm kaotike dhe absurde.

Si do ta vlerësonit largimin tonë nga të ashtuquajturit refugjatë “rusë të bardhë”?

Hëm, historikisht unë jam vetë një “rus i bardhë”, pasi të gjithë rusët që u larguan nga Rusia, ashtu si familja ime në vitet e para të tiranisë bolsheviste për shkak të kundërshtimit ndaj saj, ishin dhe mbetën “rusë të bardhë” në kuptimin e gjerë. Por këta refugjatë u ndanë në po aq fraksione shoqërore dhe fraksione politike saç kishte qenë i gjithë kombi përpara grushtit të shtetit bolshevik. Unë nuk përzihem me “qindëshin e zi” të “rusëve të bardhë” dhe nuk përzihem me të ashtuquajturit “bolshevikë”, që do të thotë “rozë”. Nga ana tjetër, kam miq midis monarkistëve intelektualë kushtetues, si dhe midis intelektualëve socialë-revolucionarë. Babai im ishte liberal i modës së vjetër dhe unë nuk dua të etiketohem si liberal i modës së vjetër.

Si do ta përkufizonit tjetërsimin tuaj nga Rusia e sotme?

Si një mosbesim të thellë ndaj shkrirjes së rreme të reklamuar tani. Si një ndërgjegjësim të vazhdueshëm ndaj padrejtësisë së pashlyeshme. Si një indiferencë të plotë ndaj gjithçkaje që prek një sovjetik patriot të sotëm. Si kënaqësinë e mprehtë të të parit qartë qysh në vitin 1918, meshchantsvo (vetëkënaqësia borgjeze, thelbi filistin) i leninizmit

Si i konsideroni tani poetët Blok dhe Mandelshtam dhe të tjerët që shkruanin në ditët para se ju të largoheshit nga Rusia?

I kam lexuar në fëmijëri, qysh më shumë se gjysmë shekulli më parë. Që nga ajo kohë kam mbetur i dashuruar me pasion pas lirikave të Blok-ut. Pjesët e tij të gjata janë të dobëta dhe e famshmja “Dymbëdhjetë” është e tmerrshme, e veshur me vetëdije me një ton të rremë “primitiv”, me një karton rozë, Jezu Krishtin e vulosur në fund. Sa për Mandelshtam-in, edhe atë e dija përmendsh, por ai më jepte një kënaqësi më pak të zjarrtë. Sot, përmes prizmit të një fati tragjik, poezia e tij duket më e madhe nga sa ajo është në të vërtetë. Rastësisht vërej se profesorët e letërsisë ende i caktojnë këta dy poetë në shkolla të ndryshme. Ka vetëm një shkollë: ajo e talentit.

Di që vepra juaj është lexuar dhe sulmuar në Bashkimin Sovjetik. Si do të ndiheshit ndaj një botimi sovjetik të veprës suaj?

Oh, ata janë të mirëpritur në punën time. Në fakt, Editions Victor po nxjerr Ftesën time për një Prerje Koke në një ribotim të origjinalit rus të vitit 1935, dhe një botues njujorkez (Phaedra) po shtyp përkthimin tim në rusisht të Lolita-s. Jam i sigurt se qeveria sovjetike do të jetë e lumtur ta pranojë zyrtarisht një roman që duket se përmban një profeci të regjimit të Hitlerit dhe një roman që mendohet se dënon ashpër sistemin amerikan të moteleve.

Keni patur ndonjëherë kontakte me qytetarë sovjetikë? Të çfarë lloji?

Unë në të vërtetë nuk kam asnjë kontakt me ta, megjithëse njëherë rashë dakord, në fillim të të tridhjetave të mia apo në fund të të njëzetave, të takoja – për kuriozitet të plotë – një agjent nga Rusia bolshevike, i cili po përpiqej shumë t’i bënte shkrimtarët dhe artistët emigrantë që të ktheheshin në vathë. Ai kishte një emër të dyfishtë, Tarasov apo diçka e tillë, si dhe kishte shkruar një roman me titull “Çokollata” dhe mendova se mund të bashkëpunoja me të. E pyeta a do të më lejohej të shkruaja lirisht dhe a do të mundja të largohesha nga Rusia nëse nuk do të më pëlqente atje. Ai tha se do të isha aq i zënë duke e pëlqyer jetën atje saqë nuk do të kisha kohë të ëndërroja të shkoja përsëri jashtë vendit. Unë, tha ai, do të isha krejtësisht i lirë të zgjidhja cilëndo nga temat e shumta që Rusia Sovjetike i lejon bujarisht një shkrimtari të përdorë, të tilla si fermat, fabrikat, pyjet në Pakistan — oh, shumë tema magjepsëse. I thashë se fermat, etj., më mërzisnin dhe joshësi im i mjerë hoqi dorë shpejt. Ai pati fat më të mirë me kompozitorin Prokofiev.

E konsideroni veten amerikan?

Po, e konsideroj. Unë jam po aq amerikan saç është prilli në Arizona. Flora, fauna, ajri i shteteve perëndimore janë lidhjet e mia me Rusinë aziatike dhe arktike. Natyrisht, i detyrohem shumë gjuhës dhe peizazhit rus për t’u përfshirë emocionalisht, të themi, në letërsinë rajonale amerikane, ose me vallet indiane, apo me byrekun me kungull në një plan shpirtëror; por ndiej një mbushje me krenari të ngrohtë e gazmore kur tregoj pasaportën time të gjelbër të SHBA-së në kufijtë evropianë. Kritikat e vrazhda ndaj çështjeve amerikane më fyejnë dhe më shqetësojnë. Në politikën e brendshme jam fuqimisht anti-segregacionist. Në politikën e jashtme, jam padyshim në anën e qeverisë. Dhe kur kam dyshime, gjithmonë ndjek metodën e thjeshtë për të zgjedhur atë linjë drejtimi që mund të jetë më e pakëndshme për Reds dhe Russells.

A ka ndonjë komunitet, pjesë e të cilit e konsideroni veten?

Jo në të vërtetë. Mund të mbledh mendërisht një numër mjaft të madh individësh që më pëlqejnë, por ata do të formonin një grup shumë të ndryshëm dhe të papajtueshëm nëse do të grumbulloheshin në jetën reale në një ishull të vërtetë. Përndryshe, do të thosha se jam mjaft mirë në shoqërinë e intelektualëve amerikanë që i kanë lexuar librat e mi.

Cili është mendimi juaj për botën akademike si një mjedis për shkrimtarin krijues? A mund të flisni në mënyrë specifike për vlerën apo dëmin e mësimdhënies suaj në Cornell?

Një bibliotekë kolegji e klasit të parë, me një kampus të rehatshëm rreth saj, është një mjedis i mirë për një shkrimtar. Sigurisht që ekziston problemi i edukimit të të rinjve. Më kujtohet sesi njëherë, jo në Cornell, një student solli një komplet transistor me vete në sallën e leximit. Ai arriti të deklaronte se 1) luante muzikë “klasike”; se 2) po e bënte “butë”; dhe se 3) “Nuk kishte shumë lexues përreth gjatë verës.” Unë isha atje, një turmë prej vetëm një njeriu.

Si do ta përshkruanit marrëdhënien tuaj me komunitetin letrar bashkëkohor? Me Edmund Wilson-in, Mary McCarthy-n, me redaktorët e revistave dhe me botuesit e librave tuaj?

E vetmja herë që kam bashkëpunuar me ndonjë shkrimtar ka qenë kur kam përkthyer me Edmund Wilson-in Mozarti dhe Salieri të Pushkinit për New Republic njëzet e pesë vjet më parë, një kujtim mjaft paradoksal duke patur parasysh faktin se ai bëri një budallallëk të tillë vitin e shkuar, kur pati guximin për të vënë në dyshim të kuptuarit tim mbi Eugene Onegin-in. Mary McCarthy, nga ana tjetër, ka qenë shumë e sjellshme me mua kohët e fundit po ashtu në New Republic, megjithëse mendoj se ajo shtoi pak nga engjëllia e saj në zjarrin e zbehtë të pudingut të kumbullës Kinbote. Preferoj të mos përmend këtu marrëdhënien time me Girodias-in. Unë jam përgjigjur në artikullin e Evergreenhis-it ndaj artikullit të ulët në Olympia Anthology. Nga ana tjetër, kam marrëdhënie të shkëlqyera me të gjithë botuesit e mi. Miqësia ime e ngrohtë me Catharine White-n dhe Bill Maxwell-in të The New Yorker-it është diçka që edhe autori më arrogant nuk mund ta evokojë pa mirënjohje dhe kënaqësi.

Mund të thoni diçka për zakonet tuaja të punës? A shkruani në një tabelë të planifikuar paraprakisht? A hidheni nga një seksion në tjetrin, apo lëvizni nga fillimi deri në fund?

Modeli i gjësë i paraprin gjësë. I plotësoj boshllëqet e fjalëkryqit në çdo vend që zgjedh. Këto pjesë i shkruaj në kartela derisa të përfundojë romani. Orari im është fleksibël, por unë jam mjaft i veçantë në lidhje me instrumentet e mia: skeda Bristoli dhe lapsa me gomë të mprehur mirë, jo shumë të fortë.

A ka një pamje të veçantë të botës që dëshironi të zhvilloni? E shkuara është shumë e pranishme për ju, edhe në një roman të “së ardhmes”, siç është Bend Sinister. A jeni ju “nostalgjik”? Në çfarë kohe do të preferonit të jetonit?

Në ditët e ardhshme të aeroplanëve të heshtur dhe  të biçikletave ajrore të këndshme, me një qiell argjendi pa re dhe me një sistem universal rrugësh nëntokësore të mbushura, në të cilat kamionët do të drejtoheshin si Morlocks-ë. Për sa i përket të shkuarës, nuk do të më shqetësonte të merrja nga kënde të ndryshme të hapësirë-kohës disa komoditete të humbura, të tilla si pantallonat e gjera dhe vaskat e gjata e të thella.

Ju e dini, që nuk keni pse t’u përgjigjeni të gjitha pyetjeve të mia.

Nuk do të mundeni të filloni t’i kapërceni ato të ndërlikuarat. Le të vazhdojmë.

Krahas shkrimit të romaneve, çfarë dëshironi të bëni më shumë?

Oh, të ndiqja fluturat, natyrisht, dhe t’i studioja. Kënaqësitë dhe shpërblimet e frymëzimit letrar nuk janë asgjë tjetër veçse ngazëllimi i zbulimit të një organi të ri në mikroskop ose i një specieje të papërshkruar në një shpat mali në Iran apo në Peru. Nuk është e pamundshme që nëse nuk do të kishte pasur revolucion në Rusi, unë do t’i isha përkushtuar tërësisht lepidopterologjisë dhe nuk do të kisha shkruar kurrë ndonjë roman.

A ka shkrimtarë bashkëkohorë që ju i ndiqni me shumë kënaqësi?

Ka disa shkrimtarë të tillë, por nuk do t’i përmend. Kënaqësia anonime nuk lëndon askënd.

A i ndiqni disa me shumë dhimbje?

Jo. Shumë autorë të pranuar thjesht nuk ekzistojnë për mua. Emrat e tyre janë gdhendur në varre bosh, librat e tyre janë kallpë, ata janë tërësisht absurdë për sa i përket shijes sime në të lexuar. Brecht-i, Faulkner-i, Camus-i, e shumë të tjerë, nuk kanë absolutisht asgjë për mua, dhe unë duhet të luftoj një dyshim për konspiracion në trurim tim kur i shoh të pranuara si “letërsi e madhe” nga kritikët dhe autorët e tjerë ndërzimet e Lady Chatterley-t ose marrëzitë pretenduese të Zotit. Paund, që janë totalisht të kallpe. Unë vërej se ai ka zëvendësuar Dr. Schweitzer-in në disa shtëpi.

Si një admirues i Borges-it dhe i Joyce-it, ju duket se ndani kënaqësinë e tyre për ta ngacmuar lexuesin me truke, lojëra fjalësh dhe enigma. Si mendoni se duhet të jetë marrëdhënia mes lexuesit dhe autorit?

Nuk mbaj mend ndonjë lojë fjalësh te Borges-i. Sidoqoftë, përrallat e tij të vogla delikate dhe Minotaurët në miniaturë nuk kanë asgjë të përbashkët me makinat e mëdha të Joyce-t. As nuk gjej shumë enigma në më të kthjellëtin e romaneve, Uliksin. Nga ana tjetër, e urrej Finnegans Wake, në të cilin një rritje kanceroze e indit të fjalëve të zbukuruara, vështirë se e shpaguan harenë e tmerrshme të folklorit dhe alegorinë e lehtë, tepër të lehtë.

Çfarë keni mësuar nga Joyce?

Asgjë. Oh. James Joyce nuk ka ndikuar tek unë në asnjë mënyrë. Kontakti im i parë i shkurtër me Uliksin ishte rreth vitit 1920 në Universitetin e Kembrixhit, kur një shok, Peter Mrozovski, i cili kishte sjellë një kopje nga Parisi, rastisi të më lexonte, teksa ecte lart e poshtë në strofkën time, një apo dy pasazhe pikante nga monologu i Molly-t, i cili, entre nous soit dit (të mbetet mes nesh) është kapitulli më i dobët në libër. Vetëm pesëmbëdhjetë vjet më vonë, kur unë isha tashmë i formuar mirë si shkrimtar dhe hezitoja të mësoja apo të çmësoja ndonjë gjë, lexova Uliksin dhe më pëlqeu jashtëzakonisht shumë. Unë jam indiferent ndaj Finnegans Wake, ashtu siç jam ndaj të gjithë letërsisë rajonale të shkruar në dialekt – edhe nëse ai është dialekti i gjeniut.

A nuk po shkruanit një libër për famën e Joyce-t?

Por jo vetëm për të. Ajo që kam ndërmend të bëj është të botoj një numër esesh njëzet faqeshe për disa vepra — Uliksi, Zonja Bovary, Metamorfoza e Kafkës, Don Kishoti dhe të tjera — të gjitha të bazuara në leksionet e mia të Cornell-it dhe të Harvardit. Mbaj mend me kënaqësi të grisja Don Kishotin, një libër të vjetër mizor dhe të vrazhdë, përpara gjashtëqind studentëve në Sallën e Përkujtimit, më tepër për tmerrin dhe turpin e disa kolegëve të mi më konservatorë.

Po ndikimet e tjera? Pushkini?

Në njëfarë mënyre – jo më shumë se, të themi, Tolstoi apo Turgenevi, u ndikuan nga krenaria dhe pastërtia e artit të Pushkinit. Gogoli? Unë u kujdesa të mos mësoja asgjë prej tij. Si mësues, ai është i dyshimtë dhe i rrezikshëm. Në rastin më të keq, siç është në gjërat e tij ukrainase, ai është një shkrimtar pa vlerë; në më të mirën e tij, ai është i pakrahasueshëm dhe i paimitueshëm.

Dikush tjetër?

G. Wells-i, një artist i madh, ishte shkrimtari im i preferuar kur isha djalë. Miqtë e pasionuar, Ann Veronica, Makina e Kohës, Vendi i të Verbërve, sepse këto histori janë shumë më të mira se çdo gjë që do të prodhonte Bennett-, apo Conrad-i, ose, në fakt, ndonjë nga bashkëkohësit e Uellsit. Mendimet e tij sociologjike mund të injorohen me siguri, por romancat dhe fantazitë e tij janë të shkëlqyera. Kishte një çast të tmerrshëm në darkë në shtëpinë tonë në Shën Petersburg një natë, kur Zina da Vengerov, përkthyesja e tij, e informoi Wells-in me një tundje të kokës: “E dini, vepra ime e preferuar nga tuajat është Bota e Humbur”. “Ajo e ka fjalën për luftën që humbën marsianët”, tha babai im me shpejtësi.

A keni mësuar nga studentët tuaj të Cornell-it? Apo eksperienca ishte thjesht financiare? A ju mësoi mësimdhënia ndonjë gjë me vlerë?

Metoda ime e mësimdhënies përjashtonte kontaktin e vërtetë me studentët e mi. Në rastin më të mirë, ata zbraznin disa pjesë të trurit tim gjatë provimeve. Çdo leksion që mbaja ishte shkruar me kujdes, me shkrim dore, me dashuri, dhe e lexoja me nge në klasë, herë duke u ndalur për të rishkruar një fjali dhe nganjëherë duke përsëritur një paragraf — një nxitje përkujtuese që, megjithatë, rrallë provokonte ndonjë ndryshim në ritmin e kyçeve të dorës.
Unë i mirëprita ekspertët e paktë të stenografisë në audiencën time, duke shpresuar se ata do t’ua komunikonin informacionin që ruanin shokëve të tyre më me pak me fat. Më kot u përpoqa t’i zëvendësoja paraqitjet e mia me disqe të regjistruar që do të luheshin në radion e kolegjit. Nga ana tjetër, më pëlqente thellësisht nënqeshja e vlerësimit në këtë apo në atë pikë të ngrohtë të sallës së leksioneve – në këtë apo në atë pikë të leksionit tim. Shpërblimi im më i mirë vjen nga ata ish-nxënës të mi që dhjetë apo pesëmbëdhjetë vjet më vonë më shkruajnë për të më thënë se tani e kuptojnë se çfarë doja prej tyre kur i mësova të imagjinonin modelin e flokëve të Emma Bovary-së të përkthyer gabim ose rregullimin e dhomave në shtëpinë e Sarnsa-s apo dy homoseksualët te Anna Karenina. Nuk e di nëse kam mësuar ndonjë gjë nga mësimdhënia, por e di që kam grumbulluar një sasi të paçmueshme informacioni emocionues duke analizuar një duzinë romanesh për studentët e mi. Paga ime, siç e dini, nuk ishte princërore.

A do të dëshironit të thoni diçka për bashkëpunimin me gruan tuaj?

Ajo kryesonte si këshilltare dhe gjykatëse në krijimin e fiction-it tim të parë në fillim të të njëzetave të mia. Ia kam lexuar asaj të gjithë tregimet dhe romanet e mi të paktën dy herë. Ajo i ka rilexuar të gjithë kur shtypte dhe korrigjonte bocat dhe kontrollonte përkthimet në disa gjuhë. Një ditë në vitin 1950, në Lthaca, New York, ishte ajo që më ndaloi dhe që nxiti tek unë vonesën dhe të menduarit edhe një herë, ndërkohë që, i mbushur me vështirësi teknike dhe dyshime, po i çoja kapitujt e parë të Lolita-s në furrën e djegies së plehërave në kopsht.

Çfarë raporti keni me përkthimet e librave tuaj?

Në rastin e gjuhëve që unë dhe gruaja ime dimë ose mund të lexojmë — anglisht, rusisht, frëngjisht dhe deri në njëfarë mase gjermanisht dhe italisht — sistemi është një kontroll i rreptë i çdo fjalie. Në rastin e versioneve japoneze ose turke, përpiqem të mos imagjinoj fatkeqësitë që ndoshta ndotin çdo faqe.

Cilat janë planet tuaja për punën e ardhshme?

Jam duke shkruar një roman të ri, por nuk mund të flas për këtë. Një tjetër projekt me të cilin po merrem prej disa kohësh është publikimi i skenarit të plotë të Lolita-s që kam shkruar për Kubrick-un. Megjithëse ka mjaft huazime prej tij në versionin e tij për të justifikuar pozicionin tim ligjor si autor i skenarit, filmi është vetëm një vështrim i paqartë i pamjaftueshëm i pamjes së mrekullueshme që imagjinova dhe që vendosa skenë pas skene gjatë gjashtë muajve që punova në një Vilë në Los Angeles. Nuk dua të nënkuptoj se filmi i Kubrick-ut është mediokër; në të drejtën e tij, ai është i klasit të parë, por nuk është ajo që kam shkruar unë. Një nuancë vulgariteti i jep shpesh kinemaja romanit, që e shtrembëron dhe e trash. Kubrick-u, mendoj, e shmangu këtë gabim në versionin e tij, por unë kurrë nuk do arrij ta kuptoj pse ai nuk ndoqi udhëzimet dhe ëndrrat e mia. Është një keqardhje e madhe; por të paktën do t’i bëjë njerëzit që ta lexojnë dramën time Lolita në formën e saj origjinale.

Nëse do të kishit në dorë zgjedhjen e një dhe vetëm një libri me të cilin do të donit të kujtoheshit, cili do të ishte ai?

Ai që po shkruaj ose më mirë ai që po ëndërroj të shkruaj. Në fakt, unë do  kujtohem nga Lolita dhe nga puna ime mbi Eugene Onegin-in.

Mendoni se keni ndonjë të metë të dukshme apo sekrete si shkrimtar?

Mungesa e një fjalori natyror. Një gjë e çuditshme për ta rrëfyer, por e vërtetë. Nga dy instrumentet që kam në zotërim, njëri– gjuha ime amtare — 1 nuk mund ta përdor më, dhe kjo jo vetëm sepse më mungon një audiencë ruse, por edhe sepse emocioni i aventurës verbale në mediumin rus është zbehur gradualisht pasi unë iu drejtova anglishtes në vitin 1940. Anglishtja ime, ky instrument i dytë që e kam patur gjithmonë, është megjithatë një gjë e ngurtë, artificiale, e cila mund të jetë në rregull për të përshkruar një muzg apo një insekt, por që nuk mund ta fshehë varfërinë e sintaksës dhe varfërinë e diksionit të brendshëm kur kam nevojë për rrugën më të shkurtër midis magazinës dhe dyqanit. Një Rolls-Royce e vjetër nuk është gjithmonë aq e preferueshme sa një Jeep i thjeshtë.

Çfarë mendoni për renditjen konkurruese bashkëkohore të shkrimtarëve?

Po, kam vënë re se në këtë aspekt recensentët tanë profesionistë të librave janë bashkëshkrues të vërtetë. Kush është brenda, kush është jashtë dhe ku janë borërat e dikurshme? Të gjitha shumë zbavitëse. Më vjen pak keq që jam lënë jashtë. Askush nuk mund të vendosë nëse unë jam një shkrimtar amerikan i moshës së mesme apo një shkrimtar i vjetër rus – apo një fanatik ndërkombëtar i pamoshë.

Cila është keqardhja juaj e madhe në lidhje me karrierën tuaj?

Që nuk kam ardhur më herët në Amerikë. Do të kisha dashur të kisha jetuar në New York në vitet tridhjetë. Nëse romanet e mi rusë do të ishin përkthyer atëherë, ata mund të kishin dhënë një tronditje dhe një mësim për entuziastët pro-sovjetikë.

A ka disavantazhe të konsiderieshme për famën tuaj të tanishme?

Lolita është e famshme, jo unë. Unë jam një romancier i errët, dyfish e errët, me një emër të pashqiptueshëm.

Përktheu: Arlinda Guma

Marrë nga The Paris Review