JORGE LUIS BORGES
Ngjarja ka ndodhur në muajin shkurt të 1969-s, në veri të Bostonit, në Kembrixh. Nuk e shkrova menjëherë, pasi qëllimi im i parë qe ta harroja, për të mos lajthitur. Sot, më 1972-shin, mendoj që, nëse e shkruaj, të tjerët do ta lexojnë si një tregim dhe, pas kaq vitesh, ndoshta i tillë do të jetë edhe për mua.
E di se, për aq kohë sa zgjati, qe diçka e tmerrshme dhe akoma më shumë gjatë netëve të pagjuma që pasuan. Kjo nuk do të thotë se ky rrëfim mund të tronditë edhe një të tretë.
Duhet të qe aty rreth orës dhjetë të mëngjesit. Unë isha mbështetur në një stol, përballë lumit Çarls. Nja pesëqind metra në të djathtën time ishte një ndërtesë e lartë, emrin e së cilës nuk e mora vesh kurrë. Uji i hirtë mbartte, si një qerre, copa të mëdha akulli. Në mënyrë të pashmangshme, lumi më bëri të mendoja për kohën. Imazhi mijëvjeçar i Heraklitit. Kisha fjetur mirë; leksioni që kisha dhënë pasditen e mëparshme kishte arritur, besoj, të tërhiqte vëmendjen e studentëve. Përreth nuk kishte këmbë njeriu.
Befas, pata ndjesinë (që sipas psikologëve i përket gjendjes së lodhjes) se e kisha jetuar edhe më parë atë moment. Në skajin tjetër të stolit, qe ulur dikush. Unë do të kisha dëshiruar të isha vetëm, por nuk desha të ngrihesha menjëherë, për të mos u treguar i pasjellshëm. Tjetri kishte filluar të fishkëllente. Në këtë çast nisi edhe i pari i anktheve të shumta të atij mëngjesi. Melodia që fishkëllente, që mundohej të fishkëllente (gjithmonë kam stonuar), ishte e stilit kriojo* të “Gërmadha” e Elias Regulesit. Ai stil më çoi sërish tek një oborr, që tani s’është më, dhe tek kujtimi i Alvaro Melian Lafinurit, që ka vdekur para shumë vitesh. Më pas behën fjalët. Ishin ato të dhjetëvargëshit të parë. Zëri nuk ishte ai i Alvaros, por kërkonte t’i ngjasonte. E njoha gjithë llahtar.
Iu afrova dhe i thashë:
– Zotëri, ju jeni uruguaian apo argjentinas?
– Argjentinas, por që prej katërmbëdhjetës jetoj në Gjenevë, – qe përgjigja.
Pas një heshtjeje të gjatë, e pyeta:
– Në numrin shtatëmbëdhjetë të rrugës Malanju, përballë kishës ruse?
M’u përgjigj se po.
– Atëherë, – i thashë për rrjedhojë – ju quheni Horhe Luis Borhes. Edhe unë jam Horhe Luis Borhes. Jemi në vitin 1969, në qytetin e Kembrixhit.
– Jo! – m’u përgjigj me zërin tim disi të largët.
Pas një copë here, këmbënguli:
– Unë jam këtu, në Gjenevë, në një stol, disa hapa larg Rodanit. Vërtet është e çuditshme se ngjasojmë me njëri-tjetrin, por ju jeni shumë më i vjetër, me kokën e thinjur.
Unë iu përgjigja:
– Mund të ta vërtetoj se nuk gënjej. Do të të them gjëra që nuk do mund t’i dinte një i panjohur. Në shtëpi është një mate* argjendi me një mbështetëse, gdhendur me gjarpërinj, që e ka sjellë nga Peruja stërgjyshi ynë. Gjithashtu është një enë argjendi, që varet te kaptelli i shalës. Në raftin e dhomës tënde ka dy rreshta librash. Tre vëllimet e “Një mijë e një netëve” të Leinit me gdhendje metalike dhe shënime me shkronja të vogla midis kapitujve, fjalori latin i Kuiçeratit, “Germania” e Tasitit në latinisht dhe në versionin e Gordonit, një “Don Kishot” i shtëpisë botuese Garnier, “Tabelat e Gjakut” të Rivera Indartes, me dedikim nga autori, “Sartor Resartus” i Karlailit, një biografi e Amielit dhe, fshehur pas të tjerëve, një libër mbi zakonet seksuale të popujve ballkanas, i veshur me letër. Nuk e kam harruar as atë perëndimin, në një kat të parë në sheshin Duburg.
– Dufur, – më korrigjoi.
– Epo mirë, Dufur. Mjaftojnë të gjitha këto?
– Jo, – u përgjigj. – Këto prova nuk vërtetojnë asgjë. Nëse unë jam duke ju ëndërruar, është normale që t’i dini ato që di dhe unë. Katalogu juaj i rregullt është krejt i kotë.
Kundërshtimi ishte i drejtë. Iu përgjigja:
– Nëse ky mëngjes dhe ky takim janë ëndërr, secili prej nesh duhet të mendojë se ëndërruesi është ai vetë. Ndoshta reshtim së ëndërruari, ndoshta jo. Ndërkohë, detyra jonë e qartë është ta pranojmë ëndrrën, ashtu siç kemi pranuar universin, siç kemi pranuar të na kenë ngjizur, të shohim me sy dhe të marrim frymë.
– E nëse ëndrra vazhdon? – tha, gjithë ankth.
Për ta qetësuar atë dhe veten, shtira një kthjelltësi që sigurisht nuk e ndieja. I thashë:
– Ëndrra ime ka shtatëdhjetë vjet që zgjat. Tekefundit, gjatë kujtimeve, nuk ka njeri që të mos takohet me vetveten. Kjo po na ndodh këtë çast, vetëm se jemi dy. Nuk do të dish diçka për të shkuarën time: e ardhmja që të pret?
Pohoi pa fjalë. Unë vazhdova, disi i përhumbur:
– Nëna është shëndosh e mirë në shtëpinë e saj në kryqëzimin e rrugëve Çarkas dhe Maipu, në Buenos Aires, por babai vdiq rreth tridhjetë vite më parë. Vdiq nga zemra. I dha fund një paralizë; dora e majtë e vendosur mbi të djathtën dukej si dora e një fëmije mbi dorën e një gjiganti. Vdiq me padurim për të vdekur, por pa asnjë ankim. Në të njëjtën shtëpi kishte vdekur edhe gjyshja jonë. Disa ditë para fundit, na thirri të gjithë e na tha: “Unë jam thjesht një grua shumë plakë, që po vdes shumë ngadalë. Askush të mos brengoset për diçka kaq të zakonshme dhe normale”. Nora, motra jote, është martuar dhe ka dy fëmijë. Meqë ra fjala, si janë nga shtëpia?
– Mirë. Babai si gjithmonë me shakatë e tij kundër fesë. Mbrëmë tha se Jezusi ka qenë si gauçot, që s’duan të marrin përgjegjësi, prandaj predikonte me parabola.
Hezitoi dhe më tha:
– Po ju?
– Nuk e di shifrën e librave që do të shkruash, por di se janë tepër. Do të shkruash poezi që do të të falin një kënaqësi të pandashme me askënd dhe tregime të llojit fantastik. Do të japësh mësim si babai yt dhe si shumë të tjerë të gjakut tonë.
M’u bë qejfi që nuk më pyeti për dështimin apo suksesin e librave. Ndryshova tonin dhe vazhdova:
– Për sa i përket historisë… Pati një luftë tjetër, pothuaj mes të njëjtëve kundërshtarë. Franca nuk vonoi të kapitullonte; Anglia dhe Amerika luftuan kundër një diktatori gjerman, që quhej Hitler, beteja ciklike e Vaterlosë. Buenos Airesi, rreth njëmijë e nëntëqind e dyzet e gjashtës, ngjizi një tjetër diktator Rosas, mjaft të ngjashëm me të afërmin tonë. Në pesëdhjetë e pesën, provinca e Kordobës na shpëtoi, ashtu siç e kishte bërë më parë Entre Riosi. Tani, punët shkojnë keq. Rusia po bëhet zot i planetit; Amerika, e bllokuar nga besëtytnia e demokracisë, nuk po vendos të jetë një perandori. Çdo ditë e më shumë, vendi ynë po bëhet më provincial. Më provincial dhe më mendjemadh, sikur të jetë symbyllur. Nuk do të më çudiste që mësimi i latinishtes të zëvendësohej me gjuhën guarani.
Vërejta se gati nuk po më kushtonte vëmendje. Frika thelbësore e diçkaje të pamundur e megjithatë të vërtetë, e kishte mpirë. Unë, që s’kam qenë kurrë prind, ndjeva për atë djalosh të gjorë, më të afërt se një bir të mishit tim, një valë dashurie. Pashë se midis duarve po shtrëngonte një libër. E pyeta çfarë ishte.
– “Të mallkuarit” apo, siç besoj, “Djajtë” e Fjodor Dostojevskit, – m’u përgjigj me njëfarë kotësie.
– Pothuajse e kam harruar. Si është?
Pa e përfunduar mirë, ndjeva se ajo pyetje qe një blasfemi.
– Mjeshtri rus, – siguroi – ka depërtuar më shumë se askush tjetër në labirintet e shpirtit sllav.
Ajo përpjekje retorike m’u duk një provë se ishte qetësuar.
E pyeta se çfarë librash të tjerë të mjeshtrit kishte lexuar.
Numëroi dy-tre, mes tyre “Sozia”.
E pyeta nëse arrinte t’i dallonte mirë personazhet gjatë leximit, si në rastin e Xhozef Konradit dhe nëse mendonte të lexonte veprën e plotë.
– Në të vërtetë jo, – m’u përgjigj me njëfarë habie.
E pyeta se çfarë po shkruante dhe më tha se po përgatiste një libër me vargje që do të titullohej “Himnet e përskuqura”. Kishte menduar gjithashtu, “Ritmet e përskuqura”.
– Pse jo? – i thashë. – Mund të lësh mbresa të mira. Vargun e kaltër të Ruben Darios dhe këngën e hirtë të Verlenit.
Pa ma vënë veshin, më sqaroi se libri i tij do t’i këndonte vëllazërisë së gjithë njerëzimit. Poeti i kohës sonë s’mund t’ia kthejë shpinën epokës së vet.
U mendova dhe e pyeta nëse me gjithë mend ndihej vëlla i gjithë njerëzve. Për shembull, i të gjithë sipërmarrësve me salltanete të përmortshme, i të gjithë postierëve, i të gjithë palombarëve, i të gjithë atyre që jetojnë në trotuaret me numra çift, i të gjithë të ngjirurve, e të tjerë. Më tha se libri i tij i referohej masës së gjerë së të shtypurve dhe të përbuzurve.
– Masa jote e të shtypurve dhe të përbuzurve, – iu përgjigja – nuk është gjë tjetër veçse një idealizim. Në qoftë se ekziston dikush, ata janë vetëm individët. “Njeriu i së djeshmes nuk është njeriu i të sotshmes”, ka thënë një grek. Ne të dy, ulur në këtë stol të Gjenevës apo të Kembrixhit, ndoshta jemi prova.
Përveçse në faqet e rrepta të Historisë, ngjarjet e paharrueshme nuk pranojnë fraza të paharrueshme. Një njeri në pragun e vdekjes, dëshiron të kujtojë një gravurë të këqyrur vagëllimthi në fëmijëri; ushtarët që janë gati të hyjnë në betejë, flasin për baltën ose për rreshterin. Rrethana jonë ishte e veçantë dhe, sinqerisht, nuk ishim të përgatitur. Biseduam, në mënyrë të pashmangshme, për letërsinë; druhem se s’thashë gjë tjetër përveç asaj që u them gazetarëve. Alter egoja ime besonte në krijimin apo zbulimin e metaforave të reja; unë, në ato që u përkasin përqasjeve intime dhe të dallueshme, të cilat imagjinata jonë tani i ka pranuar. Plakja e njerëzve dhe perëndimi, ëndrrat dhe jeta, rrjedha e kohës dhe e ujit. Ia paraqita këtë mendim, të cilin vite më vonë do ta paraqisja në një libër.
Pothuajse nuk më dëgjonte. Papritur tha:
– Nëse ju keni qenë unë, si është e mundur që paskeni harruar takimin tuaj me një zotëri të moshuar, i cili në vitin 1918 ju tha se edhe ai po ashtu quhej Borhes?
Nuk më kishte shkuar mendja tek kjo pengesë. Iu përgjigja pa bindje:
– Ndoshta ngjarja ka qenë kaq e pabesueshme, saqë jam munduar ta harroj.
Me druajtje guxoi të pyeste:
– Si e keni kujtesën?
Kuptova se për një djalosh që s’i ka mbushur të njëzetat, një burrë mbi të shtatëdhjetat, është gati një i vdekur. Iu përgjigja:
– Zakonisht i ngjason harresës, por vazhdon t’i gjejë ende gjërat që i lypen. Studioj anglosaksonishten dhe nuk jam i fundit i klasës.
Biseda jonë kishte zgjatur tepër për të qenë biseda e një ëndrre.
Sakaq, më erdhi një ide e vetëtimtë.
– Unë mund të ta vërtetoj menjëherë, – i thashë – që nuk je duke ëndërruar me mua. Dëgjoje mirë këtë varg, që s’e ke lexuar kurrë, mesa mbaj mend unë.
Ngadalësisht recitova vargun e famshëm:
“L’hydre – univers tordant son corps écaillé d’astres.”
Ndjeva shtangien e tij gati të frikësuar. E përsëriti me zë të ulët, duke shijuar shkëlqimin e çdo fjale.
– E vërtetë, – belbëzoi. – Unë kurrë nuk do të shkruaj dot një varg të tillë.
Hygoja na kishte bashkuar.
Tani më kujtohet se më parë ai kishte përsëritur me zjarr atë pjesë të shkurtër, ku Uollt Uitmani përkujton një mbrëmje të përbashkët buzë detit, ku qe vërtet i lumtur.
– Nëse Uitmani e ka shkruar, – shqyrtova – është sepse e dëshironte dhe jo se ka ndodhur. Poezia fiton, kur shohim që është shprehia e një dëshire të zjarrtë, jo historia e një fakti.
Më nguli sytë.
– Ju nuk e njihni, – thirri. – Uitmani është i paaftë të gënjejë!
Gjysmë shekulli nuk shkon kot. Në bisedën tonë, midis dy njerëzve me letërsi të tjetërllojshme dhe shije të ndryshme, kuptova se nuk mund të merreshim vesh. Ishim tepër të ndryshëm dhe tepër të ngjashëm. Nuk mund ta gënjenim njëri-tjetrin dhe kjo e bënte të vështirë dialogun tonë. Secili prej të dyve ishte imitimi karikaturesk i tjetrit. Situata ishte mjaft jonormale për të duruar kohë të gjatë. Këshillat apo diskutimet ishin të kota, sepse fati i tij i pashmangshëm qe të ishte ky që jam.
Befas, m’u kujtua një fantazi e Kolerixhit. Dikush ëndërron se përshkon parajsën dhe si provë i japin një lule. Kur zgjohet, lulja është përkrah.
Më erdhi ndërmend një mjet i ngjashëm.
– Dëgjo, – i thashë – ke pará me vete?
– Po, – m’u përgjigj. – Kam nja njëzet franga. Sot kam ftuar për darkë Simon Jiçlinskin tek Krokodili.
– Thuaji Simonit se do të ushtrojë mjekësinë në Karuzh dhe se do të bëjë shumë mirë… tani, më jep një nga monedhat e tua.
Nxori tre monedha argjendi dhe ca qindarka të vogla. Pa e kuptuar, më zgjati një nga të parat.
Unë i zgjata një nga ato kartëmonedhat e çrregullta amerikane që kanë vlerë shumë të ndryshme nga njëra-tjetra, por të njëjtën madhësi. E shqyrtoi ethshëm.
– S’është e mundur! – bërtiti. – Ka datën një mijë e nëntëqind e shtatëdhjetë e katër.
(Muaj më vonë dikush më tha se kartëmonedhat nuk kanë datë.)
– Gjithçka është një mrekulli, – arriti të thoshte – dhe mrekullia shtin frikë. Ata që qenë dëshmitarë të ringjalljes së Lazarit duhet të kenë mbetur të llahtarisur.
Nuk kemi ndryshuar aspak, mendova. Gjithmonë referencat letrare.
E bëri copa kartëmonedhën dhe i futi monedhat në xhep.
Unë zgjodha ta flakja në lumë timen. Harku i stemës së argjendtë duke u tretur në lumin e argjendtë, do t’i kishte dhënë historisë sime një imazh të gjallë, por fati nuk e deshi.
U përgjigja se e mbinatyrshmja, nëse ndodh dy herë, resht së qeni e tmerrshme. I propozova të takoheshim të nesërmen, në të njëjtin stol, që është njëherazi në dy kohë dhe në dy vende.
Pranoi menjëherë dhe, pa e këqyrur orën, më tha se i qe bërë vonë. Të dy gënjenim dhe secili e dinte që bashkëbiseduesi i tij po gënjente. I thashë se do vinin të më merrnin.
– T’ju marrin? – pyeti.
– Po. Kur të arrish moshën time do ta kesh humbur pothuajse krejtësisht shikimin. Do të shohësh vetëm ngjyrë të verdhëlleme, hije dhe drita. Por mos u shqetëso. Verbëria graduale nuk është diçka tragjike. Është si një perëndim i ngadaltë vere.
U përshëndetëm pa u takuar. Të nesërmen nuk shkova. As tjetri s’do të ketë shkuar.
E kam vrarë mendjen thellë për atë takim, që s’ia kam rrëfyer askujt. Besoj se e kam gjetur çelësin. Takimi qe i vërtetë, por tjetri bisedoi me mua në ëndërr dhe, për këtë, ka mundur të më harrojë; unë bisedova me të në realitet dhe më torturon ende ai kujtim.
Tjetri më ëndërroi, por nuk më ëndërroi me saktësi. Tani e kam të qartë: ëndërroi datën e pamundur të dollarit.
___________
*kriojo (criollo) – amerikanizëm që u përdor qysh nga epoka e kolonializmit për të emëruar ata që lindnin në atë kontinent, që do të thotë vendali, por me një origjinë europiane, për t’i dalluar nga indigjenët vendas. Pra kriojo ishte një banor i lindur në Amerikë me prindër europian (zakonisht spanjollë).
*mate – një lloj bime që gjendet kryesisht në Argjentinë dhe Uruguai, gjethet e së cilës thahen e shkërmoqen, pastaj hidhen në një kupëz të bërë me kungull të vogël ose edhe me material tjetër. Kupëza mbushet me ujë të ngrohtë, duke formuar një lloj çaji që gjerbet me një pipth. Në vendet që përmendëm kjo pije quhet mate dhe është aq tradicionale sa nuk i mungon asnjë shtëpie. Këtu, domethënë në rastin e përdorur, bëhet fjalë për takëmet me të cilat pihet ky lloj çaji, domethënë mateja.
Përktheu: Erion Karabolli