Author

Admin - page 79

Admin has 1596 articles published.

DELIA ELENA SAN MARC- JORGE LUIS BORGES

in Letërsi by

JORGE LUIS BORGES

U ndamë në një kryqëzim të Onses*.
Që nga trotuari tjetër, ktheva kokën dhe pashë; ti ishe kthyer dhe më the lamtumirë me dorë.
Një lumë makinash dhe njerëzish rridhte mes nesh; ishte ora pesë e një pasditeje çfarëdo; e si mund ta dija unë që ai lumë qe i trishti Akeront, i pakalueshmi.
Nuk u pamë më, dhe një vit më vonë ti kishe vdekur.
E tani unë kërkoj atë kujtim, e këqyr dhe mendoj se ishte i rremë dhe se prapa lamtumirës së zakonshme gjendej ndarja e pasosur.
Mbrëmë, pasi hëngra darkë, nuk dola dhe rilexova, për t’i kuptuar këto gjëra, mësimin e fundit që Platoni vendosi në buzët e mësuesit të tij. Lexova se shpirti mund të çlirohet pas vdekjes së mishit.
E tani nuk e di nëse e vërteta gjendet në ogurziun interpretim të mëvonshëm apo në lamtumirën e pafajshme.
Sepse, nëse shpirtrat nuk vdesin, atëherë është më se e drejtë që lamtumirat e tyre të mos jenë të bujshme.
Të thuash lamtumirë do të thotë të mohosh ndarjen, domethënë: Sot po bëjmë sikur ndahemi por do të shihemi nesër sërish. Njerëzit e shpikën lamtumirën pasi, në një farë mënyre, e dinë veten të pavdekshëm, edhe pse e gjykojnë të rastësishëm e të çastshëm.
Delia: dikur do ta vazhdojmë (pranë cilit lumë?) këtë dialog të paqartë dhe do ta pyesim njeri-tjetrin nëse dikur, në një qytet që shtrihej e humbiste në fushnajë, qemë Borhesi dhe Delia.

———————————–
* Once – zonë (lagje) në qytetin e Buenos Airesit.

Përktheu: Erion Karabolli

Profesori i moshuar-Wisława Szymborska

in Letërsi/Përkthim/Tharm by

Profesori i moshuar-Wisława Szymborska

 

E pyeta për ato kohë
kur ishim ende shumë të rinj,
të pafajshëm, nguteshim, si gomerë, pa përvojë.

Diç ka mbetur, por jo rinia.
– m’u përgjigj.

E pyeta nëse është ende i bindur
për ç’është e mirë ose e keqe për njeriun.

Ndër gjithë sajesat, është më vdekjeprurësja.
– m’u përgjigj.

E pyeta për të ardhmen,
nëse e sheh tërë rrezatim.

I kam pirë me lëng librat e historisë.
– m’u përgjigj.

E pyeta për fotografinë,
atë që mban në kornizën mbi tavolinë.

Ishin, kanë qenë. Vëlla, kushëri, kunatë,
bashkëshorte, çupëz mbi prehrin e saj,
maçok në krahët e çupëzës,
dhe lule e qershizës, dhe mbi atë qershizë
zog i padallueshëm fluturimthi.
– m’u përgjigj.

E pyeta nëse i ndodh të ndihet i lumtur.

Punoj.
– m’u përgjigj.

E pyeta për miqtë, nëse ende ka të tillë.

Disa nga ish asistentët e mi,
zonja Ljudmilla, që kujdeset për shtëpinë,
ndonjë shumë i ngushtë, por jashtë vendit,
dy zonjat e bibliotekës, të buzëqeshura që të dyja,
i vogli Jas që banon përballë Mark Aurelit.
– m’u përgjigj.

E pyeta për oborrin dhe stolin e tij.

Kur mbrëmja është pa re, sodis qiellin.
S’rri dot pa u mrekulluar,
kaq shumë këndvështrime atje lart.
– m’u përgjigj.

 

Përktheu: Edon Qesari

Ç’FATKEQËSI, PO TË ISHIM TË PAVDEKSHËM/Bisedë midis Borges-it dhe Rulfo-s

in Letërsi by

PËR VDEKJEN DHE PAVDEKËSINË

Në 1973, Horhe Luis Borhes (Jorge Luis Borges) vizitoi qytetin e Meksikos. Shkrimtari argjentinas pati atje edhe një takim të shkurtër me presidentin e Meksikës, Luis Eçeveria (Luis Echeverría). Disa muaj më pas, gazetari kolumbian Migel Kantero (Miguel Cantero) e pyet Borgesin për përshtypjet e këtij takimi dhe ai iu përgjigj: «Kurrë nuk e mora seriozisht. Por nëse ai është vërtet president, preferoj të mos imagjinoj qeverinë».
Borgesi, në atë vizitë, u kërkoi të zotëve të shtëpisë një favor: «Dua të takoj shkrimtarin Huan Rulfo (Juan Rulfo)». Ata, të gatshëm për t’ia plotësuar dëshirën, i sugjeruan që të dy shkrimtarët të sëllinin së bashku. – Ju lutem, – u thotë Borgesi, – preferoj mbrëmjet. Mëngjeset më shkatërrojnë. Nuk e kam më as gjallërinë dhe as forcën për t’i dhënë ditës atë që meriton. Tashmë, gjatë muzgjeve ndihem më mirë. Dua vetëm të bisedoj me mikun tim Rulfo.
Të dy gjigantët e realizmit magjik dhe të “bumit latinoamerikan” u takuan dhe darkuan bashkë.

Biseda e tyre, pak a shumë, ishte kjo:

RULFO: Mjeshtër, unë jam Rulfo. Sa mirë që erdhët. Ju e dini sa shumë ju admirojmë dhe ju nderojmë.

BORHES: Më në fund, Rulfo. Unë nuk mund ta shikoj një vend, por mund ta dëgjoj atë. Dhe e dëgjoj me plot përzemërsi. Pothuaj e kisha harruar dimensionin e vërtetë të këtij zakoni të madh. Por mos më thërrisni Borhes, dhe aq më pak “mjeshtër”. Më quani thjesht Horhe Luis.

RULFO: Sa i këndshëm! Atëherë, edhe ju më thërrisni thjesht Huan.

BORHES: Le të jem i sinqertë. Mua më pëlqen më shumë emri Huan se Horhe Luis. Emri juaj me katër shkronja është sa i shkurtër dhe domethënës. Një nga parapëlqimet e mia kanë qenë përherë gjërat lakonike.

RULFO: Jo, jo. Në këtë rast nuk është ashtu. Huan mund të jetë kushdo, por Horhe Luis është vetëm Borhesi.

BORHES: Si gjithmonë, jeni tepër i sjellshëm. Më thoni, si keni qenë kohët e fundit?

RULFO: Unë? Për të vdekur, pothuaj duke vdekur.

BORHES: Domethënë, gjërat po shkuakan mirë.

RULFO: Si kështu?

BORHES: Imagjinoni, don Huan, ç’fatkeqësi do të ishte po të ishim të pavdekshëm.

RULFO: Po, vërtet. Sepse mund të na kalojë një i vdekur këtu e të bëjë sikur është i gjallë.

BORHES: Do t’ju tregoj një sekret. Gjyshi im, gjenerali, thoshte se nuk quhej Borhes, se mbiemri i tij i vërtetë ishte tjetër, por ishte sekret. Dyshoj se quhej Pedro Páramo*. Atëherë, unë jam një ribotim i asaj që keni shkruar ju për Komalan.

RULFO: Ashtu?! Tani mund të vdes seriozisht.

___________

*Personazhi kryesor i romanit të Rulfos, “Pedro Paramo”

 

Përktheu: Bajram Karabolli 

Atdheu-Janis Ricos

in Letërsi/Përkthim/Tharm by

Atdheu-Janis Ricos

 

Të vrarët i lanë në fushë

me kuajt dhe qenin e zi. Flamurët i kishin fshehur në shpellat shekullore.

Ajo ç’quajtëm atdhe ishte gjinkallë, ullinj, puse, landra,

dy lopë të zeza që ëndërrojnë poshtë plepave

dhe një mermer i thyer në mes të bahçes së verdhë,

ku një zog rri mbi njërën këmbë duke ajgëtuar tej,

më tej harresës dhe kujtimit.

Kështu me pak baltë, dy kokrra misër dhe një karafil

nënat plaka u sajuan nga një nuskë

dhe i përcollën në heshtje.

Përgjithnatë i ndiqte pas me blegërima delja mbarsë.

 

Përktheu: Romeo Çollaku

LORKA QAU PARA PUSHKATIMIT-Petraq Risto

in Letërsi/Përkthim/Tharm by

LORKA QAU PARA PUSHKATIMIT-Petraq Risto

 

Spanja ngulte thonjtë në duar: zjarrin e gjakut lotët s’e shuajnë.
Qau, si fëmijë qau, me zë qau.
Bajonetat: brirët e demit të zi që Injacion vrau.
Qau. Ushtarët fshinin faqet e nxehta te kondaku.
Lorka kish njëmijë fëmijë me njëmijë nëna prej brumi qiellor. Qau.
Hëna lart – peng. Do të vrasim Hënën, apo mishin tënd të zjarrtë..
Jo Hënën, jo Hënën, Vrasës!
Shkrepin armët, s’qëllojnë me plumba, po me shegë të çarë.
Shegët buzë Guadalkivirit: u thanë.
Pushkatuesit shihnin lotët tek bëheshin sy
Poeti: njeri me njëmijë sy?…

Qau. Ushtarë, hiqini gishtat nga këmbëzat
këmbëzat bëjini vegje për lotët,
të shëtisni nesër me lotët e Lorkës….

Qershor, 2008

Një dokumentar kushtuar shkrimtarit John Fante/Giovanna di Lello

in Kinema/Letërsi by

Këtu mund të ndiqni një dokumentar kushtuar shkrimtarit amerikan, John Fante, realizuar nga Giovanna di Lello, viti 2003.

Flasin të afërm, studiues e miq të tij.

Sa qe gjallë ai nuk mori atë që meritonte, pak prej kushteve historike në të cilat jetoi e pak prej origjinës së tij italiane dhe besimit katolik, që nuk shiheshin me sy të mirë ato kohë. Por në ditët e sotme ai është përkthyer në shumë gjuhë të botës.

E megjithatë, mbeten ende të paktë amerikanët që e kanë lexuar…

Një dokumentar i çmuar, në veçanti për njerëzit e letrave, të cilët, në njëfarë mënyre, janë të gjithë nga pak “Arturo Bandini”…

 

Mbi rrëgjimin e dashurisë-Bertolt Brecht

in Letërsi/Përkthim/Tharm by

Mbi rrëgjimin e dashurisë-Bertolt Brecht

 

Nënat tuaja lindnin me dhimbje, por gratë tuaja

Ngjizin me dhimbje.

Akti i dashurisë

Nuk do të përparojë më tej. Ndërzimi sërish do të ndodhë, por

Përqafimi do të jetë përqafim prej mundësish. Gratë

I ngrenë krahët në pozicion mbrojtës ndërkohë

Që mbahen prej atyre që i kanë.

Mjelësja fshatare, e famshme

Për aftësinë e saj që të ndjejë lumturi

Në përqafim, i sheh me neveri

Motrat e saj të palumtura veshur me gëzofë të shtrenjtë

Që paguhen për secilën spërdredhje të bythëve të tyre të përkëdhelura.

Burimi durimplotë

Që ia ka shuar etjen kaq shumë brezave

Sheh i tmerruar se si i fundit prej tyre

Gëlltit me zor një gllënjkë ujë, fytyrëmrrolur.

Çdo kafshë mundet ta bëjë. Por mes këtyre njerëzve

Konsiderohet art.

 

Përktheu: Atbër Zaimi

E rishkrova faqen e fundit të “Lamtumirë Armë” tridhjetë e nëntë herë derisa m’u duk mirë/Një intervistë e shkrimtarit Ernest Hemingway

in A(rt)ktivizëm/Letërsi by

Çfarë dreq shkrimtari duhej të isha, kur tregimi im i parë ishte po aq i mirë saç shpresoja…

     Përktheu: Arlinda Guma

A ju japin kënaqësi orët që kaloni duke shkruar?

ERNEST HEMINGWAY: Shumë.

Mund të më thoni diçka nga ky proces? Kur punoni? A i përmbaheni një orari të rreptë?

HEMINGWAY: Kur jam duke punuar për një libër apo për një tregim, shkruaj çdo mëngjes sa më herët që të jetë e mundur, porsa zbardh. Askush nuk të shqetëson dhe është freskët apo ftohtë dhe ti ia fillon punës dhe ngrohesh teksa shkruan. Lexon ato që ke shkruar dhe, pasi je ndalur gjithmonë aty ku e di se çfarë do të ndodhë më pas, vazhdon të shkruash prej andej. Shkruan deri sa të vish në një pikë ku akoma ka “lëng” dhe e di se çfarë do të ndodhë me pas, ndalesh dhe përpiqesh të jetosh deri ditën tjetër kur t’ia fillosh përsëri. Ke filluar në gjashtë në mëngjes, le të themi, dhe mund të vazhdosh deri në mesditë ose të ndalesh më parë. Kur ndalon, je po aq bosh dhe në të njëjtën kohë asnjëherë bosh, por i plotë, njëlloj sikur ke bërë dashuri me dikë që e do me të vërtetë. Asgjë nuk mund të të lëndojë, asgjë nuk mund të ndodhë, asgjë nuk do të ketë kuptim deri ditën tjetër kur të fillosh përsëri. E vështirë është vetëm pritja deri në ditën tjetër.

A mund ta largoni nga mendja çfarëdo lloj projekti për të cilin punoni, kur nuk jeni pranë makinës së shkrimit?

HEMINGWAY: Sigurisht. Por duhet disiplinë për ta bërë këtë dhe kjo disiplinë fitohet. Duhet.

A bëni ndonjë rishkrim ndërsa lexoni në vendin që e keni lënë një ditë më parë? Apo kjo ndodh më vonë kur mbaron e gjitha?

HEMINGWAY: Rishkruaj gjithmonë çdo ditë, deri në pikën ku ndaloj. Kur përfundon gjithçka, natyrisht që e kalon nëpër duar. Ke një shans tjetër për ta korrigjuar dhe rishkruar, atëherë kur dikush tjetër e shtyp dhe ti e sheh në të pastër. Shansi i fundit. Ti je mirënjohës për këta shanse të ndryshme.

Sa shumë rishkruani?

HEMINGWAY: Varet. Unë e rishkrova fundin e “Lamtumirë Armë”, faqen e fundit të tij, tridhjetë e nëntë herë derisa m’u duk mirë.

Kishte ndonjë problem teknik në atë faqe? Çfarë ju pengonte?

HEMINGWAY : Vendosja e duhur e fjalëve.

A është rileximi ai që i jep “lëng” shkrimit?

HEMINGWAY: Rileximi të vë në pikën ku duhet të vazhdojë, duke e ditur se deri aty është aq mirë sa mundesh. Gjithmonë do të ketë “lëng” diku.

Por a ka herë kur nuk ka frymëzim?

HEMINGWAY: Natyrisht. Por nëse ndalon pikërisht në atë stad, ku e di se çfarë do të ndodhë më tej, mund të vazhdosh. Për sa kohë që mund të fillosh, je në rregull. “Lëngu” fillon të vijë.

Thornton Wilder flet për pajisjet e kujtesës, që i mundësojnë shkrimtarit të vazhdojë të punojë gjatë ditës së tij të punës. Ai thotë se dikur ju i keni thënë se mprehët njëzet lapsa.

HEMINGWAY: Nuk mendoj se kam patur ndonjëherë njëzet lapsa njëherësh.

Ku janë disa nga vendet që ju janë dukur më të dobishme për të punuar? Hoteli Ambos Mundos duhet të ketë qenë një nga këta vende, duke gjykuar nga numri i librave që keni shkruar atje. Apo ambienti ka pak efekt në punë?

HEMINGWAY: Ambos Mundos në Havana ishte një vend shumë i mirë për të punuar. Finca është një vend i shkëlqyer apo më saktë… ishte. Por kam punuar mirë kudo. Dua të them që kam qenë në gjendje të punoj, aq sa kam patur mundësi, në rrethana të ndryshme. Telefonat dhe vizitorët janë shkatërruesit e vërtetë të punës.

A është qëndrueshmëria emocionale e nevojshme për të shkruar mirë? Më thatë një herë se mund të shkruanit mirë vetëm kur ishit i dashuruar. A mund ta shpjegoni pak më shumë këtë?

HEMINGWAY: Çfarë pyetjeje. Por po provoj të përgjigjem. Ti mund të shkruash çdo herë që njerëzit do të të lënë vetëm dhe nuk do të të ndërpresin. Ose më saktë, ti mundesh vetëm nëse do të jesh mjaftueshëm i pamëshirshëm në lidhje me këtë. Por shkrimi më i mirë është sigurisht kur je i dashuruar. Nëse është e njëjta gjë dhe për ju, unë nuk do ta shpjegoja më tepër.

Ç’mund të më thoni në lidhje me sigurinë financiare? A mund të jetë e dëmshme për shkrimin e mirë?

HEMINGWAY: Nëse do të vinte mjaft herët dhe do ta doje jetën aq sa e do punën tënde, do të duhej shumë karakter për t’u rezistuar tundimeve. Por pasi shkrimi është bërë vesi dhe kënaqësia jote më e madhe, vetëm vdekja mund të të ndalojë. Siguria financiare atëherë është një ndihmë e shkëlqyer, pasi të mban larg nga shqetësimet. Meraku shkatërron aftësinë për të shkruar. Shëndeti i keq është negativ, ai prodhon shqetësim, të sulmon nënndërgjegjen dhe të shkatërron rezervat.

Mund ta kujtoni saktë çastin kur vendosët të bëheshit shkrimtar?

HEMINGWAY: Jo, gjithmonë kam dashur të jem shkrimtar.

Philip Young, në librin që ka shkruar për ju, thotë se tronditja traumatike e plagës suaj të rëndë nga mortaja, në vitin 1918, pati një ndikim të madh tek ju si shkrimtar. Mbaj mend në Madrid, që biseduat shkurtimisht për tezën e tij, duke gjetur ca të vërteta në të, dhe do të thosha që menduat se mjetet e artistit nuk janë një karakteristikë e fituar, por e trashëguar, në kuptimin mendelian.

HEMINGWAY: Me sa duket, në Madrid, atë vit, mendja ime nuk mund të quhej shumë e kthjellët. E vetmja gjë për të rekomanduar do të ishte pjesa ku unë fola, vetëm shkurtimisht, për librin e Zotit Young dhe teorinë e tij të traumës së letërsisë. Ndoshta dy trauma dhe një frakturë e kafkës atë vit më kishin bërë të papërgjegjshëm në deklaratat e mia. Mbaj mend që ju thashë se besoja që imagjinata mund të ishte rezultat i përvojës së trashëguar racore. Kjo tingëllon në rregull në bisedat e ngathëta pas traumës, por mendoj se është pak a shumë aty ku duhet. Pra, deri në traumën tjetër çliruese, le ta lëmë atje. Jeni dakord? Por faleminderit që nuk përmendët emrin e ndonjë të afërmi që mund të kisha përmendur për ilustrim. Argëtimi i të folurit është të eksplorosh, por shumë prej tij dhe gjithçka që është e papërgjegjshme nuk duhet të shkruhet. Pasi të kesh shkruar duhet t’i qëndrosh pranë. Ti mund ta shprehësh për të parë nëse e beson vërtet apo jo. Në pyetjen që shtruat, efektet e plagëve ndryshojnë shumë. Plagët e thjeshta, të cilat nuk prishin kockat, kanë shumë pak rëndësi. Ato ndonjëherë japin besim. Plagët që shkaktojnë dëme të mëdha të eshtrave dhe nervave, nuk janë të mira për shkrimtarët, ashtu si për askënd tjetër.

Cili është trajnimi më i mirë intelektual për shkrimtarin aspirant?

HEMINGWAY: Le të themi se ai duhet të dalë jashtë dhe të varë veten ngaqë zbulon se të shkruarit e mirë është jashtëzakonisht i vështirë. Pastaj ai duhet të ulet pa mëshirë dhe ta detyrojë veten të shkruajë ashtu siç mundet për pjesën tjetër të jetës së tij. Të paktën ai do të ketë historinë e tentativës për të varur veten për t’ia filluar shkrimit.

Po me njerëzit që kanë kaluar në karrierë akademike? A mendoni se numri i madh i shkrimtarëve që mbajnë poste mësimore e ka kompromentuar karrierën e tyre letrare?

HEMINGWAY: Kjo varet nga çfarë ju quani kompromis. A është përdorimi i një gruaje kompromis? Apo është kompromisi i burrit të shtetit? Apo kompromisi i bërë me shitësin e ushqimeve apo me rrobaqepësin tuaj, që do të paguani pak më shumë, por do ta paguani më vonë? Një shkrimtar që mund të shkruajë dhe mësojë duhet të jetë në gjendje që t’i bëjë që të dyja. Shumë shkrimtarë të aftë kanë vërtetuar se kjo mund të bëhet. Unë nuk mund ta bëja, e di, dhe i admiroj ata që kanë mundur ta bëjnë… Megjithatë unë do të mendoja se jeta akademike mund të përcaktojë një periudhë përvoje të jashtme, që mund të kufizojë rritjen e njohurive për botën. Njohuria, megjithatë, kërkon më shumë përgjegjësi nga shkrimtari dhe e vështirëson shkrimin. Përpjekja për të shkruar diçka me vlerë, të përhershme, është një punë me kohë të plotë, edhe pse shpenzohen vetëm disa orë në ditë për ta shkruar. Shkrimtari mund të krahasohet me një pus. Ka po aq lloje pusesh sa ka dhe lloje shkrimtarësh. E rëndësishme është që të kesh ujë të mirë në pus dhe është më mirë të marrësh pak nga pak sesa të marrësh me pompë e ta lësh pusin të thatë dhe të presësh derisa të rimbushet. E shoh që po largohem nga pyetja, por pyetja nuk ishte dhe aq interesante.

A do t’i sugjeronit një punë në gazetë një shkrimtari të ri? Sa i dobishëm ishte trajnimi që keni pasur me Kansas City Star?

HEMINGWAY: Te The Star ishe i detyruar të mësoje të shkruaje një fjali të thjeshtë deklarative. Kjo është e dobishme për këdo. Puna në gazetë nuk do ta dëmtonte një shkrimtar të ri dhe mund ta ndihmonte nëse ai nuk ikën prej andej në kohë. Kjo është një nga klishet më të pluhurosura që mund të ekzistojë dhe kërkoj falje për këtë. Por nëse i bëni dikujt pyetje të vjetra, të lodhura, ju do të merrni përgjigje po aq të vjetra dhe të lodhura.

Ju dikur shkruanit në “Transatlantik Review” se arsyeja e vetme për të bërë gazetari ishte të paguheshe mirë. Ju thatë: “Dhe kur i shkatërron gjërat e vlefshme që ke, duke shkruar për to, ti dëshiron të fitosh pará të madhe”. A e mendoni të shkruarit si një lloj vetë-shkatërrimi?

HEMINGWAY: Nuk mbaj mend që ta kem shkruar. Por tingëllon pa kuptim dhe e dhunshme. Padyshim që nuk e mendoj të shkruarin si një lloj vetë-shkatërrimi, megjithëse gazetaria, pasi të ketë arritur në një pikë, mund të jetë një vetë-shkatërrim i përditshëm për një shkrimtar serioz krijues.

A mendoni se stimulimi intelektual që vjen prej shoqërisë së shkrimtarëve të tjerë ka ndonjë vlerë për një autor?

HEMINGWAY: Sigurisht.

A kishit ndonjë sens të “ndjenjës së grupit” me shkrimtarët dhe artistët e tjerë në Paris?

HEMINGWAY: Jo. Nuk kishte ndonjë ndjenjë grupi. Kishim respekt për njëri-tjetrin. Kam respektuar shumë piktorë, disa të moshës sime, të tjerë më të vjetër – Gris, Picasso, Braque, Monet (i cili ishte ende gjallë atëherë)) dhe disa shkrimtarë: Joyce, Ezra, e mira e Stein…

Kur jeni duke shkruar, a e shihni ndonjëherë veten të ndikuar nga ajo që po lexoni në atë kohë?

HEMINGWAY: Jo pasi Joyce shkroi Uliksin. Ai nuk ishte një ndikim i drejtpërdrejtë. Por në ato ditë, kur fjalët që dinim ishin të ndaluara për ne, dhe na duhej të luftonim për një fjalë të vetme, ndikimi i punës së tij ndryshoi gjithçka, si dhe na bëri të mundur që ne të shkëputeshim nga vetëcensurimet.

Mundët të mësonit ndonjë gjë rreth shkrimit nga shkrimtarët? Ju po më thoshit dje që Joyce, për shembull, nuk mund të duronte të fliste për të shkruarin.

HEMINGWAY: Në shoqëri me njerëz të zanatit tënd, ti zakonisht flet për librat e shkrimtarëve të tjerë. Sa më të mirë shkrimtarët, aq më pak do të flasësh për ato që ke shkruar vetë. Joyce ishte një shkrimtar i shkëlqyer dhe ai do shpjegonte vetëm ato që u punonte idiotëve. Shkrimtarët e tjerë, që ai i respektonte, duhej të dinin se çfarë bënte ai, thjesht duke ia lexuar librat.

Ju duket se e keni shmangur shoqërinë e shkrimtarëve në vitet e fundit. Pse?

HEMINGWAY: Kjo është më e ndërlikuar. Sa më lart ngrihesh në letërsi aq më i vetmuar bëhesh. Shumica e miqve të tu më të mirë dhe më të vjetër vdesin. Të tjerët largohen. Ti nuk i sheh veç rrallë, por ti shkruan dhe je në kontakt me ta sikur të ishit së bashku në kafene, ashtu si në kohët e vjetra. Ti shkëmben ndonjëherë letra komike, gazmore, të pahijshme dhe të papërgjegjshme, dhe është pothuajse sikur takohesh me ta. Por ti je më i vetmuar, sepse duhet të punosh dhe koha për të punuar sa vjen dhe bëhet më e shkurtër, dhe nëse ti e humbet, ndihesh sikur ke bërë një mëkat për të cilin nuk ka falje.

Ç’mund të më thoni në lidhje me ndikimin e disa prej këtyre njerëzve… bashkëkohësve tuaj… në punën tuaj? Cili ishte kontributi i Gertrude Stein-it, nëse kishte ndonjë lloj kontributi? Apo Ezra Pound-it? Apo Max Perkins-it?

HEMINGWAY: Më vjen keq, por nuk jam i mirë në këto postmortemet. Ka studiues letrarë dhe jo-letrarë, të posaçëm për t’u marrë me çështje të tilla. Zonja Stein shkroi njëfarësoj gjatë dhe me pasaktësi të konsiderueshme në lidhje me ndikimin e saj në punën time. E ndiente të nevojshme ta bënte këtë pasi ajo kishte mësuar të shkruante dialogje nga një libër i quajtur “Edhe Dielli Lind”. Unë e doja shumë dhe mendoja se ishte diçka e shkëlqyer që ajo kishte mësuar të shkruante dialogje. Nuk ishte gjë e re për mua të mësoja nga të gjithë që mundja, të gjallë apo të vdekur, dhe nuk e dija se do të ndikonte te Gertrude aq fort. Ajo shkroi shumë mirë në mënyra të tjera. Ezra ishte jashtëzakonisht inteligjent për temat që ai me të vërtetë i njihte. A nuk ju mërzisin këto lloj bisedash? Këto thashethemet letrare, në oborrin e shtëpisë, ndërsa lan rrobat e pista të tridhjetë e pesë viteve më parë, janë të pakëndshme për mua. Do të ishte ndryshe nëse dikush do të ishte përpjekur të tregonte të gjithë të vërtetën. Kjo do të kishte vlerë. Këtu do të ishte më e thjeshtë dhe më e udhës të falënderoja Gertrude-n për gjithçka që mësova nga ajo për marrëdhënien abstrakte të fjalëve, të them sa e doja, të riafirmoj besnikërinë time ndaj Ezra-s si poet i madh dhe mik besnik, dhe të them se jam kujdesur aq shumë për Max Perkins-in, për të cilin kurrë nuk kam mundur t’ia pranoj vetes që ka vdekur. Ai nuk më kërkoi kurrë të ndryshoja ndonjë gjë që shkruaja, përveç që të hiqja fjalë të caktuara, të cilat atëherë nuk ishin të botueshme. Mbeteshin boshllëqe dhe kushdo që i dinte fjalët do ta dinte se çfarë ishin. Për mua ai nuk ishte redaktor. Ai ishte një mik i mençur dhe një shok i mrekullueshëm. Më pëlqente mënyra sesi e vinte kapelen dhe mënyra e çuditshme e lëvizjes së buzëve të tij.

Kush do të thoshit se janë stërgjyshërit tuaj letrarë… ata nga të cilët keni mësuar më shumë?

HEMINGWAY: Mark Twain, Flaubert, Stendhal, Bach, Turgenev, Tolstoy, Dostoyevsky, Chekhov, Andrew Marvell, John Donne, Maupassant, Kipling, Thoreau, Captain Marryat, Shakespeare, Mozart, Quevedo, Dante, Virgil, Tintoretto, Hieronymus Bos , Patinir, Goya, Giotto, Cézanne, Van Gogh, Gauguin, San Juan de la Cruz, Góngora… do të duhej një ditë për t’i kujtuar të gjithë. Dhe do të dukej sikur po pretendoj ndonjë erudicion që nuk e posedoj, në vend që të përpiqem të kujtoj të gjithë njerëzit që kanë ndikuar në jetën dhe punën time. Kjo nuk është një pyetje e vjetër dhe e shurdhër. Është një pyetje shumë e mirë, por solemne, dhe kërkon një ekzaminim të ndërgjegjes. Përfshiva piktorë apo fillova me ta, sepse nga piktorët mësova sesi të shkruaj po aq sa dhe nga shkrimtarët. Ju pyesni se si ndodh kjo? Do të duhej një ditë tjetër për ta shpjeguar. Unë mendoj se mëson dhe nga kompozitorët, studimi i harmonisë dhe kontrapunktit do ta qartësonte këtë.

Keni luajtur edhe me ndonjë instrument muzikor?

HEMINGWAY: Unë kam luajtur në violinçel. Nëna ime më mbajti larg shkollës për një vit të tërë për të studiuar muzikë dhe kontrapunkt. Ajo mendoi se kisha aftësi, por isha absolutisht pa talent. Kemi luajtur muzikë dhome; motra ime luante në violinë dhe nëna në piano. Ajo violinçelë… Unë luaja në të më keq se kushdo në tokë. Sigurisht, atë vit isha duke bërë edhe gjëra të tjera.

A i rilexoni autorët e listës suaj? Twain-in, për shembull?

HEMINGWAY: Të duhet të presësh dy apo tre vjet me Twain-in. Ju kujtohet mjaft mirë. Kam lexuar pak nga Shakespeare çdo vit, nga Lear-i gjithmonë. Lumturohesh nëse i lexon.

Pra leximi është një profesion dhe kënaqësi e vazhdueshme.

HEMINGWAY: Unë gjithmonë lexoj libra… aq sa ka. Dua që të jem përherë në korrent.

A keni lexuar ndonjëherë dorëshkrime?

HEMINGWAY: Mund të hysh në telashe nëse e bën, me përjashtim të rastit kur e njihni autorin personalisht. Disa vjet më parë unë u padita për plagjiaturë nga një burrë që pretendoi se unë i kisha vjedhur për librin “Për Kë Bien Këmbanat”, nga një skenar i pabotuar filmi që ai kishte shkruar. Ai e kishte lexuar këtë skenar në një festë në Hollivud. Unë isha atje, tha ai, të paktën atje ishte një tip i quajtur “Ernie” duke dëgjuar leximin dhe kjo ishte e mjaftueshme që ai të më padiste për një milion dollarë. Në të njëjtën kohë, ai paditi prodhuesit e filmave Northwest Mounted Police and Cisco Kid, duke pretenduar se këta, gjithashtu, kishin vjedhur nga i njëjti skenar i pabotuar. Ne shkuam në gjyq dhe, natyrisht, e fituam çështjen. Burri doli të ishte i falimentuar.

A mund të kthehemi te lista dhe të marrim një nga piktorët… Hieronymus Bosch-in, për shembull? Cilësia simbolike e makthit të veprës së tij duket se tani është larg nga juaja.

HEMINGWAY: Kam makthe dhe i di edhe ato që kanë njerëzit e tjerë. Por nuk ke pse të shkruash për to. Çdo gjë që mund ta lësh jashtë, e di se e ke ende në shkrim dhe cilësia e saj do të vijë një kohë që do të shfaqet. Kur një shkrimtar lë gjëra që ai nuk i di, ato duken si vrima në veprën e tij.

A do të thotë kjo se një njohuri e ngushtë për veprat e njerëzve në listën tuaj, ndihmon për të mbushur “pusin” për të cilin po flisnit pak më parë? Apo ato ishin me vetëdije një ndihmë në zhvillimin e teknikave të të shkruarit?

HEMINGWAY: Ato ishin pjesë e të mësuarit për të parë, për të dëgjuar, për të menduar, për të ndjerë dhe për të mos ndjerë, si dhe për të shkruar. Pusi është aty ku është “lëngu” yt. Askush nuk e di se nga çfarë është krijuar, të paktën nga ty i gjithi. Ajo që di është që e ke ose jo, apo që të duhet të presësh që ajo të kthehet.

A do të pranonit që ka simbolikë në romanet tuaja?

HEMINGWAY: Them se ka simbolikë pasi kritikët vazhdojnë ta gjejnë. Nëse nuk ju vjen keq, nuk më pëlqen të flas dhe të pyetem për to. Është mjaft e vështirë të shkruash libra dhe tregime, lëre pastaj të përpiqesh që edhe t’i shpjegosh. Gjithashtu kjo privon shpjeguesit e punës. Nëse pesë apo gjashtë ose më shumë shpjegues të mirë mund të vazhdojnë më tej, pse duhet të ndërhyj? Lexoni çdo gjë që unë shkruaj për kënaqësinë e leximit të saj. Çfarëdo tjetër që të gjeni, do të jetë e tëra e asaj që ju vetë sollët në lexim.

Duke vazhduar me vetëm një pyetje në këtë rresht: Një nga redaktorët e stafit këshillues hamendëson për një paralele që ai mendon se është gjetur në “Dhe Dielli Lind” midis personazheve të arenës së demave dhe personazheve të vetë romanit. Ai thekson se fjalia e parë e librit na thotë se Robert Cohn është boksier; më vonë, demi përshkruhet se përdorte brirët e tij si boksier, duke goditur dhe duke shtyrë. Dhe ashtu siç demi tërhiqet dhe qetësohet nga prania e një drejtuesi, edhe Robert Cohn-i mbrohet nga Jake, i cili është zhburrëruar pikërisht ashtu si një drejtues. Ai e sheh Mike-n si torador. Teza e redaktorit vazhdon, por ai pyet nëse e keni bërë me qëllim për të përcjellë në roman strukturën tragjike të ritualit të demave.

HEMINGWAY: Duket sikur redaktori i stafit këshillues paska qenë pak i dehur. Ku është thënë ndonjëherë se Jake ishte “tërhequr pikërisht si një drejtues”? Në fakt ai ishte plagosur në një mënyrë krejt tjetër dhe testikujt e tij ishin të paprekur dhe jo të dëmtuar. Kështu që ai ishte i aftë për të gjitha ndjenjat normale si një njeri, por i paaftë për t’i konsumuar ato. Dallimi i rëndësishëm është se plaga e tij ishte fizike dhe jo psikologjike dhe se ai nuk ishte zhburrëruar.

Këto pyetje që pyesin për zejtarinë janë vërtet një bezdi.

HEMINGWAY: Një pyetje e arsyeshme nuk është as kënaqësi, as bezdi. Ende besoj se është shumë keq që një shkrimtar të flasë për mënyrën sesi ai shkruan. Ai shkruan për t’u lexuar nga syri dhe për këtë nuk nevojitet asnjë shpjegim apo disertacion. Mund të jeni i sigurt se ka shumë më tepër sesa do të kuptohet në çdo lexim të parë dhe pasi ta kesh bërë këtë, nuk është detyrë e shkrimtarit që ta shpjegojë ose të zhvillojë turne udhëzues nëpër vendin më të vështirë të punës së tij.

Në lidhje me këtë, mbaj mend që keni paralajmëruar gjithashtu se është e rrezikshme që një shkrimtar të flasë për një punë në zhvillim e sipër, që ai mund ta “flasë atë”. Pse duhet të jetë kështu? Unë pyes vetëm sepse ka kaq shumë shkrimtarë që më vijnë në mendje… Twain-i, Wilde, Thurber-i, Steffens-i… të cilët duket se e kanë lustruar materialin e tyre duke e provuar tek dëgjuesit.

HEMINGWAY: Nuk mund ta besoj se Twain e ka “provuar” ndonjëherë Huckleberry Fin-in te dëgjuesit. Nëse ai do ta kishte bërë, ata ndoshta do të kishin prerë gjërat e mira dhe do t’i vinin pjesët e këqija. Për Wilde-n njerëzit që e njihnin thoshin se ai ishte folës më i mirë seç ishte shkrimtar. Steffens-i fliste më mirë sesa shkruante. Edhe shkrimi dhe bisedat e tij ishin ndonjëherë të vështira për t’u besuar, dhe dëgjova shumë histori që ndryshonin ndërsa ai plakej. Nëse Thurber-i mund të fliste, siç shkruan, ai duhej të ishte një nga folësit më të mëdhenj dhe më pak të mërzitshëm. Burri që unë njoh, i cili e flet më mirë zanatin e tij dhe e ka gjuhën më të këndshme dhe më të ligë, është Juan Belmonte, toradori.

A mund të thoni se sa përpjekje e menduar u fut në evoluimin e stilit tuaj dallues?

HEMINGWAY: Kjo është një pyetje e gjatë dhe e mundimshme, dhe nëse ke kaluar dy ditë duke iu përgjigjur do të ishe aq i vetëdijshëm sa nuk do të mund të shkruaje më. Mund të them se ajo që amatorët e quajnë stil është zakonisht vetëm bezdisje e pashmangshme në përpjekjen e parë për të bërë diçka që nuk është bërë deri më tani. Pothuajse asnjë klasik i ri nuk i ngjan klasikëve të tjerë të mëparshëm. Në fillim njerëzit mund të shohin vetëm vështirësinë. Më pas ata nuk janë aq të perceptueshëm. Kur shfaqin aq shumë çuditshmëri, njerëzit mendojnë se këto çuditshmëri janë stili dhe shumë i kopjojnë. Kjo është për të ardhur keq.

Ju dikur më shkruat se rrethanat e thjeshta në të cilat janë shkruar pjesë të ndryshme, mund të të mësonin diçka. A vlen kjo për “Vrasësit”… ju thatë që i keni shkruar “Dhjetë Indianët” dhe “Sot Është e Premte” brenda një dite… dhe mbase dhe romanin tuaj të parë “Dhe Dielli Lind”?

HEMINGWAY: Ja ta shohim. “Dhe Dielli Lind” e fillova në Valencia në ditëlindjen time, më 21 Korrik. Hadley, gruaja ime, dhe unë, kishim shkuar herët në Valencia për të marrë bileta për ferian (festën) e atjeshme, e cila fillonte më njëzet e katër korrik. Të gjithë moshatarët e mi kishin shkruar romane dhe unë ende kisha vështirësi për të shkruar një paragraf. Kështu që e fillova librin në ditëlindjen time, e shkruaja të gjithë gjatë ferias, në shtrat në mëngjes, vazhdova në Madrid, shkruaja dhe atje. Nuk kishte feria atje, kishim një dhomë me një tavolinë dhe unë shkruajta në një luksozitet të madh, në tryezë dhe rreth qoshes së hotelit, në një birrari në Pasaje Alvarez ku ishte mirë. Më në fund moti u nxeh shumë dhe shkuam në Hendaye. Kishte një hotel të vogël, të lirë, atje në plazhin e madh, të bukur e të gjatë, dhe unë punova shumë mirë atje, e pastaj u ngjita në Paris dhe mbarova draftin e parë në apartament mbi kantierin e sharrave në 113 rue Notre-Dame-des-Champs, gjashtë javë pas ditës që e fillova. I tregova draftin e parë Nathan Asch-it, romancier, dhe ai tha: “Hëm, çfarë, do të thuash që ke shkruar një roman? Një… huh… roman”. Unë nuk u shkurajova shumë nga Nathan-i dhe e rishkrova librin, duke vazhduar me udhëtimin (kjo ishte pjesa në lidhje me udhëtimin e peshkimit dhe Pamplona-n) në Schruns në Vorarlberg në Hotel Taube.
Tregimet që ju përmendni i shkrova në një ditë, në Madrid, më 16 Maj, kur ra dëborë në ndeshjet e San Isidro-s. Së pari shkrova “Vrasësit”, të cilin u përpoqa ta shkruaja më parë dhe dështova. Pastaj, pas drekës ndenja në shtrat për të qëndruar ngrohtë dhe shkrova “Sot është e Premte”. Kisha aq shumë “lëng”, saqë mendova se isha duke u çmendur dhe kam pasur rreth gjashtë histori të tjera në mendje për të shkruar. Kështu që, u vesha dhe shkova në Fornos, në kafenenë e vjetër të demave, piva kafen dhe pastaj u ktheva dhe shkrova “Dhjetë Indianët”. Kjo më trishtoi shumë, kështu që piva dhe rashë të flija. Kisha harruar të haja dhe një nga kamerierët më nxori ca bacalao, një biftek të vogël, patate të skuqura dhe një shishe Valdepeñas.
Gruaja që kishte pensionin ishte gjithnjë e shqetësuar se nuk haja aq sa duhej dhe ajo kishte dërguar kamerierin. Mbaj mend që isha ulur në shtrat dhe po haja dhe piva Valdepeñas. Kamerieri tha që do të sillte një shishe tjetër. Ai tha se Señora donte të dinte nëse do të shkruaja tërë natën. Thashë jo, mendova të pushoja për njëfarë kohe. – Pse nuk mundohesh të shkruash edhe një tjetër, – pyeti kamerieri. – Kam menduar të shkruaj vetëm një, – thashë. – E pakuptimtë, – tha ai. – Ju mund të shkruani gjashtë. – Do përpiqem nesër, – i thashë. – Provojeni sonte, – tha ai. – Pse mendoni se gruaja plakë jua dërgoi ushqimin? – Jam lodhur, – i thashë. – E pakuptimtë, – tha ai (fjala nuk ishte e pakuptimtë). – Je lodhur pas tre tregimeve të vegjël, të mjerë. – Përkthemë një. – Më lër vetëm, – i thashë. – Si do ta shkruaj nëse nuk më lë vetëm? Kështu që u ula në shtrat dhe piva Valdepeñas-in dhe mendova se çfarë dreq shkrimtari duhej të isha kur tregimi im i parë ishte po aq i mirë saç shpresoja.

Sa i plotë është në mendjen tuaj konceptimi i një tregimi të shkurtër? A ndryshon tema apo komploti apo një personazh, ndërkohë që vazhdoni ta shkruani?

HEMINGWAY: Ndonjëherë ti e di historinë. Ndonjëherë ti e ndërton atë ndërsa ecni së bashku dhe nuk ia ke idenë sesi do të dalë. Gjithçka ndryshon ndërsa lëviz. Kjo është ajo që e bën lëvizjen, ajo që bën tregimin. Ndonjëherë lëvizja është aq e ngadaltë sa nuk duket. Por ka gjithmonë ndryshime dhe gjithmonë lëvizje.

A është e njëjta gjë me romanin apo e përpunoni të gjithë planin para se të filloni dhe pastaj i përmbaheni me rigorozitet?

HEMINGWAY: Për “Për Kë Bien Këmbanat” ishte një subjekt të cilin unë e mbartja çdo ditë. E dija se çfarë do të ndodhte në parim. Por kam krjuar atë që ndodhte çdo ditë, e që e shkruaja.

A filluan “Kodrat e Gjelbërta të Afrikës”, “Të kish dhe të mos kesh”, “Përtej lumit” dhe “Nën Pemë” të gjithë si tregime të shkurtër dhe u shndërruan në romane? Nëse është kështu, a janë të dyja format aq të ngjashme sa shkrimtari mund të kalojë nga njëra te tjetra, pa e rishikuar plotësisht qasjen e tij?

HEMINGWAY: Jo, nuk është e vërtetë. “Kodrat e gjelbërta të Afrikës” nuk është një roman, por është shkruar në përpjekje për të shkruar një libër absolutisht të vërtetë. Pasi e kisha shkruar, shkrova dy tregime të shkurtra, “Dëborat e Kilimanxharos” dhe “Jeta e shkurtër, e lumtur, e Francis Macomber-it”. Këta ishin tregime, të cilët unë i krijova nga njohuritë dhe përvoja e fituar në të njëjtin udhëtim gjatë një gjuetie, brenda atij një muaji në të cilin isha përpjekur të shkruaja një histori të vërtetë te “Kodrat e Gjelbërta”. “Të kesh dhe të mos kesh”, “Përtej Lumit” dhe “Nën Pemë”, ata u filluan si tregime të shkurtër.

A e keni të lehtë të zhvendoseni nga një projekt letrar në tjetrin, apo vazhdoni të përfundoni atë që filloni?

HEMINGWAY: Fakti që unë po ndërpres punën serioze për t’iu përgjigjur këtyre pyetjeve, dëshmon se jam aq budalla sa duhet të penalizohem rëndë. Do të penalizohem. Mos u shqetësoni.

A e mendoni veten tuaj në konkurrencë me shkrimtarët e tjerë?

HEMINGWAY: Kurrë. Kam provuar të shkruaj më mirë sesa disa shkrimtarë të vdekur, për vlerën e të cilëve isha i sigurt. Për një kohë të gjatë tani jam përpjekur thjesht të shkruaj sa më mirë të mundem. Ndonjëherë kam fat të mirë dhe shkruaj më mirë sesa mundem.

A mendoni se fuqia e një shkrimtari zvogëlohet ndërsa plaket? Te “Kodrat e Gjelbërta të Afrikës” ju përmendni se shkrimtarët amerikanë, në një moshë të caktuar, bëhen si plaka Hubbarda.

HEMINGWAY: Nuk di gjë për këtë. Në atë libër që ju përmendni, nëse e shihni, do të kuptoni se e kisha fjalën për letërsinë amerikane me një personazh austriak pa humor, i cili po më detyronte të flisja ndërkohë që doja të bëja diçka tjetër. Unë shkrova një rrëfim të saktë të bisedës. Për të mos bërë prononcime. Një përqindje e drejtë e prononcimeve është mjaft e mirë.

Ne nuk kemi diskutuar personazhet. A janë marrë personazhet e veprës suaj, pa përjashtim, nga jeta reale?

HEMINGWAY: Sigurisht që jo. Disa vijnë nga jeta e vërtetë. Kryesisht ti krijon njerëz nga njohuritë dhe përvoja jote me njerëzit.

A mund të thoni diçka për procesin e shndërrimit të një personazhi të jetës reale në një personazh fiction?

HEMINGWAY: Nëse do ta sqaroja sesi bëhet, do të ishte një manual për avokatët e shpifjeve.

A bëni ndonjë dallim… siç bën E. M. Forster .. midis personazheve “të sheshtë” dhe “të rrumbullakët”?

HEMINGWAY: Nëse përshkruan dikë, është i sheshtë, siç është një fotografi, dhe nga këndvështrimi im një dështim. Nëse e ndërtoni atë nga ajo që dini, atje duhet të jenë të gjithë dimensionet.

Cilin nga personazhet tuaj vazhdoni ta shikoni me dashuri të veçantë?

HEMINGWAY: Do bëhej një listë të gjatë.

Atëherë që do kënaqeshit duke e lexuar në librat tuaj… pa ndier se ka ndryshime që dëshironi të bëni?

HEMINGWAY: Unë i lexoj ata ndonjëherë që të më japin kurajë atëherë kur është e vështirë të shkruash dhe pastaj përpiqem të kujtoj se ishte gjithmonë e vështirë dhe sa gati e pamundur ishte ndonjëherë…

Si i emëroni personazhet tuaj?

HEMINGWAY: Sa më mirë që mundem.

A ju vijnë titujt ndërsa jeni në procesin e krijimit të tregimit?

HEMINGWAY: Jo. Unë bëj një listë me tituj pasi kam mbaruar tregimin ose librin… ndonjëherë edhe më shumë se njëqind. Pastaj filloj t’i eleminoj, ndonjëherë të gjithë.

Dhe ju e bëni këtë edhe me një tregim, titulli i të cilit është marrë nga teksti si… “Kodrat si Elefantët e Bardhë”, për shembull?

HEMINGWAY: Po. Titulli vjen më pas. Takova një vajzë, në Prunier, ku kisha shkuar për të ngrënë goca deti, përpara drekës. E dija që ajo kishte bërë një abort. Unë vazhdova dhe biseduam, jo ​​për atë gjë, por gjatë rrugës për në shtëpi mendova për historinë, nuk hëngra drekë dhe e kalova atë pasdite duke e shkruar.

Kështu që kur nuk shkruani, mbeteni vazhdimisht vëzhgues, duke kërkuar diçka që mund të jetë e dobishme.

HEMINGWAY: Sigurisht. Nëse një shkrimtar ndalon së vëzhguari ai ka mbaruar. Por ai nuk ka pse të vëzhgojë me vetëdije dhe as të mendojë sesi ajo do t’i bëhet e dobishme. Ndoshta kjo do të ishte e vërtetë në fillim. Por më vonë gjithçka që ai shikon hyn në rezervuarin e madh të gjërave që ai di ose ka parë. Nëse është e dobishme ta di këtë, gjithmonë përpiqem të shkruaj me parimin e ajsbergut. Shtatë të tetat janë nën ujë, për çdo pjesë që tregon. Çdo gjë që di mund të eliminosh dhe kjo vetëm e forcon ajsbergun tënd. Është pjesa që nuk duket. Nëse një shkrimtar lë diçka sepse nuk e njeh, atëherë lë një vrimë në rrëfim. “Plaku dhe Deti” mund të kishte qenë mbi një mijë faqe i gjatë dhe të kishte çdo personazh të fshatit, si dhe të gjithë proceset sesi ata jetuan, lindën, u arsimuan, lindën fëmijë, etj. Kjo është bërë në mënyrë të shkëlqyer dhe mirë nga shkrimtarët e tjerë. Në shkrim ti je i kufizuar nga ajo që është bërë tashmë në mënyrë të kënaqshme. Kështu që jam përpjekur të mësoj të bëj diçka tjetër. Së pari jam përpjekur të eleminoj gjithçka që është e panevojshme, për të përcjellë përvojën te lexuesi, në mënyrë që pasi ai ose ajo të ketë lexuar diçka, ajo të bëhet pjesë e përvojës së tij ose të saj, dhe duket se në të vërtetë ka ndodhur. Kjo është shumë e vështirë për t’u bërë dhe unë kam punuar shumë me këtë. Sidoqoftë, për të kapërcyer mënyrën sesi bëhet, kam pasur fat të pabesueshëm këtë herë dhe mund ta përçoja përvojën plotësisht dhe të ishte një e tillë që askush nuk e kishte përçuar më parë. Fati ishte që kisha një burrë të mirë dhe një djalë të mirë, dhe kohët e fundit shkrimtarët kanë harruar që ka akoma gjëra të tilla. Pastaj ia vlen të shkruash për oqeanin ashtu siç është njeriu. Kështu që pata fat atje. Të gjitha historitë që di nga fshati i peshkimit i lë jashtë. Por dija është ajo që bën pjesën nënujore të ajsbergut.

Archibald MacLeish ka folur për një metodë të përcjelljes së përvojës tek një lexues, të cilën ai tha që ju e keni zhvilluar ndërsa mbulonit lojërat e bejsbollit në ato ditë për Kansas City Star-in. Që përvoja komunikohet nga detaje të vogla, të ruajtura, intime, të cilat kanë efektin e tregimit të tërë, duke e bërë lexuesin të vetëdijshëm për të vetëm në mënyrë të pandërgjegjeshme…

HEMINGWAY: Anekdota është apokrifike. Unë nuk kam shkruar kurrë për atë gazetë. Ajo që Archie po përpiqej të kujtonte ishte sesi isha duke u përpjekur të mësoja në Chicago, rreth vitit 1920, dhe sesi po kërkoja për gjëra të pavërejtura më parë që krijonin emocione, siç është mënyra sesi një lojëtar hodhi dorezën e tij pa parë pas atje ku ajo ra, këto dhe gjëra të tjera i vura në dukje si skica piktorësh. Këto ishin gjërat që të shtynin, përpara se ta njihje ngjarjen.

A keni përshkruar ndonjëherë ndonjë lloj situate për të cilën nuk keni pasur njohuri personale?

HEMINGWAY: Kjo është një pyetje e çuditshme. Me njohuri personale e keni fjalën për njohuri të cilat i kam provuar në kurriz? Në këtë rast përgjigjia është pozitive. Një shkrimtar, nëse është i mirë, nuk përshkruan. Ai trillon ose e sajon jashtë dijes personale, në mënyrë të papërcaktuar, dhe nganjëherë ai duket se ka njohuri të pashpjegueshme, të cilat mund të vijnë nga përvoja e harruar racore ose familjare. Kush e mëson pëllumbin e shtëpisë të fluturojë ashtu siç fluturon ai; ku e gjen demi luftarak trimërinë apo qeni gjuetar nuhatjen? Ky është një përpunim ose një kondensim për ato gjëra për të cilat po flisnim në Madrid, atë kohë kur kokës sime nuk duhej t’i zihej besë.

Sa i shkëputur duhet të jesh nga një përvojë, para se të mund të shkruash për të në terma fiction-alë? Rrëzimi i aeroplanit afrikan, në të cilin keni qenë i përfshirë, për shembull?

HEMINGWAY: Kjo varet nga përvoja. Një pjesë e jotja e shikon këtë me shkëputje të plotë që nga fillimi. Një pjesë tjetër është shumë e përfshirë. Unë mendoj se nuk ka asnjë rregull se sa shpejt duhet të shkruhet. Kjo do të varej nga sa është i mirëpërshtatur individi dhe nga fuqitë e tij/saj ripërtëritëse. Sigurisht që është e vlefshme për një shkrimtar të trajnuar të pësojë aksident në një aeroplan që digjet. Ai i mëson disa gjëra të rëndësishme shumë shpejt. Nëse ato do të jenë të dobishme për të, kushtëzohet nga mbijetesa. Mbijetesa, me nder, kjo fjalë e dalëmode dhe e rëndësishme, është po aq e vështirë sa kurrë ndonjëherë dhe aq e rëndësishme për shkrimtarin. Dështimi dhe frika e mirëmaskuar janë më njerëzorë…

A mund t’ju pyes se deri në çfarë mase mendoni se shkrimtari duhet të shqetësohet për problemet social-politike të kohërave të tij?

HEMINGWAY: Secili ka ndërgjegjen e tij dhe nuk duhet të ketë rregulla sesi duhet të funksionojë ndërgjegjia. Ajo për të cilën mund të jesh i sigurt te një shkrimtar me mendime politike është se nëse puna e tij duhet të zgjasë, nëse do të të duhet ta kapërcesh politikën kur ta lexosh veprën e tij. Shumë nga të ashtuquajturit shkrimtarë të thjeshtē politikë, e ndryshojnë politikën e tyre shpesh. Kjo është shumë interesante për ta dhe për vlerësimet e tyre politiko-letrare. Ndonjëherë ata madje duhet edhe t’i rishkruajnë pikëpamjet e tyre… dhe me nxitim. Ndoshta mund të konsiderohet si një formë e ndjekjes së lumturisë.

A ka ndikuar politika e Ezra Pound-it e segregationistit Kasper, në besimin tuaj se poeti duhet të nxirret nga Spitali i Shën Elizabeth-ës?

HEMINGWAY: Jo. Aspak. Unë besoj se Ezra duhet të lirohet dhe të lejohet të shkruajë poezi në Itali, me një zotim prej tij që të abstenojë nga çdo politikë.* Do të isha i lumtur që Kasperi-n ta shihja në burg sa më shpejt të ishte e mundur. Poetët e mëdhenj nuk janë domosdoshmërisht trajnues vajzash, as skautmastera, e as ndikime të shkëlqyera te rinia. Për të përmendur disa: Verlaine, Rimbaud, Shelley, Byron, Baudelaire, Proust, Gide, nuk duhej të kufizoheshin, për të parandaluar që ata të imitoheshin në mendimet, sjelljet apo në moralin e tyre nga Kasper-at vendas. Jam i sigurt se do të duhet një shënim në dhjetë vjet për këtë paragraf, për të shpjeguar se kush ishte Kasper-i.

A do të thoshit se në punën tuaj ka qëllime didaktike?

HEMINGWAY: “Didaktike”, është një fjalë që është keqpërdorur dhe shpërdoruar. “Vdekje në Pasdite” është një libër mësimdhënës.

Thuhet se një shkrimtar merret vetëm me një apo dy ide gjatë gjithë punës së tij. A do të thoshit se puna juaj pasqyron një apo dy ide?

HEMINGWAY: Kush e tha këtë? Tingëllon shumë e thjeshtë. Njeriu që do ta ketë thënë ndoshta kishte vetëm një apo dy ide për vete.

Epo, mbase do të ishte më mirë ta parashtroj në këtë mënyrë: Graham Greene thotë se pasioni ndaj të qeverisurit u jep romaneve unitetin e një sistemi. Ju vetë keni thënë, besoj, se shkrimi i shkëlqyer del nga ndjenja e padrejtësisë. A e konsideroni të rëndësishme që një novelist të sundohet në këtë mënyrë… nga një sens i tillë imponues?

HEMINGWAY: Zoti Greene ka një lehtësi për të dhënë deklarata, që unë nuk e posedoj. Do të ishte e pamundur për mua të bëja përgjithësime në lidhje me romanet, me një tufë shapkash apo një gagaritje patash. Do provoj një mendim përgjithësues. Një shkrimtar pa ndjenjën e drejtësisë dhe të padrejtësisë do të ishte më mirë të redaktonte libra shkollorë për fëmijë të veçantë, sesa të shkruante romane. Një përgjithësim tjetër. E shihni; nuk janë dhe aq të vështirë kur janë mjaft të dukshëm. Dhurata më thelbësore për një shkrimtar të mirë është një detektor muti i integruar, i papërshkueshëm nga uji. Ky është radari i shkrimtarit dhe të gjithë shkrimtarët e mëdhenj e kanë pasur.

Më në fund, një pyetje themelore: si një shkrimtar krijues, cili mendoni se është funksioni i artit tuaj? Pse një përfaqësim i faktit, në vend të vetë faktit?

HEMINGWAY: Pse të hutohesh nga kjo? Nga gjërat që kanë ndodhur dhe nga gjërat siç ekzistojnë… dhe nga të gjitha gjërat që ti i di dhe të gjitha ato që nuk mund t’i dish; ti bën diçka përmes krijimit tënd që nuk është përfaqësim, por një gjë krejt e re, më e vërtetë se gjithçka e vërtetë dhe e gjallë, dhe ti e bën atë të gjallë dhe nëse e bën si duhet, ti ia jep atë pavdekësisë. Kjo është arsyeja pse shkruan dhe për ndonjë arsye tjetër që ti di. Por ç’mund të themi për të gjitha ato arsye që askush nuk i di?

Marrë nga: The Paris Review

______

* Më 1958 një gjykatë federale në Uashington, D.C. hodhi poshtë të gjitha akuzat kundër Ezra Pound-it, duke i hapur rrugën lirimit të tij nga Shën Elizabeth-a.

Lulediej-Janis Ricos

in Letërsi/Përkthim/Tharm by

Lulediej-Janis Ricos

 

Lulediej të mëdhenj dhe verbues mes nje kopshti të shkretë.
Një mijë sytë e mesditës, të verdhë.
Shndritje e verdhë, zbrazëti e verdhë e verës,
që përzhit gurë, misra trupa. Poezia,
verbuar nga gjithë ky shkëlqim, kërkon një hije,
sajon njê hije, bëhet më dritë se ç’qe.

 

Përktheu: Romeo Çollaku

ERA NË ISHULL-PABLO NERUDA

in Letërsi/Përkthim/Tharm by

ERA NË ISHULL-PABLO NERUDA

 

Era është si një kalë:
dëgjoje si vrapon
nëpër det, nëpër qiell.
Kërkon të më marrë: dëgjoje
si bredh nëpër botë
e larg kërkon të më çojë.
Më fshih në gjirin tënd,
vetëm këtë natë,
kur shiu dërrmon
mbi det dhe mbi tokë
gojët e veta të panumërta.
A e dëgjon se si era
më thërret duke harbuar
dhe larg do të më çojë?
Me ballin tënd te balli im,
me buzët e tua te buzët e mia
të lidhur trupat tanë
në dashuri që na djeg,
lëre erën që të iki
e mua të mos më marrë.
Lëre erën të rendë mbi dallgë
e kurorëzuar me shkumë,
që më thërret e më kërkon
duke gjëmuar nëpër hije,
ndërsa unë, e dashur,
në sytë e tu të bukur do kridhem,
vetëm këtë natë,
aty më lër të prehem.

 

Përktheu: Bajram Karabolli

1 77 78 79 80 81 160
Go to Top