Ai ishte i famshëm në mënyrë të arsyeshme dhe një ambicie e tillë nuk mund të kishte kërkuar kurrë shumë, pasi ai ishte më pak mendjemadhi nga të gjithë autorët që kam takuar – plotësisht i imunizuar ndaj dobësive të panumërta të vanitetit të zakonshëm.
Hannah Arendt
Përktheu: Arlinda Guma
E takova Auden-in vonë në jetën e tij dhe në timen – në një moshë kur intimiteti i njohur dhe i natyrshëm i miqësive të krijuara në rininë e njeriut, nuk mund të arrihet më, sepse nuk ka mbetur mjaftueshëm nga jeta, aq sa për ta ndarë me një tjetër. Kështu që, ne ishim miq shumë të mirë, por jo miq intimë.
Për më tepër, kishte një rezervë tek ai që e stepte familjaritetin – jo se unë e vura në provë, asnjëherë. Më tepër e respektova me kënaqësi, si misterin e domosdoshëm të poetit të madh, të atij që duhet ta ketë mësuar veten herët në jetë, që të mos flasë në prozë, lirshëm dhe rastësisht, për gjëra që ai dinte t’i thoshte shumë më kënaqshëm në koncentratin e ngjeshur të poezisë. Përmbajtja mund të jetë deformimi profesional i poetit. Në rastin e Auden-it, kjo dukej gjithnjë e më e mundshme, sepse shumica e punës së tij, u krijua në thjeshtësi të plotë nga fjala e thënë në idiomat e gjuhës së përditshme – si:
“Shtrije kokën tënde të përgjumur, dashuria ime,
Njeriu në krahun tim të pabesë.”
Kjo lloj përsosmërie është shumë e rrallë; e gjejmë në disa nga poezitë më të mëdha të Goethe-s dhe duhet të ekzistojë në shumicën e veprave të Pushkin-it, sepse tipari i tyre dallues është se janë të papërkthyeshme. Në çastin që poezitë e këtij lloji largohen nga vendbanimi i tyre origjinal, ato zhduken në një re banaliteti. Këtu gjithçka varet nga “veprimet e lirshme” në “ngritjen e fakteve; nga prozaike në poetike” – një pikë që kritiku Clive James e theksoi në esenë e tij për Auden-in në Commentary, në Dhjetor të vitit 1973. Aty ku arrihet një lirshmëri e tillë, ne jemi magjikisht të bindur se e folura e përditshme është fshehtas poetike dhe, të mësuar nga poetët, veshët tanë bëhen të ndjeshëm ndaj mistereve të vërteta të gjuhës. Papërkthyeshmëria e një prej poezive të Auden-it është ajo që, shumë vite më parë, më bindi për madhështinë e tij. Tre përkthyes gjermanë kishin provuar fatin e tyre dhe e kishin vrarë pa mëshirë një nga poezitë e mia të preferuara: “Nëse mund të të rrëfej” (Përmbledhje poezish e periudhës 1927-1957), e cila lind natyrshëm nga dy idioma bisedore – “Koha do ta tregojë” dhe “Unë ta thashë.”
E takova Auden-in në vjeshtën e vitit 1958, por unë e kisha parë më parë, në fund të viteve 40′, në një eveniment të një shtëpie botuese. Megjithëse nuk shkëmbyem asnjë fjalë me atë rast, unë e kujtoja atë mjaft mirë – një zotëri me një pamje të bukur, të veshur mirë, shumë anglez, miqësor dhe të qetë. Nuk arrita ta njihja dhjetë vjet më vonë, tashmë fytyra e tij ishte e vijëzuar nga ato rrudha të famshme, të thella, sikur vetë jeta të kishte përshkruar një lloj gdhendjeje, për t’i bërë të dukshme “furitë e padukshme të zemrës”. Nëse e dëgjoje, asgjë nuk mund të dukej më mashtruese se ajo pamje. Herë pas here, në të gjitha shfaqjet e tij në publik që ai nuk mund t’i përballonte më, kur banesa e tij në lagjen e varfër ishte aq e ftohtë saqë rrjeti hidraulik nuk funksiononte më dhe ai duhej të përdorte tualetin në dyqanin e pijeve në qoshe, kur kostumi i tij (askush nuk mund ta bindte atë se një burrë kishte nevojë për të paktën dy kostume, në mënyrë që njëri të shkonte në pastrimin kimik, ose për dy palë këpucë, në mënyrë që një palë të riparohej: temë e një debati të pafundmë e të vazhdueshëm midis nesh gjatë gjithë viteve) ishte mbuluar me njolla ose ishte aq i hollë saqë pantallonat e tij do të griseshin papritur nga lart poshtë – me pak fjalë, sa herë që fatkeqësia godiste para syve të tu të vëmendshëm, ai do të fillonte të recitonte pak a shumë një version krejtësisht idiosinkratik të: “Numëro bekimet e tua“. Meqenëse ai kurrë nuk fliste budallallëqe apo të thoshte diçka dukshëm pa kuptim – dhe meqë gjithnjë kam qenë e vetëdijshme se ai ishte zëri i një poeti shumë të madh – m’u deshën vite për ta kuptuar se në rastin e tij nuk ishte pamja ajo që ishte mashtruese, dhe se ishte fatalisht e gabuar ta përshkruaja atë që pashë në mënyrën e tij të të jetuarit, eksentricitetin e padëmshëm të një zotërie tipik anglez.
Unë më në fund pashë mjerimin dhe disi e kuptova, në mënyrë të vagullt, nevojën e tij bindëse për ta fshehur atë pas përsëritjes së mërzitshme të: “Numëro bekimet e tua”, megjithëse e pata të vështirë ta kuptoja plotësisht pse ishte aq i mjeruar dhe pse nuk mundte të bënte asgjë në lidhje me rrethanat absurde që e bënin jetën e përditshme aq të padurueshme për të. Sigurisht që nuk mund të jetë mungesa e vlerësimit. Ai ishte i famshëm në mënyrë të arsyeshme dhe një ambicie e tillë nuk mund të kishte kërkuar kurrë shumë, pasi ai ishte më pak mendjemadhi nga të gjithë autorët që kam takuar – plotësisht i imunizuar ndaj dobësive të panumërta të vanitetit të zakonshëm. Jo se ishte i përulur; në rastin e tij ishte vetëbesimi ai që e mbrojti nga vaniteti, dhe ky vetëbesim ekzistonte para se të bëhej i njohur dhe i famshëm, edhe përpara arritjeve të tij. (Geoffrey Grigson-i, në Shtojcën Letrare të Times-it, tregon dialogun më poshtë midis Auden-it shumë të ri dhe profesorit të tij në Oksford. “Profesori: ‘Dhe çfarë do të bësh, Z. Auden, kur të largohesh nga universiteti?’ Auden-i: ‘Unë do të bëhem poet.’ Profesori: ‘Epo – në atë rast duhet t’ju jetë shumë e dobishme të lexoni anglisht.’ Auden-i: ‘Ju nuk e kuptoni. Unë do të bëhem një poet i madh.””) Nuk e braktisi kurrë këtë, sepse nuk ishte përftuar prej krahasimeve me të tjerët, ose nga fitimi i një gare në një konkurs; ishte e natyrshme – e ndërlidhur, por jo identike me aftësinë e tij të stërmadhe për të bërë me gjuhën, dhe për të bërë shpejt, çfarë të kishte qejf. (Kur miqtë i kërkonin të krijonte një poezi ditëlindjeje për mbrëmjen e ardhshme në orën gjashtë, ata ishin të sigurt se do ta merrnin; qartësisht kjo është e mundur vetëm kur ke vetëbesim.) Por as kjo nuk i ngulitej në kokë, sepse ai nuk pretendonte, apo ndoshta, as nuk e aspironte përsosmërinë përfundimtare. Ai i rishikonte vazhdimisht poezitë e tij, duke rënë dakord me Valéry-n: “Një poezi nuk mbaron kurrë; vetëm braktiset.” Me fjalë të tjera, ai ishte bekuar me atë vetëbesim të rrallë, i cili nuk ka nevojë për admirimin dhe për mendimin e mirë të të tjerëve, dhe që, madje mund t’i qëndrojë autokritikës dhe vetëkontrollit, pa rënë në grackën e vënies në dyshim të tij. Kjo nuk ka asnjë lidhje me arrogancën, por ngatërrohet lehtësisht me të. Auden-i nuk ishte kurrë arrogant, përveç rasteve kur provokohej nga ndonjë vulgaritet; atëherë ai e mbronte veten me vrazhdësinë aq të papritur e karakteristike të jetës intelektuale angleze.
Stephen Spender-i, miku që e njihte aq mirë, ka theksuar se “gjatë gjithë zhvillimit të poezisë [së Auden-it]. . . tema e tij kishte qenë dashuria ” (a nuk i kishte shkuar ndërmend Auden-it ta ndryshonte “Cogito ergo sum” të Descartes-it, duke e përkufizuar njeriun si “krijesë me flluska” që thoshte: “Mua më duan, prandaj ekzistoj”?), dhe në fund të fjalimit që Spender-i mbajti në kujtim të mikut të tij të ndjerë në Katedralen e Oksfordit, ai rrëfeu se e pyeti Auden-in për një lexim që ai kishte bërë në Amerikë: “Fytyra e tij u ndriçua me një buzëqeshje që i ndryshoi konturet e saj dhe ai tha: “Ata më donin! ‘“Ata nuk e admironin, e donin: këtu, mendoj, qëndron çelësi, si i pakënaqësisë së tij të jashtëzakonshme, ashtu edhe i madhështisë së tij të jashtëzakonshme – i intensitetit – të poezisë së tij. Tani, me urtësinë e trishtë të përkujtimit, unë e shoh atë të ketë qenë një ekspert në varietetet e pafundme të dashurisë së pashpërblyer, përmes së cilës zëvendësimi indinjues i admirimit për dashurinë, me siguri duhet të jetë përvijuar i madh. Dhe nën këto emocione duhet të ketë pasur që në fillim njëfarë trishtimi animalesk, që asnjë arsye dhe asnjë besim nuk mund ta mposhtëte.
Kur e njoha, ai nuk e përmendte më të mirën gjatë, kështu që vendosmërisht kishte zgjedhur të dytën më të mirën, “rendin zyrtar”, dhe rezultati ishte ai që Chester Kallman-i e ka quajtur me aq vend si “fëmija më i çrregullt nga të gjithë të disiplinuarit.” Unë mendoj se ishte ky trishtim dhe motoja “vallëzo sa mundesh” e tij, që e bënë Auden-in të ndihej aq shumë i tërhequr dhe pothuajse si në shtëpi në Berlinin e famshëm të viteve njëzetë, ku carpe diem praktikohej vazhdimisht në shumë variacione. Ai njëherë e përmendi si një “sëmundje” varësinë e tij të hershme ” ndaj zakoneve gjermane”, por shumë më i spikatur se këto, dhe më pak i lehtë për ta hequr qafe, ishte ndikimi i dukshëm i Bertolt Brecht-it, me të cilin mendoj se kishte më shumë të përbashkëta nga sa ishte i gatshëm ta pranonte. (Në fund të viteve pesëdhjetë, me Chester Kallman-in, ai përktheu “Ngritja dhe Rënia e Qytetit të Mahagonny-së” të Brecht-it – një përkthim që nuk u botua kurrë, me sa duket për shkak të vështirësive të së drejtës së autorit. Deri më sot, unë nuk di ndonjë interpretim tjetër të përshtatshëm të Brecht-it në anglisht.) Thjesht në terma letrarë, ndikimi i Brecht-it mund të dallohet lehtësisht në baladat e Auden-it – për shembull, në të vonën, të mrekullueshmen: “Baladën e Barnaby-t”, përrallën e akrobatit që, pasi u plak dhe u bë besimtar, “e nderoi Nënën e Zotit ” duke bërë akrobaci për të; ose në të hershmin “një rrëfim i vogël/ rreth Zonjushës Edith Gee; / Ajo jetonte në Clevedon Terrace / Në Numrin 83.” Çfarë e bëri të mundur këtë ndikim ishte fakti që ata të dy i përkisnin brezit të pas Luftës së Parë Botërore, me përzierjen e saj kurioze të dëshpërimit dhe të gëzimit të jetës, përbuzjen e tij për kodet konvencionale të sjelljes dhe prirjen për ta “luajtur atë me qetësi”, e cila në Angli shprehej, mendoj unë, në mbajtjen e maskës së snobit, ndërsa në Gjermani, me një shtirje të madhe cinizmi, disi në dellin e “Opera për tre groshë” të Brecht-it. (Në Berlin, ndokush bënte shaka për këtë hipokrizi të kthyer në modë, ashtu siç bënte shaka për gjithçka: “Er geht böse über den Kurfürstendamm“. “Kjo është ndoshta e gjithë ligësia që ai ishte i aftë të performonte.” Pas vitit 1933, unë mendoj se askush nuk bëri më shaka për ligësinë.)
Në rastin e Auden-it, ashtu si në rastin e Brecht-it, hipokrizia e kthyer në modë shërbeu për të fshehur një prirje të parezistueshme për të qenë i mirë dhe për të bërë mirë – diçka që të dy kishin turp ta pranonin, e jo më ta shpallnin. Kjo duket e besueshme për Auden-in, sepse ai më në fund u bë i krishterë, por mund të ishte tronditëse ta dëgjoje atë në fillim të fliste për Brecht-in. Megjithatë, një lexim i vëmendshëm i poezive dhe pjesëve të tij, më duket se thuajse e vërteton atë.
Ajo që i shtyu këta poetë thellësisht apolitikë në skenën politike kaotike të shekullit tonë, ishte “zèle compatissant“ e Robespierre-t, ngasja e fuqishme drejt “fatkeqëve”, si dallim nga çdo nevojë për veprim drejt lumturisë publike, apo nga ndonjë dëshirë për të ndryshuar botën.
Auden-i, edhe më i mençur – edhe pse në asnjë mënyrë më i mprehtë – se Brecht-i, e dinte që herët se “poezia nuk bën të ndodhë asgjë”.
Për të, ishte dukshëm e pakuptimtë, që poeti të kërkonte privilegje të veçanta ose të kërkonte privilegje që ne jemi kaq të lumtur t’i dhurojmë në shenjë mirënjohjeje të pastër.
Nuk kishte asgjë më të admirueshme te Auden-i sesa mendja aq e shëndoshë dhe besimi i tij i vendosur në të; në sytë e tij të gjitha llojet e çmendurisë kishin mungesë disipline – “E mbrapshtë, e mbrapshtë“, siç thoshte ai. Gjëja kryesore ishte të mos kishe iluzione dhe të mos pranoje asnjë mendim – asnjë sistem teorik – që do të të verbonte para realitetit. Ai u kthye kundër bindjeve të tij të hershme të majta, sepse ngjarjet (gjyqet e Moskës, pakti Hitler-Stalin dhe përvojat gjatë Luftës Civile Spanjolle) i kishin provuar ato si “të pandershme” – “të turpshme”, ashtu siç ai tha në parathënien e tij të “Collected Shorter Poems “, duke treguar sesi i hodhi në kosh ato që kishte shkruar dikur:
Të thuash këtë, vinte në dukje ai, ishte sikur “të barazoje mirësinë me suksesin”. Ai protestonte se kurrë nuk kishte besuar në “këtë doktrinë ligësie” – një deklaratë që unë e vë në dyshim, jo vetëm sepse vargjet janë shumë të mira, tepër të sakta, për t’u krijuar për hir të asaj “retorikisht të efektshme”, por sepse kjo ishte doktrina në të cilën të gjithë besuan gjatë viteve ’20 dhe ’30.
Në vitet dyzetë, kishte shumë që u kthyen kundër besimeve të tyre të vjetra, por kishte shumë pak që e kuptuan se çfarë kishte shkuar keq me ato besime. Ata nuk hoqën dorë nga besimi i tyre tek historia dhe suksesi, ata thjesht ndryshuan trenat, si të thuash; treni i Socializmit dhe i Komunizmit kishin qenë të gabuar, dhe ata u hodhën në trenin e Kapitalizmit apo të Freudianizmit ose të ndonjë Marksizmi të rafinuar, apo të një përzierje të sofistikuar të të trijave. Në vend të kësaj, Auden-i u bë i krishterë; që do të thotë se ai u largua fare nga treni i Historisë.
Unë nuk e di nëse Stephen Spender-i ka të drejtë kur pohon se “lutja korrespondonte me nevojën e tij më të thellë” – Unë dyshoj nëse nevoja e tij më e thellë ishte thjesht të shkruante vargje – por unë jam arsyeshëm e sigurt se mendja e tij e shëndoshë, ndjenja e madhe, e mirë, që ndriçoi të gjithë shkrimet e tij në prozë (esetë dhe përmbledhjet e tij të librave), nuk ishin për shkak të prazmores mbrojtëse të ortodoksisë. Domethënia e saj koherente, e nderuar për kohën, e cila as nuk mund të provohej e as të hidhej poshtë nga arsyeja, i siguroi atij, siç i kishte siguruar Chesterton-it, një strehë të kënaqshme intelektualisht dhe emocionalisht, mjaft të rehatshme kundër sulmit të asaj që ai e quante “mbeturinë”; domethënë kundër marrëzive e panumërta të epokës.
Duke rilexuar poezitë e Auden-it në rend kronologjik dhe duke e kujtuar atë në vitet e fundit të jetës së tij, kur fatkeqësia dhe mjerimi ishin bërë edhe më të padurueshëm, megjithatë, në prekjen më të vogël edhe të dhuntisë hyjnore, apo të lehtësisë së bekuar të talentit, unë jam bërë më e sigurt se kurrë se ai ishte “i lënduar në poezi” edhe më shumë se Yeats-i (“Irlanda e çmendur të lëndoi në poezi”), dhe se, pavarësisht ndjeshmërisë së tij ndaj dhembshurisë, rrethanat politike publike nuk ishin të nevojshme “për ta lënduar atë në poezi”. Ajo që e bëri atë poet ishte lehtësia e tij e jashtëzakonshme dhe dashuria për fjalën, por ajo që e bëri poet të madh ishte gatishmëria pësuese me të cilën ai iu nënshtrua “mallkimit” të dobësisë ndaj “josuksesit human” në të gjithë nivelet e ekzistencës njerëzore – dobësisë së shtrembërimeve të dëshirave, të pabesive të zemrës, të padrejtësive të botës.
Lëvdata është fjala kryesore e këtyre rreshtave, jo lëvdata e “më të mirës nga të gjitha botët e mundshme” – megjithëse i takonte poetit (ose filozofit) ta justifikonte krijimin e Zotit – por lëvdata që ngrihet kundër gjithçkaje që është më e pakënaqshme në kushtet e njeriut në këtë tokë që e thith forcën e vet nga plaga: disi i bindur, siç ishin bardët e Greqisë së Lashtë, se perënditë tjerrin fatkeqësi dhe gjëra të mbrapshta kundër njerëzve, në mënyrë që ata të mund të tregojnë përrallat dhe të këndojnë këngët.
Dhe triumfi i individit ishte se zëri i poetit të madh nuk e mbyti kurrë zërin e mekur por penetrues, depërtues të arsyes së shëndoshë, humbja e të cilit ka qenë aq shpesh çmimi i paguar për dhuratat hyjnore. Auden-i kurrë nuk e lejoi veten ta humbte mendjen – domethënë, ta humbiste “pikëllimin” në “dalldinë” që u rrit prej tij.
Duket, sigurisht, shumë e vështirë që Auden-i i ri, kur vendosi se do të ishte një poet i madh, ta dinte çmimin që do të duhej të paguante, dhe mendoj se është plotësisht e mundur që në fund – atëherë kur, jo intensiteti i ndjenjave të tij dhe jo dhuntia për t’i shndërruar ato në lëvdata, por forca e dukshme fizike e zemrës për t’i mbartur ato dhe për të jetuar me to, u zbehën gradualisht – ai e konsideroi çmimin tepër të lartë.
Ne, në çdo rast – audienca e tij, lexuesit dhe dëgjuesit – thjesht mund të jemi mirënjohës që ai e pagoi çmimin e tij deri në qindarkën e fundit, për lavdinë e përjetshme të gjuhës angleze. Dhe miqtë e tij mund të gjejnë ndopak ngushëllim në shakanë e tij të bukur përtej varrit – që për më shumë se një arsye, siç tha Spender-i, “uni i tij i mençur dhe i pavetëdijshëm, zgjodhi një ditë të mirë për të vdekur”.
Urtësia për të ditur “kur të jetojmë dhe kur të vdesim” nuk u jepet vdekatarëve, por Wystan-i, do të mendonte ndokush, mund ta ketë marrë atë si shpërblimin suprem, që perënditë mizore të poezisë, i dhanë më të bindurit prej shërbëtorëve e tyre.
13 Janar, 1975
Marrë nga: The New Yorker
Përkthimi: ©Arlinda Guma
