NJI POETI TË SOTËM-Martin Camaj
Rruga jote â e mirë:
Parkat janë fytyrat ma të shëmtueme
të miteve klasike. Ti nuk shkrove për to,
por për rrasa guri e ballë njerzorë
me rrudha shumë e për dashuninë.Vargjet tua janë për t’i lexue në heshtje
e jo para mikrofonit
si të çetës së poetëve tjerë,zemra
ndonëse nën shtatë lëkura
akull,akull
ndonëse nën shtatë lëkura.
Luan Rama
Sapo kisha filluar studimet në vitin e parë të universitetit për gazetari, kur në Bibliotekën Kombëtare, duke kërkuar disa libra poetikë, të cilët më pëlqenin në veçanti, më ra në duar dhe një botim i «Pleiade» në frëngjisht me gjithë veprën e Paul Eluard-it, (Pol Elyarit). Për herë të parë pas disa poezive të botuara në shqip, të gjitha të karakterit revolucionar e luftarak, po zbuloja tek ky poet i madh i Francës poezi të periudhës surrealiste, tepër sensuale, të thella dhe universale. Shumë prej tyre ishin ilustruar me disa skica të shkëlqyera të fotografit dhe artistit amerikan dhe mikut të tij Man Ray, i cili jetonte atë kohë në Paris. Që atëherë, në sytë e mi Elyari kishte fituar dimensione të tjera dhe më shfaqej si figura më e madhe e poezisë franceze pas Rembosë, Bodlerit apo Apolinerit. Me Elyarin më afroi akoma më shumë botimi i vëllimit poetik “Duart e lira”, përkthyer nga poeti ynë i shquar Dritëro Agolli dhe me një vështrim kritik në vënd të parathënies. Dukej se Agolli e kishte ndër poetët e tij të preferuar, ashtu siç dhe ishte për poetët e asaj gjenerate. Ai e cilësonte atë një nga poetët më të mëdhenj, aq sa për epokën e tij surrealiste, ai shikonte anën më pozitive të shkollës së surrealizmit. “Pol Elyari i donte njerëzit me një dashuri të pakufishme, me një dashuri të shqetësuar”, shkruante Agolli, duke shoqëruar vargjet e Elyarit:
“O vëllezërit e mi të humbur!
Unë shkoj drejt jetës, unë kam pamje njeriu,
Që të vërtetoj se bota
Ёshtë bërë pas shtatit tim
Dhe unë s’jam vetëm,
Se mijra fytyra të mia shumojnë
Dritën time…”
Një piktakim tjetër me Elyarin ishte ai i një viti më vonë, në Marsin e vitin 1983, kur bashkë me miqtë e mi; regjisoren Xhanfize Keko dhe skenaristin Kiço Blushi, shkonim për të prezantuar kinematografinë shqiptare në Paris. Në bisedat me shoqërueset tona të Ministrisë së Kulturës, të cilat çuditërisht, që të dyja quheshin Marie-Claire, ne iu folëm aq shumë për Pol Elyarin, saqë ato na çuan ta vizitonim shtëpinë e tij, diku në Saint Denis e që tashmë ishte kthyer në një shtëpi-muze. Ishte një muze modest, por mjaft simpatik, gjithnjë plot njerëz, ku spikasnin fotografitë, dorëshkrimet e tij dhe ilustrimet e Picasso-s me pëllumbat e Paqes. Edhe varri i tij në “Père Lachaise” ishte i paqtë, gdhendur me vargje dhe i vendosur pranë monumenteve të ngritur për luftëtarët e Rezistencës Franceze, të vrarë në kampet naziste të përqëndrimit.
Vizioni poetik i Elyarit ishte DASHURIA dhe LIRIA; liria që ai e shkruante me germë të madhe në poezinë Liberté. Ishin humanizmi dhe paqja. Vargjet e tij J’ecris ton nom Liberté, (Shkruaj emrin tënd Liri), ishin vendosur dhe në hollin e madh të pallatit të Këshillit të Evropës, në Strasburg:
“Në fletoret e shkollës
Mbi bango dhe pemët
Mbi rërë dhe dëborë
Shkruaj emrin tënd Liri!…”
Kur Elyari vdiq, Picasso, një ndër miqtë më të afërt, ishte tek koka e tij. Ishte viti 1952. Elyari ishte ndër figurat më të mëdha të intelektualëve përparimtarë francezë dhe evropianë.
Eugène Grindel
Eugène Grindel ishte emri i vërtetë i Paul Eluard-it. Ai lindi në vitin 1895, në Saint Denis, kryeqytetin mesjetar të Francës, i cili pas shekullit XII u zhvendos disa kilometra më tutje, në Paris, apo Lutece-in e vjetër. Ai lindi në një kohë kur ndërtohej kulla Eiffel. Që adoleshent u sëmur nga tuberkulozi, sëmundje kjo që do ta ndiqte gjithë jetën e tij. Shkrimet e para janë ato të viteve 1914 kur ishte në front dhe kur nga sanatoriumet pranë Davos në Zvicër, ai kishte njohur një ruse të bukur të quajtur Gala, apo Helena Diakonova. Ndoshta ishte dashuria dhe magjepsja pas kësaj vajze sensuale ajo që dhe e shtyu të bëhej poet dhe të hidhej në krahët e poezisë:
“Një qenie e vetme bëri të shkrihej dëbora e pastër
Bëri të çelin lulet mbi lëndinë
Dhe dielli të shpërthejë.”
Në vitin 1917, në kulmin e luftës, ai u kthye vetëm për tre ditë pranë familjes që të mund të martohej dhe pastaj të kthehej me urgjencë drejt Frontit. Kështu filloi dhe një nga aventurat më të mëdha të dashurive të Pol Elyarit; një himn i vërtetë poetik kushtuar dashurisë. Bashkë të dy, ata lexonin poezitë e Nerval, Baudelaire, Lautrémont apo Apollinaire.
Pikërisht pas lufte, në vitet 1918-1919, ai u njoh me një brez të ri poetësh e artistësh të tjerë, mes të cilëve me André Breton, Louis Aragon, Philippe Soupault apo Tristan Tzara, të cilët do të lançojnë shkollat e para moderniste dhe avanguardiste të fillimit të shekullit; Tzara që lançoi dadaizmin, (1916, ku Elyari ishte një nga pjestarët më aktivë) dhe Breton e Elyar që lançuan më pas surrealizmin, etj.
Elyari e donte shumë pikturën edhe pse vetë nuk pikturonte. Ishte kjo ndjesi që e lidhi ngushtë me piktorin Max Ernst dhe gruan e tij. Gala ishte një grua intelektuale, me shumë kulturë e moderne. Ajo nuk e kishte për gjë të pozonte dhe nudo para Max-it, me të cilin shpejt do të binte në dashuri. Por sidoqoftë Gala ishte një nga frymëzimet e mëdha të Elyarit, edhe pse ai e dinte se ajo e donte mikun e tij. Por dhe Elyari e çmonte shumë Max Ernst-in.
“Ajo është në këmbë mbi qepallat e mia
Dhe flokët e saj tek të miat janë
Ajo ka formën e duarve të mia
Ka ngjyrën e syve të mi
Ajo humbet në hijen time
Si një gur nëpër qiell.”
E dashur Gala…
Letrat e dashurisë që Elyari i dërgon Galas janë letra të bukura dhe një himn i vërtetë poetik, një kumt i bukur, edhe pse do të ishte një udhëtim që do të ndërpritej. Ato fillojnë që në ditët e para të njohjes së tyre në malet alpine të Zvicrës, dhe vazhdojnë gjer në pragun e luftës. Më 16 Janar, 1930, ai i shkruante: “Po çmendem nga dëshira. Po vdes nga ideja se do të takoj, se do të shoh dhe përqafoj. Më 15 Prill, 1932, ai i shkruante sërish: “Së shpejti do të jemi bashkë dhe meqë s’kemi humbur shijen e njëri-tjetrit, ne do t’i gëzojmë qeniet tona. Gala dorogaja, (Gala e dashur, në rusisht), i shkruante Elyari me pasion. Ajo ishte për të një copë qiell i shndritshëm, një diell përvëlues, ëndërr e nderur, erë apo shi i nxehtë…
Letrat e tij të kujtojnë letrat sensuale që Apolineri u shkruante të dashurave të tij. Gala ishte gjithçka për të. Por dhe Elyari kishte dashuritë e tij kalimtare, siç ishte Alice, vajza e dramaturgut Carl Streheim, e cila meqë ishte shumë e bukur, ai e thërriste “Pomme” (Mollë). Por shpejt ai filloi ta ndjejë veten të braktisur nga Gala, edhe pse ajo ishte gjëja më e çmuar e tij.
Në vitin 1924, papritur ai u zhduk mistershëm. Gala dhe miqtë e tij e kujtuan të vdekur diku, të humbur ashtu si gjysmë shekulli më parë, kur miqtë e Rembosë kishin kujtuar se ai kishte vdekur diku jashtë France, ndërkohë që Rembo ishte zhdukur mbi dhjetë vjet në brigjet e Arabisë, në Detin e Vdekur.
Por Elyari ishte gjallë, edhe pse në Paris flitej se poeti kishte vrarë veten. Shtatë muaj ai udhëtoi rreth botës. Kjo ishte ikja e tij, udhëtimi i poetit për të parë botë të tjera dhe për të mpiksur plagët e tij. Në fund, ai u bë i gjallë. Gala dhe Max Ernst shkuan ta marrin larg në Singapur për ta sjellë në Francë. Elyari rikthehej…
Pak vite më vonë, në shoqërinë e tyre hyri piktori i ri Salvador Dali, miku i Federico Lorca-s. Ishte Gala ajo që do t’i thoshte Elyarit se tashmë ajo donte Dalinë e “çmendur” edhe pse ishte dhjetë vjet më i vogël. I tha qetësisht se “martesa e tyre nuk kishte më vlerë”.
Dali u vendos në shtëpinë e tyre dhe Elyar u detyrua të largohej miqësisht dhe pa zhurmë në apartamentin tjetër në Rue Fontaine, pranë sheshit Place Blanche. I sëmurë, i lodhur, dhe i vrarë nga kjo ndarje, Elyari shkruan poezitë e tij të dhimbjes dhe të melankolisë. Megjithatë, fotografinë nudo të Galas e mbante gjithnjë në kuletën e tij. Jo rrallë ai ua tregonte miqve të tij të afërt; Gala, me trupin e saj të bukur, lakuriq…
Revolucioni surrealist
Revolucioni rus, filozofia marksiste dhe lëvizja trockiste në atë kohë do të linin gjurmë në ndërgjegjen e intelektualëve dhe artistëve të rinj europianë. Në një atelier të Rue de Grenelle, një grup intelektualësh francezë do të shkruanin Manifestin e surrealizmit, i cili do të hapte një epokë më vete për artet e Europës së pas Luftës së Parë Botërore. Elyar, Breton dhe të tjerë fillojnë të botojnë revistën e njohur Revolucioni Surrealist, ku ata shpalosin idetë e tyre novatore për artin, një art që shkëputej në mënyrë të zhurmshme nga tradita e mëparshme artistike. Bashkë me Bretonin dhe artistët e tjerë, ai donte të zbulonte subkoshiencën. Në këtë revistë do të botojnë veprat e tyre artistë që më pas do të hynin në historinë e artit botëror. Kur Elyari botoi numrin e parë të revistës “Surrealizmi në shërbim të Revolucionit”, bashkë me Bretonin, pikërisht atëherë ai gjeti dashurinë e tij të dytë, vajzën ezmere dhe simpatike Maria Benz, apo Nusch, siç do ta quante ai, për të cilën që në fillim ai do t’i shkruante Galas: “Meqë jam vetëm dhe i braktisur, nuk do të ishte keq që ajo të ishte gruaja ime“.
Megjithatë imazhi i Galas ishte gjithnjë e fuqishme në botën dhe imagjinatën poetike të tij:
“Gruaja me të cilën kam jetuar/ Gruaja me të cilën jetoj/ gruaja me të cilën do jetoj/ Gjithnjë e njëjta/ Të duhet një pallto e kuqe/ Doreza të kuqe, një maskë e kuqe/ Dhe të mbathura të zeza/ Ja pse dua të të shoh lakuriq.”
Aq shumë e donte ai Galan, saqë atë ditë kur Gala dhe Salvador Dali ishin në Spanjë në shtëpinë e Dalisë, Elyari kishte shkuar në krevatin e saj dhe ishte hedhur me dënesa. Kishte qarë aq shumë sa menjëherë e kishte zënë një krizë astme. Por megjithatë, shumë shpejt dhe Nusch do të hynte në zemrën e tij. Kjo vajzë nga Alsace, kishte qënë më parë akrobate e më pas modele e Picasso-s apo Man Ray-it, por dalëngadalë ai do të ngrinte obeliskun e saj poetik:
“Besim kristali/ Mes pasqyrash/ Natën sytë e tu humbën/ Për të pikëtakuar zgjimin e dëshirës…”
“Ajo vajzë që zbulova në përgjumje, – do të shkruante Elyar në librin e tij La Vie immediat, (Jeta menjëherë), – ishte si një yll i zi në harresën e ditës… i jepem, i dorëzohem realitetit të një pasqyre që nuk reflekton dukjen time. I dhënë pas dëshirave të saj. Më duket se jam prehë. Pa të djeshme, pa të nesërme. Kjo fytyrë e pastër, rifillon te unë. Gjithnjë, dita më e madhe e jetës sime.”
Ai fillon ta dashurojë, ta dashurojë shumë, duke i kërkuar dhe vajzës së tij, Cecile, që ta donte dhe ajo, siç i shkruante dhe në një letër:“Ti mund t’i shkruash një fjalë Nusch-it. Nëse më do, duaje dhe atë, pasi ajo ka qënë dhe është për mua një mbështetje e madhe. Pa të jeta ime do të ishte e pamundur.”
Gjatë epokës surrealiste, Elyari do të bëjë të tijën moton e poetit Lautremont, i cili thoshte se “poezia shkruhet në ekip”, pra me të tjerë. Kështu, bashkë me Benjamin Peret, ai shkroi 152 poezi dashurie; me Bretonin shkroi vëllimet poetike Au defaut du silence dhe L’immaculé conception; me René Char dhe Breton botoi vëllimin poetik Relentir travaux. Tani Elyari banonte në 54, Rue Legendre, pranë Place de Clichy.
Ishte koha kur Hitleri ishte në fuqi dhe kur qeveria franceze përzuri Trockin nga territori i saj. Më 1934, Elyari u martua me Nusch-in, edhe pse një ditë më parë ai i shkruante Galas: “Sidoqoftë çdo natë mendoj për ty.”
Elyari nuk shkoi në Luftën e Spanjës, meqë ishte mjaft i sëmurë. Në fakt, kur zhvillohej Lufta Civile, Elyari priste të shkonte në Brigadat Internacionale, siç e dëshmonte dhe një miku i tij i afërt, Louis Parrot, të cilit Eyar i kishte shkruar: “Endërroj të nisem për t’u vënë në shërbim të spanjollëve republikanë. Kur do ta formojmë një “Legjion të huaj?…”
Edhe pse nuk arriti të shkonte, Elyari pohonte se “Lufta e tij më e mirë ishte në fushën e poezisë”. “Në Spanjë luhet fati i botës”, shkruante ai. Dhe poeti kishte të drejtë, sepse pas Spanjës, fashizmi dhe nazizmi do ta kthenin botën në rrënojë, duke mbjellë vdekjen ngado.
Poeti i Rezistencës
Pas vëllimeve të njohura poetike Capital de la Douleur, (Kryeqyteti i dhimbjes) dhe Mourir pour ne pas mourir, (Të vdesësh që të mos vdesësh), në vitet 30’ Elyari botoi dhe disa vëllime të tjera poetike si “Jeta menjëherë”, (1932), “Trëndafili publik”, (1934), “Sytë pjellorë” dhe më vitin 1938, vëllimin “Kursi natyror”, ku është dhe një nga poezitë e famshme të tij “Fitorja e Guernica-s”, (e frymëzuar nga tabloja me të njëjtën titull të Picasso-s). Kur Gjermania naziste sulmoi Francën, Elyar sapo ishte mobilizuar si leitnant dhe me kompaninë e tij u tërhoq drejt jugut, në Carcassone. Më pas, bashkë me Nusch ai erdhi në Paris. U vendosën në shtëpinë e nënës së tij në 35, Rue de la Chapelle dhe menjëherë u angazhua me “Frontin Kombëtar të Shkrimtarëve“. Shumë shpejt kërkoi të rifutej në Partinë Komuniste dhe drejtoi një revistë klandestine të titulluar L’Eternelle revue, (Revista e përjetshme). Gjatë kësaj periudhe lufte, ai do të bëhej një nga poetët më të mëdhenj të Rezistencës Franceze. Në mënyrë klandestine ai arriti të botojë edhe vëllimin “Poezia dhe e Vërteta”, e cila përfshinte dhe poemën e famshme “Liria”, të cilën avionët anglezë e shpërndanin nga qielli mbi fushat dhe malet e Francës:
“Mbi imazhet e praruara/ Mbi armët e luftëtarëve/ Mbi kurorën e mbretërve/ Shkruaj emrin tënd Liri!”…“Mbi gjithë faqet e lexuara/ Mbi gjithë faqet e bardha/ Mbi gur, mbi gjak, mbi letër apo hi/ Shkruaj emrin tënd Liri!”
Dhe poezia Kurajo, (1942), ishte një nga më të njohurat e asaj kohe:
“Parisi ka ftohtë, Parisi ka uri/ Parisi nuk ha më gështenja në rrugë… – shkruante ai dhe më pas vazhdonte:
“Një rreze ndizet në venat tona/ Drita jonë rivjen/ Më të mirët mes nesh janë vrarë për ne/ Dhe ja ku gjaku i tyre rigjen zemrën tonë/ Dhe përsëri mëngjesi është një mëngjes parizian/ Ёshtë çasti i çlirimit/ Hapësira e pranverës që po lind…”
Çlirimi i Francës e gjeti Elyarin si një nga poetët më të dashur dhe më popullor të francezëve bashkë me Louis Aragon, mikun e ngushtë të tij. Të dy ishin të afërt me aventurën komuniste dhe internacionalizmin. Poema Liria ishte kthyer në një lloj himni ndërkombëtar dhe kishte pushtuar shpirtrat e botës së etur për liri. Ai kishte qënë kronisti i dhimbjes dhe i kurajës. Kur Parisi u çlirua, Elyari shkroi:
“Në mes të muajit Gusht ne harrojmë dimrin,
Siç harrojmë mirësjelljen e fitimtarëve,
Përshëndetjet e tyre të mjerimit dhe vdekjes,
Ne harrojmë dimrin siç harrojmë turpin,
Në mes të muajit Gusht ne hamë municionet tona,
Me arsye, dhe arsyeja është urrejtja jonë…
Poeti i Rezistencës ftohej ngado nëpër konferencat e botës. Më 28 Nëntor të vitit 1946, gjatë një qëndrimi në Zvicër, një telefonatë e njoftoi për vdekjen e papritur të Nusch-it, gruas së tij, nga një “kongjestion pulmonary”. Ato ditë ajo kishte shkuar për të ndihmuar nënën e tij të sëmurë, pa e imagjinuar se po shkonte kaq papritur nga kjo botë. Plot dhimbje, ato ditë ai shkruante:
“Viti njëmijënëntëqindedyzetegjashtë
Ne nuk do të plakemi bashkë
Ja dhe një ditë më shumë: koha kaloi cakun e vet
Dashuria ime e lehtë ka marrë peshën e një lutjeje…”
Kjo vdekje e trishtoi aq shumë sa një moment ai mendoi të vriste dhe veten. Dukej sikur i kishte ndërprerë marrëdhëniet me botën e të gjallëve. Madje ai i kishte deklaruar Aragonit se “dëshpërimi mund t’i shkaktojë mohimin e poezisë”, pra të hiqte dorë nga poezia, ndërsa Man Ray-it i kishte shkruar: “Do të të shkruaj përsëri kur të filloj të ndjej dëshirën e jetës”.
“Në trupin tim janë rrënojat e dashurisë
Dhe vdekja ime me petkun dhe jakën e përgjakur është…”
Por bota e thërriste poetin e lirisë, poetin e dashurisë dhe të Paqes. Një botë e re që rilindte nga gërmadhat e luftës. Edhe pse luftërat ende nuk kishin mbaruar, imazhi i Nusch-it ndërkohë nuk i shqitej nga sytë:
“Ka partizanë me ngjyrën e gjakut të Spanjës/ Ka partizanë me ngjyrën e qiellit të Greqisë/ Buka, gjaku, qielli dhe e drejta për të shpresuar / Ti që të dua gjithnjë, ti që më krijove/ Këndoje duke ëndërruar lumturinë mbi tokë/Ёndërroje të ishe e lirë dhe unë po të ndjek pas…“
Në Qershor të po atij viti, ai botoi “Poema politike” dhe në një konferencë internacionale në Meksiko, ai do të takonte dashurinë e tij të tretë; Dominique-n. Ishte ajo që do ta risillte atë përsëri në jetën e gëzuar, në lëmin e poezisë, siç do ta lexojmë dhe në poezinë e tij “E dashuruara”:
“Ajo i ka gjithnjë sytë e hapura/ Sy që s’më lënë të flë/ Ёndrrat e saj në mes të ditës/ Bëjnë të avullojnë diejtë/ Ato më bëjnë të qesh, të qaj e të qesh/ Të flas dhe kur s’kam asgjë për të thënë.”
Nga Tirana në Gramoz
Shumë e shumë vite më parë Elyari kishte dëgjuar për Shqipërinë. Në një letër që i shkruante vajzës së tij Cecile (Sesilja), në pranverën e vitit 1939, ai i fliste për pushtimin e Shqipërisë nga Italia Fashiste dhe se ai ishte i pranishëm në Shqipëri, një fakt ky i panjohur më parë nga shqiptarët. Në Prill të vitit 1948, ai u ftua në Wroclau të Polonisë, për Kongresin Botëror të Intelektualëve të Paqes, bashkë me Picasso-n, Seghers, I. J. Curie, etj. Picasso foli atje në mbrojtje të Nerudës së persekutuar. Në Maj të atij viti, Elyari shkoi në Greqi, në Athinë dhe Selanik, ku u prit me entuziazëm, sidomos nga demokratët, studentët e forcat e majta të Athinës. Në letrën që i dërgonte vajzës së tij, ai shkruante: “Bëra një udhëtim të mrekullueshëm në Greqinë e lirë. Po jetoj një epokë të jetës sime. Në Athinë recituan poezitë e mia. Ishte një manifestim për paqen botërore”.
Më 1949, rrugës për në Pragë, atë e shoqëroi një nga figurat e njohura të së majtës franceze, Ives Farge. Kësaj radhe misioni i tij ishte një mision i fshehtë. Pak njerëz e dinin. Në atë kohë në Shqipëri, shumë pak intelektualë e njihnin madhështinë e figurës së Elyarit. Një nga këta ishte shkrimtari, poeti dhe eseisti ynë i shquar Dhimitër Shuteriqi, i cili e kishte pritur dhe shoqëruar Elyarin në Tiranë, e që më pas kishin marrë udhën drejt Bilishtit.
Që kur ishte student në universitetin e Grenoblës, Shuteriqi kishte njohur Yves Farge, kur ai drejtonte gazetën La depeche dauphinoise. Ky ishte dhe shkaku që ishte pikërisht ai që do t’i priste ata në Tiranë. Në kujtimet e tij, Shuteriqi kujtonte ato ditë kur Elyari i kishte dhuruar disa libra me poezi, të cilat ai i kishte lexuar për gjithë natën. – Natën, – kujtonte Shuteriqi, – Elyari kishte dëshirë të shëtiste vetëm. Duke parë qiellin, një mbrëmje ai i kishte thënë: «Kurrë nuk kam parë një qiell kaq të qartë. E megjithatë furtuna po shkatërron gjithçka rreth vendit tuaj. Qielli i përngjan qiellit…”
Në librin Paul Eluard, un frère voyant, (Pol Elyar, një vëlla profet), Jean Charles Gateau shkruante: “Më 26 Maj, 1949, një avion e çoi Elyarin në Pragë. Që andej, një tjetër avion e mori atë dhe Ives Farge, drejt Jugosllavisë, tashmë e armiqësuar me Shqipërinë e kuqe të Enver Hoxhës. Objektivi i tyre ishin partizanët grekë të gjeneralit Markos në frontin greko-shqiptar, në veri të Pindit, krahinë e Gramozit dhe e malit Verno. Nga Tirana, një kamion i vjetër “Fiat” i çoi vizitorët në qytezën e Bilishtit. Që andej ata e kaluan kufirin me një xhips dhe me nga një çantë shpine, ku brënda ai kishte futur libra me poezi… Partizanët i pritën dhe i përqafuan në shtëpitë mbi liqenin e Prespës. U ofruan raki. Pastaj ca të rinj i shoqëruan të hipur mbi mushka përgjatë përrenjve nëpër pyje, rrëpira, qafa e gërxhe të «Greqisë së lirë». Po të mos kishte të shtëna topi që dëgjoheshin herë pas here, ky udhëtim do t’i ngjante një eskursioni kampistësh të gëzuar».
«Po bëj një udhëtim të mrekullueshëm në «Greqinë e lirë», – do të shkruante Elyari ato ditë. – Luftëtarët dhe luftëtaret janë të mbushura gjithë shpresë e kurajë… Natën e kaluar 4.000 fshatarë e ushtarë me mitroloza përjetonin triumfin e tyre. U lexuan poemën time “Athina”. Ishte një miting për paqen botërore. Të gjithë kërcenin, këndonin. Këndonin gjatë gjithë kohës.”
Dhe në vazhdim, dora e Elyarit kishte shkruar një poezi:
“Nëse Greqia do të çlirohej / Nga armiqtë e gjithë njerëzimit/ Nëse nakra do ishte e xhveshur/ Nga burgu i guackës së saj/ Nga qefini i saj opak e gri/ Nëse ngjyra do të tregonte gjinjtë e saj/ Nëse do të luanim bashkë të njëjtën lojë/ Njeriu do të gjente frymën e vetvetes”…
Mali i Gramozit ngrihej hijerëndë e madhështor në sytë e poetit francez, mal që disa muaj më vonë, në Gusht të vitit 1949, do të përgjakej dhe me gjakun e ushtarëve shqiptarë. Në kthim të udhëtimit të tij, në Qershor, mes të tjerave, ai do të shkruante dhe poezinë me titull Mali i Gramozit:
“Mali i Gramozit është i ashpër / Por njerëzit e zbusin atë/ Barbarët ne i vrasim / Për të shkurtuar errësirën dhe natën tonë/ Më budallenj se vetë baruti i topave / Armiqtë tanë nuk e njohin forcën tonë/ Ata nuk e njohin njeriun / As pushtetin e tij fisnik/ Zemrat tona zbusin dhe gurin.”
Në një fotografi të botuar në atë kohë në shtypin francez, rrëzë një peme duket Elyari, me një kapuç bariu në kokë, duke iu drejtuar me megafon ushtarëve të qeverisë greke që ta linin luftën vëllavrasëse. 200 megafonë shpërndanin njëherësh thirrjet e tij: “Bij të Greqisë, ju drejtohem juve, fshatarë, punëtorë, intelektualë, juve që ju kanë detyruar t’i shërbeni ushtrisë qeveritare… Unë jam një dëshmitar i shtyrë vetëm nga e vërteta dhe pasioni për Paqen. Një luftë vëllavrasëse si kjo e juaja, është nga luftrat më mizore, nga e cila përfitojnë veç ata që e udhëheqin atë.”
Të nesërmen ai takoi nënat dhe të vejat e partizanëve të vrarë, një moment mjaft prekës që ai do ta përshkruajë më vonë përmes vargjeve të tij të dhimbshme si në poezitë “Lutja e vejushave” dhe nënave, etj. “Në malin Gramoz, – shkruan Dominique Eludes, – ata janë të pranishëm në fitoret e një ushtrie adoleshente. Ata shohin vajza 25 vjeçare që hidhen në sulm”. “Më 1 Qershor 1949, – tregonte Ives Farge, – ne ndezëm zjarr me dru pishe në shtëpinë e një fshatari grek. Elyari zbrazi çantën e përgatitur me aq kujdes në Tiranë.”
Poezitë që dëshmojnë për këto ditë janë prekëse dhe humane. Në poezinë Qivuri i Dhimos, (Le Cercueil de Dimos), duke parë luftëtarin që po vdiste nga plagët, ndër të tjera ai shkruante:
«Dhe zogjtë do të kalojnë/ Edhe bilbilat e pyllit/ Vajzat e bukura do të vijnë gjithashtu / Dhe do të thonë: «Mirëdita Dhimo!».
Në një tjetër ditë ai takohet me kapitenin Jotis, i cili nga plagët e mëdha është në prag të vdekjes. Por Jotis do të shijojë trimërisht dhe ditën e fundit të tij:
«Po ngrihem, ndihmomëni të ulem/ Dua të pi një verë të ëmbël/ Dua verë që të dehem/ Verë që të këndoj më mirë/ Këngët e mia janë të dhimbshme…»
Pas kthimit nga Shqipëria dhe Greqia e përfshirë në flakët e luftës vëllavrasëse, zemra e poetit ishte e revoltuar nga tragjedia e këtij populli. Por poezitë më të bukura ishin ato kushtuar komunistëve dhe luftëtarëve të Rezistencës, Asteris dhe Janopulos, të ekzekutuar nga qeveria greke një vit më parë. Në Qershor, ai botoi përmbledhjen kushtuar Greqisë Për të mos qënë vetëm apo Grèce, ma rose de raison, (Greqi, trëndafili im i së drejtës).
Nga udhëtimi i shkurtër në Tiranë, veç kujtimeve të Dhimiter Shuteriqit, kanë mbetur dhe disa vargje e një fotografi e asaj kohe, ku Elyari ka dalë në Tiranë. Shumë më vonë, në vëllimin poetik “Duart e lira”, Dritëro Agolli do na përcillte në shqip dhe vjershën “Të bërtasësh, ku Elyar këndonte”:
«E di se nën mburojat e armiqësisë/ Valojnë e ziejnë dhe në zemër hyjnë/ Pranvera, vera, vjeshta, dimri,/ Dhe njerëzit dhe yjet,/ Nga gëzimi dridhen duke njohur/ Të ngrohtën afërsi»
Një tjetër shqiptar e bëri atë mikun e tij. Ky ishte piktori Ibrahim Kodra, për të cilin Elyari do të shkruante: «Kodra, ky primitiv i një qytetërimi të ri».
Zhgënjimi
Pol Elyar vdiq i ri, por prodhimtaria e tij poetike ishte e madhe, duke e vendosur atë si një nga poetët më të mëdhenj të shekullit të tij. Vëllimet e tij poetike u përkthyen në shumë gjuhë të botës, siç u përkthyen ato dekada me radhë dhe në letrat shqipe, të botuara në disa vëllime, ashtu siç u përkthye dhe Zhak Prever apo Luis Aragon. Në vitin 1952, prej disa vitesh Elyari banonte në periferi të Parisit, në Charenton. Dhe ai filloi të zhgënjehej nga ajo kohë kur fillonte një tjetër luftë; një «Luftë e Ftohtë»! Dhe populli ishte i përçarë. Ideologjitë kishin zbritur në fushën e betejës. Por ai e ndjente veten të lodhur. Sëmundja e gjatë e kishte drobitur trupin e tij. Në 25 Tetor të atij viti, Elyarit i duhej të shkonte për të prezantuar disa botime të reja të tij, por ai e ndjeu se e kishte të pamundur. Atëherë ai u kërkoi miqve të tij aktorë, Iv Montan, Zherar Filip dhe Simon Sinjore që ta përfaqësonin atë në këtë veprimtari.
Por ditët për të bëheshin gjithnjë e më të vështira. Poeti dukej se e ndjen fundin e tij. Më 18 Nëntor të atij viti, në mëngjes, një krizë e fortë bëri që zemra e tij të pushojë së rrahuri. Nga frika e protestave të mëdha, qeveria nuk e shpalli ditë zije kombëtare dhe nuk i lejoi njerëzit të ndiqnin në kortezh trupin e tij, siç kishte ndodhur me pararendësit e mëdhenj të poetit, Viktor Hygo dhe Pol Valeri… Sidoqoftë turma e madhe popullore nuk mungoi të mblidhej në varrezat e Père Lachaise për të përshendetur për herë të fundit poetin e preferuar të tij, të shtrirë atje, përballë «Murit të Komunarëve», luftëtarëve të pushkatuar të Komunës së Parisit. «Këtë ditë, gjithë bota ishte në zi», – do të shkruante poeti tjetër Robert Sabatier.
Edhe pas vdekjes së tij, poezia e Elyarit mbeti një nga poezitë më të fuqishme të shekullit XX, një poezi me një evolucion të veçantë, duke kaluar nga dadaizmi e surrealizmi dhe duke u kthyer në poezinë e angazhuar. Por edhe e angazhuar ajo tingëllonte tepër njerëzore, humane, e brishtë, pasi Elyari ishte tokësor e jetësor dhe fjalët e tij ishin njeri, qiell, dhé, erë, bukë apo gjak, dashuri dhe ëndërr… Aty ishte metafora e fuqishme e tij, brenda njeriut dhe dhimbjes së tij. Ёshtë ngjizja e një bote të ëndërruar. Ja pse poezitë e tij tingëllojnë sot aq të ndjera, të pështjellin dhe të marrin me vete në një udhëtim jo të zakontë:
“Çdo hidhërim ka një dritare të hapur
Një dritare të ndezur
Ka një ëndërr që lind
Ka një dëshirë që pret të përmbushet
Ka një uri që pret të shuhet
Ka një zemër fisnike
Ka dhe një dorë të zgjatur
Ka dhe dy sy në pritje
Ka dhe një jetë që hyn në një jetë…
Edhe një buzëqeshje.”
Po, Pol Elyar ishte një jetë që hyri në jetët tona.
Shkëputur nga libri: “Parisi letrar”
PRES-MARIO BENEDETI
(Montevideo, 1920 – 2009)Të pres kur nata të ketë aguar,
psherëtima shpresash të copëtuara.
Nuk besoj se do të vish, e di,
e di se s’do të vish.
E di se largësia të lëndon,
e di se netët më të ftohta janë,
e di se tanimë ti nuk je.
Mendoj se di gjithçka për ty.
E di se papritur dita të bëhet natë:
e di se ëndërron me dashurinë time, por fshehur e mban,
e di se jam një idiot që të pres,
pasi e di se ti më nuk vjen.
Të pres kur natën qiellin të vështrojmë të dy:
ti aty, unë këtu, të malluar për ditët e shkuara
kur një puthje, lamtumirën e vendosi
ndoshta përgjithmonë.
Është e trishtë të flas kështu.
Kur dita më bëhet terr,
dhe hëna diellin rrëzëllues e fsheh.
Ndihem vetëm, e di,
kaq mirë në jetën time nuk dita asgjë tjetër,
vetëm di se jam fare i vetëm,
dhe se nuk jam aty.
Më fal nëse ndihem kështu,
të të fyej s’ka qenë kurrë qëllimi im.
Të të doja s’e pata ëndërruar kurrë,
e as të ndihesha në këtë mënyrë.
Si uji në shkretëtirë po shteron fryma ime.
Mungesa jote jetën po ma shkurton.
Ti je shpresa e jetës sime,
dhe unë me ty s’jam.
Do të pyesësh. Pse nuk jam aty?
Pse nuk marr atë autobusin që tek ty më çon?
Sepse bota që kam këtu nuk më lejon të jem aty.
Sepse duke menduar për ty torturohem përnatë.
Pse thjesht mos të të harroj ty?
Pse thjesht mos të jetoj kështu?
Pse thjesht…?Përktheu: Erion Karabolli
Dhe gjyqtari i cili ma ndaloi ta bëja atë intervistë, më solli ndër mend dënimin e Antonio Gramsci-t me urdhër të qeverisë fashiste të Musolinit, i cili deklaroi: “Duhet që për 20 vjet ne ta parandalojmë trurin e tij të punojë”.
Gjuhëtari i madh amerikan bëhet 90 vjeç më 7 Dhjetor. Si një intelektual radikal i majtë, ai na shpjegoi arsyet mbi valën sovraniste dhe motivin se pse është e gabuar t’i etiketojmë si fashistë armiqtë e tij si Trump-i (sipas tij, më i rrezikshëm se Hitleri). Ai na zbulon pse rezultonte si grua në Zyrën e Gjendjes Civile dhe mbron Woody Allen-in prej akuzave të Lëvizjes #MeToo
Nga Luca Mastrantonio
Përktheu: Arlinda Guma
Pse gjuhëtari më i madh në botë, Noam Chomsky, kujtohet ende për kohët kur fëmijë pa Joe DiMaggio-n në stadium? Po ju a e keni menduar ndonjëherë ta shkëmbeni vëllain tuaj të vogël me një majmun? Si mund të bëhesh anarkist në New Jork? A e dini pse nuk ka kuptim të bërtasesh “fashist” kundër Trump-it? Pse ish-presidenti brazilian Lula rrezikon të ketë fundin e Gramsci-t? Dhe në fund, a mund të dënohet një regjisor i madh si Woody Allen në emër të lëvizjes #MeToo?
Disa nga këto pyetje janë nxjerrë nga leximi i “Erë protestash”, ku nëpërmjet intervistave të ndryshme me David Barsamian, hidhen ide se si t’u rezistohet armiqve të demokracisë sipas Chomsky-t. U nisëm nga ky libër i ri për bisedën tonë telefonike me Chomsky-n, i cili bëhet 90 vjeç më 7 Dhjetor. Ditë kur, në shekullin e njëzetë, “dy katastrofa të mëdha” goditën Shtetet e Bashkuara, ironizonte miku i tij gazetari irlandez Alexander Cockburn; sulmi japonez në Pearl Harbor (1941) dhe lindja e Chomsky-t (1928) në Filadelfia, ku nëpunësi i Gjendjes Civile gaboi në transkriptimin e emrit të plotë. Ai besonte se Noam ishte një variant i Naomit, emër femëror, kështu që Avram u feminizua në Avrane:”Në certifikatën time të lindjes është shkruar Avrane”, thotë. “Unë e kuptova këtë kur pata nevojë për një kopje. Gabime transkriptimi. Përveç kësaj, një nga arsyet që më pasionoi me gjuhën ishte zbulimi se Bibla ishte përkthyer keq që nga fjalia e parë. Nuk është: “Në fillim Perëndia krijoi”, por është “Në fillim të krijimit ishte kaosi.”
– Kur ishit në shkollën fillore, ju shkuat njëherë për të parë një lojë midis New York Yankees dhe Filadelfia Athletics. Një ngjarje që ju impresionoi, e keni shkruar në Fabrikën e Konsensusit, duke analizuar ndërveprimet midis lojtarëve dhe publikut. Ishit me një mik dhe një mësuese shumë të dashur për ju.
Noam Chomsky: Po. Ne të gjithë kishim rëne në dashuri me të, ishte zonjusha Clark. Ne ishim ulur në vendet më të lira, qëndronim pas Joe DiMaggio-s. Po fitonim ne, pastaj Yankees ndryshuan rezultatin. Ishte e çuditshme sepse ishim duke mbështetur Filadelfian, por duke parë nga afer Joe DiMaggio-n dhe Lou Gehrig emocionoheshim, pothuajse ishte më mirë se një fitore. Zhgënjimi ynë erdhi disa muaj më vonë; Zonjusha Clark u martua me mesuesin e artit.
– Një tjetër mikro-traumë e fëmijërisë, e cila nxjerr kokën në libër; lindja e vëllait tuaj më të vogël, Davidit. Si ishte marrëdhënia juaj fëminore?
Noam Chomsky: Plot me skepticizëm nga ana ime, edhe pse më pas u bëmë shokë të vërtetë në lojëra. Problemi është se të rriturit të krijojnë pritshmëri dhe ti nuk ke marrë parasysh ende irracionalitetin njerëzor. Nëna ime më tha se do të ishte mirë të kisha një vëlla të vogël me të cilin të luaja. Por kur erdhi Davidi kishte vetëm një aktivitet; të tërhiqte vëmendjen, të qante… Pastaj unë u dëbova nga dhoma ime dhe përfundova në studion e tim eti në divan. Njëherë pashë një muzikante organoje me një majmun shumë të zotin dhe pyeta nënën nëse mund ta shkëmbeja vëllain me majmunin. Ajo tha jo nëpërmjet një shpjegimi fare të paqartë. Pikërisht aty fillova të jem skeptik ndaj të rriturve, irracionalitetit; shkëmbimi kishte kuptim.
– Zbulimi i anarkizmit ishte gjithashtu i parakohshëm.
Noam Chomsky: Isha i hipnotizuar nga anarkistët spanjollë, të cilët ishin internuar në Shtetet e Bashkuara. Në mesin e viteve tridhjetë dhe dyzetë isha adoleshent, isha njëmbëdhjetë ose dymbëdhjetë vjeç, merrja trenin për të shkuar tek të afërmit e mi në New Jork vetëm gjatë fundjavave. I bija rreth qytetit dhe përfundoja në mes të Union Square dhe Avenue-së së Katërt, ku kishte librari të dorës së dytë që menaxhoheshin nga emigrantët, përfshirë refugjatët nga Lufta Civile Spanjolle, dhe shumë ishin anarkistë. Dukeshin të vjetër dhe të mençur, edhe nëse ishin ndoshta 30 apo 40 vjeç, por ata kishin shumë histori për të treguar, brenda dhe jashtë librave.
– Ju më 7 Dhjetor bëheni 90 vjeç. Çfarë dhurate do të donit për ditëlindjen tuaj?
Noam Chomsky: Çdo gjë me përjashtim të një mandati të dytë te Trump-it! Kështu që shpresoj që zgjedhjet e mandatit të dytë t’i shkojnë keq. Shpresa është te politikanë të rinj si Aleksandria Ocasio-Cortez, e cila mori trashëgiminë e Bernie Sanders, dhe përpjekjet e saj për të drejtuar Shtetet e Bashkuara drejt një demokracie sociale funksionale për punë, shëndetësi dhe arsim. Ai po që e ka përfaqësuar ndarjen me shekullin e fundit të historisë politike amerikane, shumë më tepër se Obama. Në Amerikë zgjedhjet thuajse janë blerë, dhe është e mundur të parashikosh rezultatin e tyre, qofshin këto presidenciale apo të Kongresit, me saktësi pothuajse të pagabueshme vetëm duke parë variabla të tilla si shpërndarja e fondeve për fushatën zgjedhore. Sanders e filloi garën nga një stad praktikisht i panjohur, nuk kishte asnjë lloj mbështetjeje nga mediat, në qoftë se përmendej ishte vetëm atëherë kur e kritikonin apo e denigronin, nuk kishte absolutisht asnjë mbështetje ekonomike nga kompanitë private, të mëdha e të pasura, dhe megjithatë mbërriti shumë pranë fitores në zgjedhjet parësore të Partisë Demokratike. Dhe ndoshta edhe do të kishte fituar, po të mos ishte për makinacionet e menaxherëve të koalicionit Obama-Clinton.
– Sot, pas një dekade lëvizjesh të mëdha radikale majtas-jo-globale, në pushtet kanë ardhur të djathtët, të cilët janë fuqimisht anti-globalistë. Një paradoks?
Noam Chomsky: Më duket një sintezë ekstreme dhe e pasaktë; ka ndodhur dhe po ndodh diçka tjetër. Programet e vjetra “shtrënguese” liberale janë refuzuar nga disa formacione të qendrës, dhe në disa raste u shembën. Nga jashtë centristëve dolën kahet, në të dy drejtimet. Sanders në SHBA, pastaj Trump; dhe diçka e ngjashme me të majtën ndodhi me Jeremy Corby-n në Angli. Në Europë, qendra e djathtë dhe qendra e majtë, të cilat shpesh i ngjajnë njëra-tjetrës, kanë pësuar rënie ose janë zhdukur, dhe tani dominojnë elementet e një garniture. Nuk është faji apo merita e së djathtës nëse qendra ka dështuar. Diçka e ngjashme ndodhi në Bavari disa ditë më parë, ku partia që është rritur më së shumti është “E Gjelbërta”.
– Tashmë në Europë është sezoni i sovranizmit.
Noam Chomsky: E pra, është e kuptueshme, presioni për sovranitetin kombëtar, një nga defektet kryesore të BE-së; një problem real. Vendimet themelore nuk merren në nivel kombëtar, ku populli të marrë pjesë, por nga burokratët në Bruksel, njerëzit e pazgjedhur, të cilët nuk i përgjigjen opinionit publik, të cilët punojnë me bankat e Veriut që kontrollojnë lëvizjet e tyre; kjo çon në zgjedhje në dëm të popullsisë. Ekziston një studim i një ekonomisti amerikan; Mark Weisbrot, mbi mënyrën se si Fondi Monetar Ndërkombëtar në kontekstet e vendeve të veçanta dëshiron të zvogëlojë përfitimet sociale dhe mirëqenien, duke rritur fitimin privat. Përgjigjia e saktë, megjithatë, nuk është për t’u kthyer në bankat kombëtare, siç thonë ata sovranistet, por të mbahen avantazhet e Bashkimit Europian në qasjen shumëkombëshe, duke eliminuar transferimin e pushtetit vendimmarrës të përfaqësuesve të pazgjedhur, drejt një sistemi më demokratik dhe pjesëmarrës në jetën ekonomike, sociale dhe politike të vendeve, i cili është qëllimi i lëvizjes Diem25, Lëvizja për Demokraci në Evropë 2025, nga Yanis Varoufakis dhe Corbyn.
– Ju jeni shumë i ashpër me Trump-in, por keni thënë në mënyrë të përsëritur se nuk duhet të quhet “fashist”.
Noam Chomsky: Termi “fashist”, tashmë është përdorur për të emërtuar të pabesët, të dhunshmit dhe represivët, për të fyer kundërshtarët politikë, por shpesh me shumë mendjelehtësi, për shkak se fashizmi ishte një lëvizje më e qartë politike, ekonomike dhe sociale, qe punonte në lidhje te ngushtë me pushtetin qendror, duke pushtuar shtetin. Nuk është kjo që po ndodh në Amerikën e Trump-it që më bën përshtypje në një tjetër aspekt; ai tërheq vëmendjen e mediave qoftë të atyre që e mbështesnin dje dhe e mbështesin sot, qoftë të atyre që e sulmojnë si mediat liberale që hartojnë listën e gënjeshtrave të tij. Ai po arrin dy objektiva, pëlqimin e elektoratit real dhe atë të elektoratit votues. I pari është i përbërë nga biznesmenë të fuqishëm dhe individë të pasur, dhe gjithashtu përfshin interesat e pronarëve të pasurive të paluajtshme. Këto janë fuqitë të cilave Trump-i u është skllavëruar. Megjithatë, pasi ka nevojë për votat e masave, ai shënjestron majën e ndjenjave patologjike, tipike të periudhave kur njerëzit janë të zemëruar, të inatosur, te parehatë për arsye absolutisht bindëse. Dhe ky është elektorati që e voton.
– Demokratët kanë lënë pas dore klasën punëtore të bardhë.
Noam Chomsky: Po, dhe ai ka arritur të kapë votën e tyre, edhe pse elektorati i tij i vërtetë përfaqësohet nga fraksioni më i egër dhe reaksionar i financave, që kërkon më pak taksa dhe të rrisë “fitimin”, vetëm se e quajnë “nivel punësimi”; por është “përfitim”. Shkurtimet e taksave megjithatë krijojnë një deficit thelbësor që justifikon shkurtimin e mbulimit shëndetësor, shpenzimet për arsimin, ku hapësira rritet për privatet, dhe për këtë arsye Amerika do të jetë gjithnjë e më shumë një vend për të pasurit. Me pak fjalë, Trump-i ka tani mbështetjen e fansave që e duan edhe nëse nuk janë të pasur, sepse ai pretendon të punojë në interesin e tyre, edhe nëse nuk është e vërtetë. Ky është një rezultat mbreslënës. Por të flasësh për fashizmin është si t’i japësh më tepër peshë ideologjike, ai nuk shkon përtej egos së të pasurve dhe nostalgjisë së amerikanit te mesëm, të cilit ai i premton t’ia bëjë sërish të madh vendin e tij.
– Ju në një artikull në “The Intercept” keni folur hapur për fashizmin, për mënyrën me të cilën në Brazil, ku para pak kohësh u zgjodh Jairit Bolsonaro, një ish-kapiten ushtrie, po trajton Lula-n; ish-presidenti është në burg pas një dënimi për korrupsion, të cilin ju e përshkruani si të tepruar dhe jo proporcional ndaj provave.
Noam Chomsky: Shtatorin e kaluar, ndërsa zhvillohej fushata zgjedhore për presidencën, bashke me gruan time Valeria, takova Lula-n në burgun federal në Curitiba, ku i burgosuri është i mbyllur, pa kontakt të plotë me botën e jashtme, në një dënim virtual të përjetshëm. Ata donin të siguroheshin që populli brazilian të mos dinte asgjë rreth tij, dhe gjyqtari i cili ma ndaloi ta bëja atë intervistë, më solli ndër mend dënimin e Antonio Gramsci-t me urdhër të qeverisë fashiste të Musolinit, i cili deklaroi: “Duhet që për 20 vjet ne ta parandalojmë trurin e tij të punojë”. Përjashtimi nga gara i Lula-s, pamundësia për t’ia treguar vendit mendimet e tij, e favorizoi Bolsonaro-n, një autoritar të ashpër e brutal dhe admirues i diktaturës ushtarake, e cila do të rivendosë “rendin”.
– Edhe Venezuela e Maduro-s i burgos, ndonjëherë dhe i eliminon fizikisht, armiqtë e saj. Ju mbi Venezuelën keni ndryshuar gjykim që në vitin 2011. Në fillim ju mbështetnit Chavez-in.
Noam Chomsky: Hugo Chavez me të vërtetë u përpoq të sjellë ndryshime pozitive sociale për popullin dhe vendin, por ai e imponoi këtë projekt nga lart, ai nuk filloi nga baza, siç duhet të ndodhë në një revolucion të vërtetë. Pastaj nuk i kaloi të ardhurat e naftës për zhvillimin bujqësor dhe industrial, përkundrazi, me Chavizmin vendi u bë më i varur nga tregu i naftës, me rezultate katastrofike, kjo edhe sepse ka shumë korrupsion dhe paaftësi. Chavez u tregua kurajoz kur iu kundërvu Shteteve të Bashkuara, por ndoshta mbështetja që gëzonte në disa parti të majta dhe intelektualë u përvijua nga një logjikë e Luftës së Ftohtë. Armiku i armikut tim është shoku im. Sot rreziku nuk është bomba atomike, por katastrofa klimatike. Ne jetuam nën hijen e zezë të energjisë bërthamore deri në Luftën e Ftohtë. Është një mrekulli që mbijetuam. Por unë nuk e di nëse do të ketë një mrekulli të dytë me katastrofën e afërt klimatike dhe cinizmin e vendeve si SHBA-të. Një shembull? Dokumenti i prodhuar nga Departamenti i Administratës së Transportit të Trump-it propozon eliminimin e limiteve të emetimeve të makinave dhe autobusëve që përdorin lëndë djegëse të dëmshme: “Pra, ne jemi të dënuar me katastrofë.” Në fund të shekullit, temperatura globale do të rritet me 3, 4 gradë, detet do të rriten, shumë njerëz do të vdesin. Por trumpistët shkojnë përpara në: “Emetimet e karburantit përbëjnë një pjesë të vogël, kështu që pse të mos udhëheqim lirisht për aq kohë sa të mundemi?” Ata thonë: “Le ta gëzojmë jetën aq kohë sa planeti nuk do të shkatërrohet!”Gjëja me e çmendur është supozimi i tyre themelor: “Të gjithë janë të pandershëm e të çmendur si ne! Ne nuk do të bëjmë asgjë për t’u marrë me këtë fatkeqësi të afërt dhe askush tjetër nuk do ta bëjë këtë, jemi te mbaruar, kështu le të zbavitemi me ketë”. Ёshtë rezultat i burokracisë, duket si një homazh për Kafka-n! Unë nuk mendoj se mund të gjejmë ndonjë dokument në historinë njerëzore që arrin këtë nivel kaq përfundimtar keqdashjeje.
– As edhe Mein Kampf?
Noam Chomsky: Jo, sepse ai nuk synonte shkatërrimin total të jetës shoqërore të organizuar. Në Amerikë ka një përhapje të kulturës se mohimit në lidhje me klimën, nëpërmjet një gjuhe të ngjashme me neo-gjuhën e Orwell-it të 1984-ës, një mendim, konceptim i dy të vërtetave kontradiktore në një nocion të vetëm. Ata e quajnë atë “mendim kritik”, por është refuzim. Këshilli Legjislativ Amerikan i Shkëmbimit është një shoqatë që avokon në shkollat publike këtë lloj “mendimi kritik”; nëse një vit flitet për rreziqet e ndryshimeve klimatike, atëherë duhet të gjejmë hapësirë për tezat e atyre që janë kundër kësaj teorie. A mësojnë fëmijët të mendojnë në mënyrë kritike duke i dhënë të njëjtën peshë mendimi të 99% të shkencëtarëve dhe atë të pesë apo gjashtë skeptikëve që punojnë për kompanitë e mëdha? Ёshtë mendimi i Orwell-it. Gjithashtu kjo vlen edhe për raste të tjera; nëse flisni negativisht për sundimtarët e Izraelit, ju akuzoheni për antisemitizëm.
– Shpesh ju kanë thënë se e urreni Izraelin.
Noam Chomsky: Kjo ndodh që nga koha e profetit Elia, kur ai kritikonte mbretin Ashab dhe pyetej përse e urrente Izraelin.
– Sipas mendimit tuaj, a është e drejtë të imponohen kufizime në satirë? E kam fjalën për karikaturat kundër Islamit.
Noam Chomsky: Nuk jam absolutist, liria e shprehjes dhe satira duhet të kufizohen vetëm nëse qëllimi është që të provokojnë një veprim të paligjshëm. Përndryshe duhet gjithmonë të mbrohet, edhe nëse nuk ndani të njëjtin mendim. Po marr një rast ekstrem, Charlie Hebdo, redaksia e së cilës ishte viktimë e një sulmi terrorist për shkak të karikaturave që satirizonin Muhamedin. Në satirë dalloj të tallurit me të fuqishmit, e cila është gjithmonë e mirë, kurse poshtërimi i të shtypurit është i pavlerë. Nëse satira franceze tall afrikanët e Veriut, të cilët kanë ikur nga rajonet e goditura nga Franca, është e padobishme, është vulgare dhe fëminore, por liria e satirës duhet të ruhet, është një vlerë shumë e lartë.
– Çfarë mendoni për lëvizjen neo-feministe #MeToo?
Noam Chomsky: Nuk duhet të jetë, dhe nuk është një histori e lidhur vetëm me Hollivudin. Këto janë kërcënime të rrezikshme dhe reale që gratë e zakonshme (sidomos gratë por jo vetëm), vuajnë në vendin e punës, në komunitetin e tyre, në familje. Probleme reale dhe të rëndësishme që duhet të trajtohen me ndershmëri, shoqëria duhet të merret me këtë. Por ekziston megjithatë një rrezik; rreziku që disa akuza mund të shkatërrojnë jetën, reputacionin dhe karrierën e një personi, edhe nëse ato nuk janë të provuara. Mbrojtja e disa të drejtave nuk mund të dëmtojë të drejtat e tjera, siç është ajo për të mbrojtur pafajësinë e dikujt. Ndahen nga një vijë e holle, por është shumë e rëndësishme ta respektojmë.
– Me këtë valë moraliste, ekziston rreziku që të arrihet deri aty sa të dënohen filma të Woody Allen-it, për shkak të akuzave të paprovuara për ngacmime seksuale.
Noam Chomsky: Akuzat kundër tij janë jashtëzakonisht të vështira për t’u provuar, janë paraqitur në gjykatë dhe më pas janë hedhur poshtë. Duhet të jemi shumë të kujdesshëm me akuzat e këtij lloji, ata mund të shkatërrojnë jetën dhe karrierën e një personi. Woody Allen është shembulli i përsosur për t’i kuptuar këto rreziqe.
Marrë nga “Corrierre Della Sera”
Milan Kundera
– Ju e dini Johan, – thotë Hemingueji, – as unë s’u kam shpëtuar pretencave të tilla të vazhdueshme. Në vend që të lexojnë librat e mi, ata shkruajnë libra rreth meje. Thonë se s’i doja gratë e mia. Se s’jam marrë mjaftueshëm me djalin. Se i kam thyer turinjtë një kritku. Se s’kam qenë i sinqertë. Se kam qenë fodull. Se kam qene maço. Se jam mburrur për 230 plagë lufte, kur kisha vetëm 206.
– Kështu është pavdekësia, – i thotë Gëtja. – Pavdekësia është një proces i përjetshëm.
– Nëse është një proces i përjetshëm, do të duhej një gjykatës i vërtetë. Dhe jo një mësuese katundi e pajisur me një fshikull.
– Fshikulli i vërvitur prej një mësueseje fshati, ky është proces i përjetshëm. Ç’gjë tjetër kishit imagjinuar Ernest?
– Asgjë s’kisha imagjinuar. Shpresoja vetëm që pas vdekjes të jetoja i qetë.
– Keni bërë gjithçka për t’u bërë pavdekshëm.
– Budallallëqe. Thjesht shkruaja libra. Kaq
– Pikërisht, – u gajas Gëtja.
-S’kam asgjë kundra që librat e mi të jenë të pavdekshëm. I kam shkruar në atë mënyrë që s’mund t’u ndryshosh një fjalë. Kam bërë gjithçka që t’u rezistojnë kohëve të vështira. Por mua si njeri, si Ernest Hemingueji, s’më bëhet vonë për pavdekësinë.
– Ju kuptoj Ernest, por duhej të ishit treguar më i kujdesshëm kur ishit gjallë. Tash e tutje s’ke ç’bën më.
– Më i kujdesshëm? Është aludim për mburrjet e mia? Po, në rini isha si kaposh. Lija nam. Dëfrehesha me historitë që qarkullonin për mua. Por besomëni, sado vanitoz të kem qenë, nuk isha monstër dhe nuk ëndërroja fare për pavdekësinë. Më ka kapluar paniku ditën që kuptova se ishte ajo që po më përgjonte. Njëqind herë i kam porositur njerëzit të mos përzihen në jetën time. Por sa me shumë i porositja, aq më keq ishte. U vendosa në Kubë për t’u shpëtuar. Kur më dhanë çmimin Nobël refuzova të shkoj në Stokholm. Nuk më rruhej për pavdekësinë, po jua them, madje mund t’ju them edhe më: ditën që konstatova se më shtrëngonte në krahët e saj, tmerri që kam ndier ka qenë edhe më i keq se tmerri prej vdekjes. Njeriu mund t’i japë fund jetës, por s’mund t’i japë fund pavdekësisë. Po ju mori njëherë në bord, s’mundeni më kurrë të zbrisni, edhe nëse ia hiqni trurit si unë, do të mbeteni në bord me vetëvrasjen tuaj, dhe kjo është e tmerrshme, Johan, është e tmerrshme. Isha i vdekur, dergjur mbi urë, rreth meje shikoja të katër gratë e mia. Të ulura sheshazi, duke shkruar gjithçka dinin rreth meje, mbrapa tyre ishte im bir, që gjithashtu shkruante, si dhe Gertrude Steini, magjistarja plakë, ishte aty dhe shkruante, ishin aty dhe të gjithë miqtë e mi, të cilët dëftonin të gjitha thashethemet, të gjitha shpifjet që kishin dëgjuar rreth meje, si dhe njëqind gazetarë që shypeshin pas tyre, me mikrofona të drejtuar, ndërsa në universitetet e Amerikës, një ushtri profesorësh e klasifikonte të gjithë këtë, e analizonte, e zhvillonte, duke fabrikuar mijëra artikuj dhe qindra libra.
Përktheu: Balil Gjini
Ajo është një feministe që jetoi nën tiraninë jo vetëm të Oktavio Paz-it, por edhe të një klike intelektualësh të cilët e konsideronin vetëm si grua apo ish-grua të dikujt.
Ka një mit rreth martesës së poetit meksikan Octavio Paz, nobelist i vitit 1990, dhe shkrimtares së shquar meksikane Elena Garro. Kjo martesë ka ngelur si një shembull kulmor i traditës patriarkale kundër lirisë së gruas, i forcës kundër dobësisë, i jetës publike kundër jetës shtëpiake, i kujtesës kundër harresës. Thënë më qartë: Paz kundër Garro.
Octavio Paz dhe E. Garro u njohën në vitin 1935 dhe pas dy vjetësh, kur ajo sapo kishte mbushur 20 vjeç, u martuan. Për këtë martesë vetë Elena Garro flet gjithë dhimbje te libri i saj «Kujtime nga Spanja» (1992). Ajo tregon aty për zhgënjime të njëpasnjëshme dhe për mbyllje në “një syrgjyn rregullash strikte dhe të ashpra”. Në këtë libër Elena Garro tregon se atë mëngjes të 1937, ndërkohë që ajo do të shkonte të jepte një provim të latinishtes u martua me Octavio Paz, pasi ky dhe miqtë e tij e bindën ta linte provimin dhe të shkonin drejt e te një gjykatës, ku zyrtarizuan martesën. Pas kësaj martese të nxituar ajo nuk do t’i kthehej më jetës studentore dhe do ta kishte tejet të vështirë t’i kushtohej prirjes dhe talentit të saj, letërsisë. Qysh nga ky moment çdo veprim të saj do ta drejtonte i shoqi. Ajo duhej të jetonte për atë dhe për veprën e tij, gjë që e bëri armike të përjetshme të tij.
E zhgënjyer dhe e penduar nga kjo martesë, Elena Garro, në vitin 1947, dy herë tentoi të vriste veten. Dhe njëmbëdhjetë vjet më pas, divorci midis tyre u bë i pashmangshëm.
Shkrimtarja Patricia Rosas Lopategui, autore e librit “Vrasja e Elena Garros”, thotë: Ajo është një feministe që jetoi nën tiraninë jo vetëm të Oktavio Paz-it, por edhe të një klike intelektualësh të cilët e konsideronin vetëm si grua apo ish-grua të dikujt. Kurse shkrimtarja tjetër meksikane, Elena Poniatowska, thotë për Garron: E dashur dhe e urryer, e adhuruar dhe e mohuar, udhëton e vetmuar dhe jo pak herë e çorientuar nga një ekzistencë në të cilën nuk e njohu as të drejtën, as lumturinë.
Me gjithë konfliktet bashkëshortore dhe mangësitë e intimitetit të domosdoshëm në punën krijuese, Garro gjatë asaj periudhe të vështirë realizoi prodhimtarinë më të madhe letrare të saj. Vepra e saj letrare përqendrohet kryesisht në dramaturgji, ku vihet në pah mënjanimi i gruas, liria e femrës, sidomos liria politike dhe konflikti i saj në rolet e ndryshme të shoqërisë meksikane. Ngjashmëria midis shkrimeve dhe jetës së saj bëjnë të quhet si një heroinë e vetë veprës së saj.
Disa kritikë e konsiderojnë si shkrimtaren e dytë më të rëndësishme meksikane, pas Sor Juana Inés de la Cruz. Jorge Luis Borges, Silvina Ocampo dhe Adolfo Bioy Casares në “Antologjinë e letërsisë fantastike” të vitit 1967 publikuan edhe një vepër teatrale të Elena Garros.
Elena Garro vdiq më 22 Gusht 1998, nga një kancer në mushkëri. Ndërkohë Octavio Paz kishte vdekur më 19 Prill të po atij viti.
ELENA GARRO-TEOLOGJIA
Siç e dini, unë kam udhëtuar shumë. Kështu që kam arritur të vërtetoj se udhëtimi pak a shumë është i rremë, se nuk ka asgjë të re nën këtë diell, se gjithçka është një dhe e njëjtë, etj., ama, në mënyrë paradoksale mësova se dëshpërimi për të gjetur të papritura dhe gjëra të reja është i pathemeltë; në të vërtetë bota është e pashtershme. Si provë për çfarë po them mjafton të kujtoj si shtegtare se çfarë besimi gjeta në Azinë e Vogël, në një fshat barinjsh, të cilët ishin pasardhës të Mbretërisë së Lashtë të Magjistarëve dhe që visheshin me lëkurë dhensh. Këta njerëz besonin tek ëndrrat. «Menjëherë pasi të zë gjumi – thoshin ata – varet se ç’ke bërë gjatë ditës për të shkuar në parajsë apo në ferr.» Nëse dikush do t’u thoshte: «Kurrë nuk kam parë ndonjë njeri që të ecë gjatë gjumit, ashtu siç e dija edhe unë nga përvoja ime, sepse njeriu qëndron i shtrirë, derisa të zgjohet», ata do t’i përgjigjeshin: «Këmbëngulja për të mos besuar asgjë të bën të harrosh edhe natën tënde – a ka njeri që nuk i ka provuar ëndrrat e bukura dhe ëndrrat e tmerrshme? – dhe të ngatërrosh gjumin me vdekjen. Secili është dëshmitar se për ëndërrimtarin ka tjetër jetë; për të vdekurit dëshmitari është ndryshe; ata qëndrojnë atje dhe kthehen në pluhur».
Përktheu: Bajram Karabolli
Granit Zela
Shumë i dashur kolegu im i letrave!
Me hidhërim të thellë mora vesh që NUK do të marrësh pjesë në Panairin e Librit që po organizohet në Tiranë.
Pra, NUK do ta botosh librin, tek “Leka Press”.
NUK do t’i japësh një mijë e pesëqind euro nëse e ke libër me poezi, një mijë euro nëse e ke libër në prozë, një mijë e dyqind euro nëse libri nuk ka një zhanër që përcaktohet lehtë, duket si prozë por është poezi, ngjan si novelë por është roman.
NUK do të dëgjosh gojët e liga të thonë se nga 100 shtëpi botuese, 50 prej tyre janë banesa të palegalizuara botimi, bunkerë botues, kasolle botuese, strehimore botuese për shkrimtarë azilkërkues nga politika dhe gazetaria.
Nuk do të jesh në ceremoninë e Hapjes plot me Sude botuese dhe Rrapushxhaferra botues.
NUK do të dëgjosh të flasë për të drejtën e autorit BunkerBotuesin që ka botuar librat e Hitlerit, KasolleBotuesin që ka botuar kujtimet e Enverit, KafshëBotuesin e kolanës së plotë të veprës së Derrit.
NUK do të takosh kolegun tënd shkrimtar të shkollës nëntëvjeçare, të gjimnazit katërvjeçar, të universitetit trevjeçar plus dy vite master, kolegun shkrimtar pensionist që vetëm shkruan, shkruan, shkruan e pastaj boton, boton, boton.
NUK do të mendjendriçohesh dot se ne jemi një popull shkrimtar. Studentët blejnë librat e pedagogëve ose librat e tyre po me parathëniet e pedagogëve. Gazetarët do të jenë si autorë librash për historinë. Historianët si autorë librash për politikën. Politikanët si autorë romanesh fiction.
Dhe në këtë panairnajë, në Pallatin e Kongreseve, NUK do të ekspozohesh në sallën e madhe prej 2100 vendesh, ku shkrimtari më i shitur i të gjitha kohërave, Zgalem Budalla, paraqet para lexuesit romanin “Kujtimet e kurvës B.”, në një sallë me ajër të kondicionuar, ndriçimin e nevojshëm, dhe pajisjet e zërit në gjendje shumë të mirë për të ndarë me lexuesit mendime për kujtimet e një kurve…
Ne do të dëgjojmë heshtjen tënde ndërsa ti NUK flet për misteret e krijimit të veprës.
Nuk do të lësh autografe me pika gjaku të derdhura paragrafëve…
Pastaj, ja përfytyroje, ti që NUK ngjitesh në skenë si Autor dhe nuk e tërheq Çmimin e Madh për veprën e pabotuar dhe të paekspozuar në Panair.
NUK e merr dhe i mallëngjyer para kamerave NUK i përgjigjesh pyetjes se përse 1 milion shqiptarë nuk lexojnë.
NUK u thua në atë Pallat Festivalesh me 3 kate, se Abraham Maslow ka përshkruar nevojat që motivojnë sjelljen njerëzore duke i ndarë në 5 kategori dhe se këta 1 milionë janë tek kategoria e nevojës për ushqim, veshje, punësim, siguri jete, për një shtëpi e cila NUK është botuese.
NUK u thua që fotografia më e mjerë që ke parë në postkomunizëm është ajo e një plake të drobitur pranë arkave me domate në trotuarin e një rruge në Kombinat duke lexuar “Arti i brishtë i not giving a f**k.”
NUK i premton asgjë lexuesit.
NUK do të jesh në Ceremoninë e Mbylljes, ku vetë Leka i Madh i Librit i akordon vetes çmimin “Gjergj Kastriot Skënderbeu i Panairit të Librit”.
I dashur koleg,
Për fatin Tuaj të keq ju NUK keni marrë pjesë as në Panairin e 20, të 19-të, të 18-in, 17-in, 16-in, 15-in, 14-in, 13-in, 12-in, 11-in, 10-in, 9-in, 8-in, 7-in, 6-in, 5-in, 4-in, 3-in, 2-in, dhe as në Panairin e 1-të të librit.
Dua ta mbyll këtë letër, i nderuar koleg, se ndarja Juaj nga jeta letrare, sidomos e këtij Panairi, më pikëlloi shumë.
Sinqerisht,
G.Z
Ervin Nezha
Tërë jetën e tij të shkurtër Adil Aga e kaloi si sejmen i Shuko Beut. I ati, një bakall i pangopur që zhvaste mallra nga fshatarët me gjithfarë dredhish, për t’i shitur më pas sa frëngu pulën, e kishte pajtuar të birin që trembëdhjetë vjeç lopçar në sarajet e beut. Nga kjo ujdi e mbyllur një pasdite të nxehtë vere, teksa dy miqtë luanin tavllë në verandën e shtëpisë e pinin raki, duket se kishin mbetur të kënaqur të gjitha palët. Bakalli shpirtkazmë kishte hequr qafe një gojë për të ushqyer, beu kishte gjetur një lopçar të zotin, ndërsa djali, veç bukës së gojës dhe një shtrati kashte në haur, fitonte edhe gjysmë napoloni flori në mot për shërbimin që kryente tek i zoti. Kjo punë zgjati kështu mjaft vjet, derisa një mëngjes, teksa po nxirrte lopët në kullotë, një udhëtar që po kalonte aty pranë i dha lajmin se babai plak i kishte lënë shëndenë. Kjo kishte ngjarë tri ditë përpara se djali të merrte gjysmën e napolonit të fundit, për t’i bërë plot shtatë rrumbullak. Dhe, ç’është e drejta, ato shtatë verdhushka të shndritshme në sytë e tij qenë një sahat i pagabueshëm që tregonte se nga dita e parë e ardhjes së tij në çiflig kishin kaluar plot katërmbëdhjetë vjet. Më tepër se sa për vdekjen e të atit, që tërë ato kohë e kishte parë veç dy herë kur ky kishte ardhur të mbyllte ca hesape tregtie me beun (ati as kishte denjuar t’i hidhte sytë), ndjeu keqardhje për vitet që kishin shkuar kot, për dhjamë qeni si i thonë fjalës, pa i ndier jetës asnjë lloj lezeti. Kishte ndjekur çdo ditë tufat e lopëve nëpër bjeshkë, që fëmijë e deri sa qe bërë burrë, dhe çfarë kishte marrë si shpërblim? Vetëm një shtrat kashte e një kothere bukë sa për mbajtur shpirtin gjallë! Ndaj, tringëllimat e atyre shtatë monedhave që po ledhatonte, duke i hedhur sa në njërën dorë në tjetrën, e sollën në vete dhe ia gëzuan zemrën. Në sytë e tij qenë i vetmi ngushëllim, që me praninë e tyre të heshtur dëshmonin se jeta e tij e mjerueshme nuk kishte shkuar fare kot.
Pasi i përkëdheli një copë herë si të ishin qenie me shpirt, i vendosi me kujdes në një shami të rreckosur që iu ndodh dhe i qepi me gjilpërë në xhepin e brendshëm të jelekut që t’i ndjente gjithmonë pranë vetes. Të nesërmen lajmëroi beun për t’i thënë se kishte vendosur të nisej në fatin e tij.
E gjeti si zakonisht në oborr duke rrufitur kafenë, së bashku me Ibishishin, kryeqehajanë e çifligut. Të dy këta e pritën me habi dëshirën e lopçarit për t’u larguar, por për asnjë çast nuk iu bënë pengesë. I uruan përzemërsisht shëndet e jetë e u ndanë me të si jo më mirë. Adili u ndje i lehtësuar. Barrën më të madhe e kishte kaluar dhe nuk shihte më asnjë pengesë në udhën që po niste. E ndjeu veten pupël dhe në mendje i gëlonte vetëm një mendim, të nisej sa më parë për në shtëpi.
Kur doli te porta e oborrit, e cila të nxirrte në xhade të madhe, mbështeti edhe një herë dorën mbi xhepin e qepur të jelekut dhe e ngjeshi fort. Napolonat vazhdonin të qëndronin aty, mirëpo ai seç ndjeu një sëmbim të fortë në zemër. Gjymtyrët iu lëshuan fare dhe brenda një çasti nuk po e mblidhte dot veten. “Hej dreq, – tha, – ç’më gjeti kështu?!” Këtë lloj sëkëlldie nuk e kishte ndier kurrë më parë, mirëpo qe i vetëdijshëm se ajo nuk kishte emër tjetër veç frikës. Nga se i lindi kjo frikë e pakuptimtë mendja e tij e ngushtë nuk dinte ta gjente, ama që e ndjente veten të frikësuar, këtë e dinte me siguri. S’kishte si t’ia bënte. Nisi të lëvizte, por këmbët mezi i bënin përpara, e sikur të mos qe përshëndetur me njerëzit e çifligut njëherë e përgjithmonë, me siguri do qe kthyer për të vazhduar jetën e mëparshme të lopçarit. Por tani që e mendonte këtë, e dinte se nuk duhej. Po të kthehej, të tërë do të shkuleshin gazit. I pari që do ta vinte në lojë ishte beu, pas tij të gjithë me radhë.
U mundua t’i japë vetes zemër. Nxori nga xhepi i pantallonave një Ungjill të vogël që i kishte lënë e ëma kujtim. Sa herë që e ndiente shpirtin e trazuar, kështu bënte. Adili nuk dinte të lexonte, ndaj tërë kohën e mbante pranë vetes librin e shenjtë si një lloj hajmalie tek e cila gjente ngushëllim. E çelte një copë herë vetëm mbrëmjeve përpara se të flinte e i dukej se kjo gjë i bënte mirë. Tani që e pa veten në vështirësi, fjalët e nënës i jehuan në vesh: “Nëse në zemër do të mbash Zotin dhe në duar Ungjillin, nuk ke përse t’u trembesh intrigave të njeriut e as atyre të Djallit!” Kujtimi i saj ia trazoi paksa shpirtin dhe dy lotë të nxehtë i rrëshqitën poshtë faqeve. Ndjeu se ankthi që e pati mbërthyer po merrte udhë dhe gjendja nisi t’i lehtësohej disi. U nis përpara me hapa të çrregullt derisa humbi në muzgun e mbrëmjes që po binte udhës së madhe.
*
Shtëpinë e gjeti si mos më keq. Ajo kishte marrë pamjen e një karakatine të përhimtë. Suvaja ishte rrjepur, ndërsa bimët kacavjerrëse kishin depërtuar brenda. Pamja e saj e ligështoi. Ruante shumë kujtime aty dhe ato filluan t’i trazonin shpirtin. Lëshoi çikrikun e pusit dhe kova u përplas me zhurmë. Piu ujë sa u dend. Sa i mirë iu duk, i kristaltë e i shijshëm, jo si te beu ku ujit i vinte era dhé e baltë. Mblodhi edhe një krah degë aty rrotull dhe në oxhakun e njërës prej odave, ku i ati priste dikur miqtë, bëri zjarr. Natën e parë që fjeti në shtëpi pa shumë ëndrra. Kështu i ndodhi edhe netëve që pasuan. I ravijëzoheshin në gjumë imazhe të njohura, por edhe gjëra krejt pa kuptim; nëna e vdekur, babai i plakur, lopët e beut në kullotë, një ka që rënkonte në parmendë, një ujk tinëzar që zbriste nga mali, një qen i zi që lehte te porta e sa e sa gjëra të tjera që s’ua gjente dot kuptimin. Duke menduar ditë e natë për to, mendja zuri t’i bëjë lojëra nga më të çuditshmet. Kështu, para se të binte të flinte vërtitej nëpër shtëpi duke hetuar me kujdes çdo cep e skutë. Parave ua ndryshonte vendin çdo mbrëmje. Herë i vendoste nën dyshek, mandej i fuste në një plasë të thellë muri, e herë në ndonjë rrogoz poshtë në dysheme. Dremiste një hov dhe kur çohej, ashtu i lebetitur me ankth në zemër nga ndonjë ëndërr e ligë, ua ndërronte vendin përsëri. Kështu vazhdonte me radhë, pa gjetur prehje e rehati. Sa e mbërthente frika, niste nga e para. As me fqinjët nuk kishte të shkuar e të ardhur, jetonte i mbyllur si urithi, të gjithë i dukeshin njerëz të ligj. Edhe ata, pasi e kuptuan se fqinji i ri as që i përfillte, e lanë të qetë dhe shihnin punën e tyre.
*
Një mbrëmje vonë s’dihet sesi ia behu te porta një kalorës. Ishte i gjakosur e mezi qëndronte mbi kalë. Sa dëgjoi në derë të trokiturat e mbytura, Adilin e mbërtheu frika. Doli të shikonte me fener në dorë. Nata qe e errët pus dhe asnjë yll nuk shquhej në qiell. Re të zeza që lëviznin paralajmëronin se moti do të prishej. Nën dritën e fenerit dalloi jelekun e përgjakur të udhëtarit. E kuptoi që e kishte sjellë nevoja, kështu që e mblodhi veten në çast. Nuk mund ta linte jashtë në atë gjendje. E ndihmoi të zbriste nga kali dhe e sistemoi në njërën prej odave të shtëpisë. I mjekoi plagët ashtu si dinte; në fillim ia pastroi me raki, pastaj ia mbushi me duhan në mënyrë që t’i pushonte hemorragjia. Gjatë gjithë kësaj kohe i panjohuri nuk e dha veten dhe nuk lëshoi zë. Mesa dukej plagët që kishte marrë në fytyrë qenë tepër të renda dhe ai duhet të kishte humbur shumë gjak, kështu që Adili e la të flinte i qetë në dhomën me zjarr. Vetë u shtri në odën tjetër. Para se të binte të flinte, napolonave ua ndryshoi vendin nja tri-katër herë, ashtu siç e kishte zakon. Më në fund, pas shumë përpjekjesh, mbështeti kokën në jastëk dhe u zhyt në gjumë të thellë, por qetësi nuk gjeti. Në ëndërr iu avit kalorësi që ngrihej nga shtrati duke pluskuar në ajër si një fantazmë . Gjaku iu pastrua nga fytyra dhe flokët i erdhen duke iu thinjur, trupi iu kërrus dhe fytyra i erdhi gjithnjë e duke iu rrudhur. Mori pamjen e një plaku. Zëri që dukej se dilte nga thellësia e barkut, i oshëtiu Adilit në vesh me vesh: -Ti o njeri shpirtmirë, që më bujte në strehëzën tënde të varfër, kërkomë ç’të duash dhe do të ta plotësoj! – Vitet, vitet e mia të shkuara dëm! – briti Adili. – Ato dua të m’i kthesh!
I huaji, pasi heshti një hov, u gjegj: – Në kërkofsh atë që jeta të mori, duhet t’i kthesh asaj atë që ajo të fali, o njeri! A je gati ta bësh këtë?
-Po … po, – belbëzoi Adili gati duke u shkrehur ne vaj!
Pa mbaruar mirë fjalën, dalloi hijen e vet qe iu shkeput nga trupi. Pastaj ajo mori shëmbëlltyrën e tij dhe u ngjit nëpër një ylber që ndriçoi qiellin e errët. Vraponte këmbëzbathur mbi hapësirën e tij dhe sa herë që kapërcente një ngjyrë, ndiente tringëllimën e një monedhe që i shkiste nga xhepi dhe binte në tokë. Kur mbërriti te ngjyra e shtatë e ylberit, qe kthyer në fëmijërinë e tij, por nuk kishte më asnjë napolon në xhep.
U zgjua me britma dhe mbuloi fytyrën me duar. Ndjeu ashpërsinë e mjekrës dhe e kuptoi se kishte qenë në ëndërr. Në errësirën e thellë, menjëherë çoi dorën drejt të çarës së murit ku mendonte se kishte vendosur monedhat, por ato nuk ishin më aty. Zemra filloi t’i regëtinte. Ndezi fenerin, por nuk i gjeti. Gjaku i hipi në kokë. Filloi të kërkonte kudo me duart që i dridheshin, por ato nuk gjendeshin gjëkundi.
-Ah ti, hajdut e bir hajduti! – nëpërdhëmbi. – Ti kusar, zhvatës i ndyrë!- dhe iku me vrap drejt dhomës ku flinte mysafiri. Bëri hesap të përleshej me të. Fundja vetë e kishte kërkuar ai udhëtar i pacipë. Si kishte guxuar ai t’i prekte me dorë verdhushkat, të vetmet sende të dashura që i jepnin kuptim jetës së tij!
Dhoma ku flinte miku, ashtu si e tija, ishte zhytur në errësirë pasi zjarri kishte kohë që ishte fikur. Drita e dobët e fenerit ndriçoi të katër faqet e murit. Ndriçoi edhe shtratin ku kishte vendosur mysafirin. Mirëpo ai ishte bosh, aty nuk flinte njeri. U çmerit. Me duart mbi fytyrë u plandos pa forcë mbi dysheme dhe ia krisi vajit si fëmijë. Frika që e kishte ndjekur hap pas hapi prej kohësh më në fund ishte përligjur. Britmat e mprehta, ku shante, mallkonte dhe shfrynte i dëgjuan edhe fqinjët. Kur erdhën të merrnin vesh ç’kishte ngjarë, e gjetën në gjendje kllapie, me faqe të çjerra dhe sy të zgurdulluar. Qe alivanosur i tëri sa mezi qëndronte në këmbë. Ata e morën me kujdes dhe e vendosën në shtrat. Fytyra nuk i tregonte më asnjë shprehje të qartë dhe shëndeti erdhi duke iu rënduar gjithnjë edhe më teper . Qe dobësuar dhe ligur shumë, por çuditërisht ngjante më i bukur dhe më i hijshëm se më parë.
– Ky është nuri që i jep robit të vet i lumi Zot, përpara se ta marrë në mbretërinë e ameshuar! – tha prifti nje mbrëmje që erdhi ta kungonte.
Po ate mbremje qe prifti iku, ai dha shpirt. E varrosën mëngjesin tjetër në oborr, nën hijen e një bredhi që vite të shkuara e pati mbjellë me duart e veta. Aty u tret e u harrua.
Sot ai varr nuk dallohet më, pasi sipër e kanë zaptuar barërat e këqija dhe ferrat. Edhe shtëpia është prishur. Ka mbetur vetëm bredhi që me degët e harlisura vazhdon t’i qëndrojë besnik të vdekurit mbi kokë. Vendi mbeti shkretë pasi nuk kishte kush ta trashëgonte dhe fshati e caktoi atë tokë të askujt. Vonë, aty mbi rrënoja u ndërtua një kishë. Flitet se ustallarët që hapën themelet, mbetën të çuditur kur brenda njërës prej murishteve të shtëpisë së vjetër, gjetën shtatë napolona flori.
Luan Rama
Vitet 1938-1942 janë vitet më prodhimtare dhe vendimtare të gjithë veprës së Kamysë, pasi pikërisht në këto vite ai shkroi tre veprat e tij madhore: “I huaji”, “Miti i Sizifit” dhe dramën “Caligula”, ose siç thonë kritikët “Tre absurdët”. Ai në fakt kishte dëshirë të kalonte nga eséja filozofike, në romane apo drama, pra t’i gërshetonte këto gjini të ndryshme artistike. “Nëse do të jesh filozof shkruaj romane”, – thoshte ai. Duke iu referuar librit Neveria të Sartrit, ai shkruante:“Një roman s’është veçse një filozofi e shprehur në imazhe”.
Që në rini të tij, Kamy ishte një njeri i pasionuar ndaj filozofisë dhe ideja e absurdit u formua gradualisht tek ai, duke kaluar më pas në stadin e njeriut të revoltuar. “Sot nëna vdiq. Ndoshta dje, nuk e di…” – e fillon ai romanin e tij “I huaji”. Personazhi kryesor quhet Meursault dhe është një përzierje e fjalëve “det” dhe “diell”, (“mer” dhe “soleil”). Ёshtë historia e një njeriu, të cilit vdekja e nënës nuk i ngjall asnjë lloj emocioni. Pasi e varros, ai shkon në plazh dhe aty pikëtakohet me një vajzë me të cilën ka qejf të shkojë. Ajo i kërkon të martohen. Në fakt ai nuk e do atë, por nuk gjen asnjë arsye për ta refuzuar. Me këtë lloj shkujdesjeje, ai miqësohet me një qeraxhi, i cili keqtrajton motrën e një arabi. Dhe kur Mersault është në plazh, në rrethana absurde e arbitrare, ai e vret arabin. Ai është indiferent nga vdekja e arabit, por kur dënohet me vdekje, ai nuk do të vdesë… Gjatë procesit, kur e pyesin se përse e vrau arabin, ai u përgjigjet gjykatësve:“Për shkak të diellit!”
Duke iu referuar këtij romani, vite më vonë, Kamy do t’u pohonte kritikëve: “Romanin “I huaji” po e përmbledh brenda një fraze që e di se është paradoksale: Në shoqërinë tonë çdo njeri që nuk qan në varrimin e nënës së tij ka rrezik ta dënojnë me vdekje. Dua të them se heroi i librit është i dënuar, pasi ai nuk bën si të tjerët, nuk di të luajë. Në këtë kuptim ai është i huaj në shoqëri, endet kuturu në rrugicat e jetës së tij private, në shtigjet vetmitare dhe sensuale. Ja pse lexuesit tentojnë ta konsiderojnë atë si një anije e mbytur. Meursault nuk bën si të tjerët. Dhe përgjigjia është e thjeshtë; ai refuzon të gënjejë. Por ai është për mua një njeri i mjerë, i zhveshur, i dashuruar pas diellit, pa hije. Një pasion i thellë e gjallon atë; pasioni për absoluten dhe të vërtetën.»
Në tezën e tij me titull “Të vërtetat e Albert Kamysë, studiuesi shqiptar Ardian Marashi ka nënvizuar pikërisht këtë anë të kontributit të Kamysë: “Ndërgjegjia kundër kaosit”, kjo ishte ideja që të tjerët kishin për Kamynë, – shkruan ai.
Në epokën e Luftës dhe të hutimit menjëherë pas lufte, me veprën e tij të rëndësishme dhe qartësinë e fjalës, Kamyja u bë një pikë referimi për të gjithë ata që shikonin tek e vërteta armën më efikase dhe më të sigurt kundrejt kaosit dhe gjendjes së pashpresë.”
Edhe në librin tjetër të Kamysë, të shkruar paralelisht me romanin “I huaji”, pra “Miti i Sizifit”, në thelb është analiza e njeriut absurd, e gjendjes së tij të hedhur në një botë absurde. «Absurdi lind nga ky konfrontim midis thirrjes njerëzore dhe heshtjes së paarsyeshme të botës». Kamy nënvizon se është “divorci midis shpirtit që dëshiron dhe botës, që e zhgënjen”. Pra është gjendja e njeriut të dënuar si Sizifi, të cilit i duhet të ngrejë gurë të mëdhenj në majë të një mali dhe që bien përsëri; e njeriut që nuk gjen përgjigje për pyetjet e tij dhe që ndihet “I huaj në një botë pa të vërteta”. “Atëherë një problem filozofik shtrohet para nesh, thotë Kamy; vetvrasja! Por nëse duhet të jetojmë, ne duhet të dimë ta kapërcejmë absurdin dhe të imagjinojmë Sizifin e lumtur… Sizifi i lumtur i sfidon Perënditë”.
Më vonë, në figurën e Prometeut, ai do të shohë revoltën, si rrugëzgjidhje të një jete të denjë. Në fakt, tema e absurdit dhe e revoltës do ta përshkojë të gjithë veprën e Kamysë, veçanërisht në “Tre absurdët” e tij. Në romanin La Peste, (Murtaja), ngjarjet zhvillohen në Oran të Algjerisë. Në qytet ka rënë murtaja dhe minjtë ngordhin rrugëve. Murtaja i dënon njerëzit me ndarje, me vetmi dhe vdekje. Disa tentojnë të ikin, ndërsa të tjerë, siç janë Tarrau dhe Doktor Rieux, kronistë të këtyre ngjarjeve, qëndrojnë të bëjnë rezistencë. Por revolta e tyre është intime, jo shoqërore. Murtaja për Kamynë është një sëmundje, ashtu si dhe absurditeti, një sëmundje e shpirtit ndaj së cilës çdo fitore është provizore, pasi një ditë murtaja do të rishfaqet. Por murtaja është njëkohësisht dhe nazizmi, fashizmi, stalinizmi e çdo lloj totalitarizmi.
Drama “Caligula” (Kaligula), është padyshim një kryevepër e artit teatral. Caligula ishte një njeri i zakonshëm deri në vdekjen e motrës së tij Drusilla, e cila i zbuloi atij absurditetin e ekzistencës së shoqërisë njerëzore. Që nga ai çast, ai u bë një tiran i pamëshirshëm, duke pretenduar se mishëronte figurën e fatit, më qëllim që t’u tregonte njerëzve se ai do t’i çlironte nga nënshtrimi çnjerëzor.
Njeriu i revoltuar gjeti jehonë të madhe, por dhe ngjalli shumë debate ndër intelektualëte kohës, pasi Kamyja shtronte në të çështjen e dyfishtë të revoltave estetike dhe të atyre historike. Ai e kritikonte qëndrimin “romantik” të një revolte poetike, shfaqje e fundit e së cilës kishte qënë surrealizmi, i cili në fund të fundit përfundoi në konformizëm. Kurse lidhur me revoltën historike, Kamyja e dënonte optikën nihiliste në tentativën revolucionare, idenë e shkatërrimit që e shikonte lumturinë në kohërat e ardhme. Siç e thotë dhe kritiku francez Daniel Rondeau në librin e tij “Kamyja apo premtimet e jetës”, “Kamyja mishëron kohën e vet, modelin e intelektualit të angazhuar”, pasi ai zgjodhi revoltën dhe jo Revolucionin. Madje, që kur ia dërgoi dorëshkrimin e “Njeriut të revoltuar” një mikut të tij që ta lexonte, ai e kishte paralajmëruar: “Me këtë libër ti do të bësh shumë armiq”. Po, dhe në radhë të parë komunistët, pasi ai e kritikonte komunizmin stalinist, këtë gënjeshtër të prodhuar në Moskë. Ja pse atë filluan ta kritikonin ngado për pozicionet e tij humaniste, për moralin e tij të “Kryqit të kuq», pasi ai shprehej kundër të gjithë revolucioneve, meqë revolucionet do të thoshin në fund dhunë.
Padyshim që në historinë e letërsisë franceze, Kamy do të mbetet si krijuesi i koncepteve moderne në letërsi; njeriu i revoltuar, absurdi, revolta ndaj absurdit. “Unë nuk jam filozof, – shkruante ai, – dhe as nuk pretendoj të jem”. Në fletoret e tij kanë mbetur shënimet rreth koncepteve mbi absurdin, drejtësinë, dashurinë, dhunën, siç e shohim dhe në esénë e tij filozofike “Refleksione mbi gijotinën”, në kohën kur në vendlindjen e tij në Algjeri gijotina bënte kërdinë. “Tre absurdët”, pra “I Huaji” (roman), “Kaligula” (pjesë teatri) dhe “Miti i Sizifit” (esé), tregojnë për shqetësimin e tij për të folur rreth absurdit dhe absurditetit që mbretëron në shoqërinë njerëzore. “Je me revolte, donc nous sommes”! – thoshte Kamy. “Unë revoltohem, pra ne ekzistojmë»! Për të, «Vetëm nga revolta lind lumturia; lufta drejt majave mjafton për të mbushur një zemër njeriu… Revolta kundër absurditetit mund t’i shërbejë jetës. Pozicioni i vetëm filozofik dhe koherent është ai i revoltës; «un confrontement perpetuel de l’homme à sa propre absurdité».
Rënia
Në fillim të vitit 1956, Kamy vuante krizën e shkrimtarit, krizën e atij që i duket se s’ka shkruar asgjë me vlerë në këtë botë dhe se diçka e madhe e ka shterur frymëzimin e tij. Ai ndihet i dëshpëruar, i trishtë dhe orë të tëra i kalon duke menduar se krijimtaria e tij ka marrë fund. Nga ana tjetër, gjendja në familjen e tij ishte bërë tepër e rëndë për shkak të sëmundjes së Francine-s dhe anktheve të shpeshta të saj. E megjithatë ai e mbaroi dorëshkrimin që kishte nisur prej disa kohësh dhe që mendonte ta titullonte “Le Cri”, (“Klithja”). Këtë dorëshkrim ai ia dërgoi një mikeshe të tij të afërt, duke i shtuar: “Kam frikë se mos Francine do të lëndohet…” Nuk kalojnë shumë kohë dhe ai i shkruan përsëri asaj: “Tregimi do të botohet nën titullin “Le Cri”. Por tani jam shkëputur nga ai tregim dhe kam dëshirë të shkruaj diçka tjetër, madje jam në ethe, ashtu si të burgosurit që duan të kapin vitet e tyre të humbura”.
Pra, pas botimit të esésë “Njeriu i Revoltuar”, në vitin 1951, pesë vjet më vonë, Kamy botoi “Le Cri”, apo siç e titulloi përfundimisht ai “La Chute”, (Rënia), e cila do të vihej në skenë dhe në teatër. Ishte si të thuash historia e tij, historia e një njeriu të brejtur nga faji pse nuk kishte shpëtuar një grua që kishte vdekur nga dëshpërimi. Një vështrim filozofik për njeriun dhe kohën, por dhe refleks i jetës personale të tij dhe gruas Francine. “Po kaloja mbi urë anash bordurës së përkulur të atij parmaku që dukej sikur shikonte nga lumi. Shumë pranë pikasa figurën e hollë të një vajze të veshur me të zeza. Midis flokëve të errët dhe jakës së palltos së saj, shquhej vetëm zverku i njomë e i qullët, pas të cilit diçka ndjeva. Por pas një hezitimi, vazhdova rrugën. Kisha ecur tashmë nja pesëdhjetë metra kur dëgjova një zhurmë, që megjithëse errësirë, m’u duk diçka e hatashme në heshtjen e asaj nate, zhurmën e një trupi që binte mbi ujë. Ndalova menjëherë. Pothuajse në të njëjtën kohë dëgjova një klithmë që u përsërit disa herë dhe që binte edhe ajo mbi lumë, duke u shuar pastaj menjëherë…”
Kur tregimi u botua ai u prit me shumë sukses, edhe pse të gjithë e kuptojnë se është një tregim autobiografik, madje e para ishte Francine. Heroi i tregimit është një avokat me emrin Jean-Baptiste Clamence, por të gjithë shohin tek kjo figurë vetë Kamynë, intelektualin e së majtës franceze të asaj kohe, ose një përzierje Kamy-Sartre, një njeri që ka shumë armiq dhe që ngado e kritikojnë, e shajnë dhe e godasin. Ai shëmbëllen me të, me krizën e tij. Në simbolikën e gruas që kërkon të hidhet në Senë nga ura “Pont des Arts”, kritikët shohin vetë Francine-n që kishte tentuar të vriste veten në vitin 1953, si në Algjeri ashtu dhe në Paris. “Klithma e gruas që Clamence nuk arrin ta shpëtojë, është klithma e gruas së tij”, – shkruan biografi i Kamysë, Olivier Todd.
Dhe pikërisht pas këtij romani që i ngjan më tepër një monologu dramatik dhe që është një rrëfim dostojevskian, në Paris erdhi lajmi se Albert Kamy ishte shpallur nobelisti i vitit për letërsinë, si një autor që “me veprën e tij ka nxjerrë në pah problemet që shtron sot koha në ndërgjegjen e njerëzve”.
Shkrimtari dhe filozofi që i urrente dekoratat dhe që kishte deklaruar se nuk do të pranonte ndere, madje as dhe antarësinë në Akademinë Franceze, mori rrugën drejt Stokholmit për të marrë titullin e madh, atë titull që disa vjet më vonë Sartri do ta refuzonte. “Ja një nga emrat e rrallë të zërave letrarë, që dolën nga kaosi i pasluftës në tonin harmonioz e të saktë të humanizmit”, – shkruante ato ditë “New York Times”.
Në fjalët e tij në ceremoninë e 10 Dhjetorit të vitit 1957, Kamy do t’i drejtohej botës: “Shkrimtari nuk mund të vihet në shërbim të atyre që bëjnë historinë, por të atyre që e pësojnë atë… Në të gjitha rrethanat e jetës së tij, në rrethana të errëta apo në momente fame, i hedhur në hekurat e tiranisë apo i lirë për një kohë kur mund të shprehet, shkrimtari mund ta rigjejë ndjesinë e komunitetit që do ta kuptojë atë, nëse ai përballon dy detyra të mëdha që ka ky profesion; shërbimin ndaj së vërtetës dhe ndaj lirisë… E vërteta është misterioze, që të shket dhe që duhet ta gjesh atë. Liria është e rrezikshme, e vështirë ta jetosh po aq sa është dhe ekzaltuese. Ne duhet të ecim drejt këtyre dy qëllimeve të mundimshme dhe duhet të ecim me vendosmëri.”
Por Kamy e dinte se për të, ashtu si për çdo artist, kjo udhë e së vërtetës dhe e lirisë ishte e vështirë dhe shpesh zhgënjyese. E megjithatë ai ecte, ngjitej nën siluetën e një Sizifi që mbante mbi vete shpresë, një shpresë të madhe. Megjithë suksesin e madh të tij, Kamy ishte një njeri thellësisht i dëshpëruar, jo vetëm pse vazhdimisht ishte i sëmurë rëndë nga tuberkulozi, por dhe sepse nuk po arrinte të shkruante vepra të tjera.
Teatri, ky pasion i pashuar
Albert Kamy ishte njeri i teatrit. Gjithë jeta e tij letrare kaloi nga skena e teatrit, bashkëjetoi me të, me shfaqjet teatrale dhe pasionin e skenës. Ishte pasioni i hershëm i tij. Që në vitin 1936, ai kishte themeluar “Teatrin e Punës”, një teatër për publikun e thjeshtë e të varfër, duke vënë në skenë tema sociale dhe historike, duke iu drejtuar autorëve të tij të preferuar si Eskili, (me Prometeun), Dostojevski, (Vëllezërit Karamazov), Gorki, (Basifondet), Malraux, (Koha e përbuzjes), Gide, (Kthimi i djalit gjeni), etj. Madje ai eksperimentoi dhe krijimin e dramës kolektive, siç ishte vënia në skenë e pjesës “Revolta e Asturias”. Edhe pas luftës, ai iu rikthye përsëri teatrit, duke shkruar drama të njëpasnjëshme apo romane që adaptoheshin si pjesë teatrale. “Shtet-rrethimi”, “Të Drejtët”, “Murtaja”, “Kaligula”…
Albert Kamy shkëlqente si në esétë filozofike, në romane e tregime, (“Dasma”), ashtu dhe në teatër. Madje në vitet 50’ ai adaptoi për teatrin francez dhe një sërë autorësh të dashur të tij si Dostojevskin, Buzatin, Folknerin, Kalderonin, etj.
Në shumë letra të tij, apo shënime ditari, ai tregonte vuajtjen e madhe të tij. Madje dhe aktorja Casares, me dashurinë e saj nuk arriti ta bëjë të gëzuar. Për këtë qëllim, me paratë e çmimit “Nobel”, Kamy bleu një shtëpi në jug të Francës, në Lourmorin, në Vaucluse, diku midis vreshtave, që të mund të shkruante larg Parisit. Por shpejt ai e kuptoi se nuk mund të bënte pa kryeqytetin e tij. Kjo gjendje e tij ishte rënduar në fakt dhe nga depresioni i gruas së tij Francine, e cila tentoi të vriste veten. Madje dhe ai, shpesh herë kishte patur idenë e vetvrasjes, e ndjesisë së absurdit dhe të jetës në një tunel të errët e të pafund. I ndodhur përballë kritikash letrare, veçanërisht ndaj librit “L’Homme revolté”, (“Njeriu i revoltuar”), si dhe filozofisë së tij të absurdit dhe revoltës, ai përjetoi një kalvar të vërtetë.
Megjithatë në vitin 1959 ideja e një romani të ri kishte lindur tek ai; ishte “Njeriu i Parë”, (“Le Premier Homme”), roman që siç thoshte ai do të ishte një lloj afresku për nga përmasat dhe kohën që do të trajtonte. Madje kur e pyesnin ato kohë, ai u thoshte miqve të tij duke qeshur se, “Po shkruante Luftën dhe Paqen e tij”, duke iu kujtuar analogjinë me romanin e Tolstoit, të cilin ai e adhuronte si shkrimtar. Po, ishte një roman për jetën e tij, kushtuar nënës së tij, të cilën e donte më shumë se çdo gjë tjetër në botë, atë nënë analfabete në ato shtëpi të varfëra në Rue de Lyon në lagjet popullore të Algjerit, atë nënë të pafjalë e gjithë mirësi që e shihte veçse në mbrëmje pas pune, atë grua që kishte përballuar dhimbjet dhe vuajtjet e jetës dhe që ashtu heshturazi i kishte dhënë aq shumë dashuri. Ja pse dhe këtë libër ai ia kushtonte nënës, “A toi qui ne pourras jamais lire ce livre”(“Ty që kurrë nuk do ta lexosh këtë libër”.)
Kamy nuk e kishte njohur kurrë të atin e tij, Lusien Kamy (Lucien Camus), që gjatë Luftës së Parë Botërore, bashkë me batalionin e tij të “zuave” kishte shkuar në frontin francez, atin që kishte vdekur në një spital nga plagët që kishte marrë. Kur Kamy kishte shkuar për herë të parë pranë varrit të tij (në roman është personazhi Jacques Cormery në rolin e tij), ai kishte pikasur se ai njeri që ishte ati i tij, kishte vdekur më i ri se sa ç’ishte Kamy në atë çast dhe kjo gjë e kishte tronditur. Ky ishte “Le Premier Homme”, i pambaruar, kjo «klithmë e jetimit të pangushëlluar», siç do të shkruante kritiku George de Brulon, në një kohë që, siç thoshte Kamy: «Unë nuk kam shkruar veçse një të tretën e veprës sime».
Njeriu që i donte aq shumë gratë
Kur Kamy redaktonte librin e tij të fundit “Le Premier Homme”, i cili mbeti i papërfunduar, në fletoret e tij ai kishte shkruar: “J’aime quatres femmes à la fois et mène donc une vie vide”, («Kam dashur katër gra njëherësh dhe kam bërë një jetë boshe»)… Katër gra kishin lënë gjurmë tek ai edhe pse ai kishte njohur dhe dashuruar në kohë të shkurtra dhe shumë gra të tjera; Francine, Maria Casares, apo «Unikalja», siç e quante ai, aktorja Caterine Sellers, që e zgjodhi për rolin e pjesës teatrale “Requiem pour une none” në vitin 1956 dhe Mi, danezja e re të cilën e takoi në fund të jetës, në vitin 1957. Ai nuk e përmend gruan e tij të parë, Simone Hié, një femër estravagante që pëlqente morfinën dhe heroinën dhe që e pinte cigaren si një Garbo. Dashuria e tyre ishte e shkurtër edhe pse u martuan në një ditë qershori të vitit 1934, atëherë kur ai vuante nga turbekulozi dhe donte të gëzonte jetën, duke menduar se do të vdiste i ri. Madje asaj i dedikoi dhe një libër, “Libri i Melusine-s”, por ajo e tradhëtoi me një mjek dhe kështu ata u ndanë. Dhe ai do të pikëtakonte në udhën e tij plot gra të tjera, siç ishte Christiane Galindo, të cilën e dashuroi në vitin 1937, një brune e bukur që kishte dëshirë të shtypte në makinën e shkrimit dorëshkrimet e tij. Olivier Todd, biografi i tij, shkruante se «Ai kishte një mënyrë që i zhvishte gratë përmes shikimit». Një kritik tjetër, ka shkruar se «Ai ishte besnik në ide dhe i pabesë me gratë».
Tek Miti i Sizifit, duke shkruar për Don Zhuanin, ai shkruan gjithashtu se «Çdo njeri i shëndetshëm kërkon të shumëfishohet. Po kështu dhe Don Zhuani. Ai i do gratë me të njëjtin vrull, duke iu përkushtuar atyre”. Francine ishte nëna e dy binjakëve të tij dhe familja e tij, e cila mbetej thellësisht e dashuruar pas tij; “F. a le gout de l’absolu” (Francine ka shijen e absolutes”), shkruante ai. Ajo ia njeh aventurat, dashuritë me gratë e tjera. Në deliret e saj kur e çojnë në një spital psikiatrik, ajo përmëndte shpesh emrin e Maria Casares, rivales së saj. Të gjitha të dashurat e tij kanë një individualitet të fortë dhe një talent. Francine ishte një pianiste e shkëlqyer dhe matematiciene. Ajo ishte virtuoze në pjesët e Bahut. Casares ishte ylli i teatrit francez. Dhe Sellers shkëlqeu në skenën e teatrit parisian. Mi vizatonte me një talent të jashtëzakonshëm… E megjithatë, Kamy ishte me to gjithnjë i sinqertë, i hapët. Dhe kur Maria Casares-it do t’i shkruante të vërtetën në mënyrën e tij:“Të kam tradhëtuar, asnjëherë nuk të kam tradhëtuar”… Po, ai dashuronte disa njëkohësisht dhe nuk i tradhëtonte shpirtërisht. E çuditshme por e vërtetë.
Madje dhe ditët e fundit të jetës së tij ai jetonte me dashuritë e tij, me imazhet e të dashurave të tij të gjithëkohëshme, me letrat që u dërgonte apo takimet e fshehta. Më 29 Dhjetor ai i shkruante të dashurës së tij në Danimarkë, Mi, e cila pas pak ditësh do të marrë avionin për në Paris: «Kjo ndarje e tmerrshme na bëri të paktën të kuptojmë nevojën e përhershme për njëri-tjetrin… Të pres e dashura ime, e zjarrta ime, vogëlushja ime e shtrenjtë». Një ditë më vonë ai i shkruante fjalë të ëmbla Catherine Sellers dhe po atë ditë, pasdite, i shkruante të dashurës së tij të vjetër Maria Casares: «Të dërgoj një mal me urime të dashura, që jeta të bulëzojë tek ty, duke të dhënë atë imazh që e dua prej kaq shumë vitesh. Të dërgoj gjithë diejtë e zemrës. Të puth dhe të shtrëngoj pas vetes gjer të martën e ardhshme kur do të takohemi, për të rifilluar përsëri»… Por më 31 Dhjetor, përsëri i shkruan të dashurës tjetër Sellers: «Kjo është letra ime e fundit e dashur…» Vallë do të ishte e fundit? A do t’i takonte më ai të dashurat e tij. A do të përgjërohej më ajo zemër, që gjithë jetën ishte drithëruar nga emocioni i takimit femëror, nga një dehje e pazakontë që e bënte të jetonte, që i jepte ndjesinë e lumturisë?
Një udhëtim i ndërprerë
Njëherë, kur kishte çuar të dashurën e tij në Auvers-sur-Oise për të parë dhomën e piktorit Van Gogh në Auvers-sur-Oise kur ai banonte atje para se të vriste veten, duke shkuar me makinë, Casares i kishte thënë që të ecnin ca më shpejt se si shumë ngadalë e kishte marrë. Por Kamy i ishte përgjigjur: “S’ka gjë më idiote sesa të vdesësh nga një aksident automobilistik”. Dhe kjo që nuk pritej do t’i ndodhte disa vjet më vonë, rrugës kur ai po kthehej në Paris bashkë me mikun e tij Michel Gallimard dhe gruan e botuesit.
Ata ishin 22 km larg Parisit, kur një plasje gome e makinës i përplasi ata tek një pemë. Kamy që ishte përpara mbeti i vdekur. Ora e tij kishte ndalur në momentin e përplasjes fatale:13.55’. Disa dhjetra metra më tutje, u gjet çanta e përbaltur e Kamysë, ku kishte dorëshkrimin e romanit të papërfunduar “Njeriui Parë”. Madje në çantë i gjetën dhe një horoskop, ku ai kishte shënuar: “Vepra kryesore që të bën të pavdekshëm do të jetë midis viteve 1960-1965”. Dukej se gjithçka ishte parathënë nga vetë ai.
“Aksidenti dukej se ndodhi për shkak të bllokimit të një rrote ose thyerjes së një aksi, por edhe ekspertet nuk dinin si ta shpjegonin atë aksident katastrofik mbi një rrap, me një rrugë të gjerë 9 metra dhe pa trafik”, ka shkruar biografi i tij, Herbert R. Lotman në librin “Kamy”. Disa analistë kanë parë tek ky aksident dorën e KGB-së sovjetike, të kryer me urdhër direkt të Ministrit të Brendshëm Rus të asaj kohe, Dmitri Trofimovic Shepilov, të cilin Kamyja e kishte sulmuar drejtpërdrejtë për pushtimin e Hungarisë, në një artikull të gazetës “Franc tireur”, në Mars të vitit 1957. Këtë gjë e pohonte poeti dhe përkthyesi çek, Jan Zabrana, në një faqe të ditarit të tij Cely Zivot, (“E gjithë jeta”), i publikuar pas vdekjes së tij në vitin 2004. Por kjo padyshim mbetet veçse një hipotezë, edhe pse është pohuar nga një njeri konkret.
Nobelisti më i ri në moshë, ikte në moshën 46 vjeçare. Ikte shpejt drejt udhës së përjetësisë së tij, pa mundur të linte pas kryevepra të tjera. Dhimbja në botën letrare ishte e madhe. Në një nga artikujt më prekës që përshëndesnin largimin e Kamysë, ishte dhe artikulli i Sartrit, i botuar në “France-Observateur”, ku ai shkruante: “Ne ishim hidhëruar me njëri tjetrin, por kjo nuk ishte asgjë para asaj që do të na duhej të jetonim, që të mos shiheshim më kurrë dhe të mos gjenim një tjetër mënyrë për të jetuar së bashku»… Po në këtë artikull, ai do të shtonte:“Në këtë shekull, ai përfaqësonte trashëgimtarin aktual të një liste të gjatë moralistësh, veprat e të cilit përbëjnë ndoshta atë që është më origjinale në letërsinë e sotme franceze. Humanizmi i tij këmbëngulës e i pastërt, i ashpër dhe sensual, i bënte një luftë të madhe fenomeneve të kohës sonë. Por epokës sonë ai i riafirmoi luftën kundërmakiavelistëve”.
Autori i “Njeriut të Revoltuar” na la pas mesazhin e revoltës. Jo thjesht si një lexim enciklopedik apo thjesht për të mbushur kohën, por për të kuptuar dimensionin dhe rolin e ekzistencës dhe jetës sonë, për të pyetur veten se cilët jemi, nga vijmë dhe ku shkojmë? Ёshtë për të vajtuar po të vazhdojmë të qeshim me absurdin dhe të mos revoltohemi!
Luan Rama – nga “Parisi Letrar”
Shqiponja-Frederik Rreshpja
Një avion ikën diku dhe zogu suprem
Vështron me përbuzje shpirtin prej duralumini
Që rënkon nga një dhembje metalike.Qetësohu avion i lashtë i rapsodive!
Është ndarja njerëzore që ulërin qiejve.
Ndjekur nga kavaleria e shirave.
