Author

Admin - page 89

Admin has 1814 articles published.

Humori si cilësi e fitimtarëve/Introduksion për romanin “Bob Legjenda” të autores Arlinda Guma

in A(rt)ktivizëm/Letërsi/Tirana Review by

Është e vështirë që një shkrimtar, në këtë kaos idesh dhe përmbysjesh vlerash të shoqërisë, të ruajë drejtimin e anijes personale, sepse më shumë se dallgët e sipërfaqes së oqeanit, janë rrymat e nënujshme që mund të influencojnë timonin e anijes së tij. Zbulimi i këtyre rrymave të nënujshme, është edhe objektivi i parë, sigurisht, i padeklaruar, i autores së këtij romani.

Kujtim Drishti

Në qoftë se ka një roman realist, që shpaloset me forma shpesh surrealiste, dedikuar kërkimit të rrugës filozofike, etike dhe psikologjike, të një shkrimtari të ri, “Bob Legjenda” është një prej tyre.

Në qoftë se ka një roman që vazhdon rrugën e Erich From-it, për të shpjeguar marrëdhëniet psikologjike të njerëzimit me diktaturën, ky është përsëri njëri prej tyre.

Shoqëria e sotme shqiptare është e lirë deri në pikën ku çdo kufi moral, ashtu si dhe kufiri midis moshave, është turbulluar nën presionin e ligjeve të tregut të lire. Kjo liri i ka vënë detyrën individit të gjejë kuptimin e lirisë së tij në një fazë kaotike. Kaosi i ideve, i vënë përballë arsyes, shikohet si skizofreni. Skizofrenia prodhon burleskun, paradoksin dhe surrealizmin, të cilëve, vetëm shkrimtarët dhe poetët dinë t’ua kuptojnë sekretin e t’i transformojnë në art dhe letërsi, për të prekur ndjenjat e njerëzve e për të ushqyer koherencën e arsyes njerëzore. Kështu njerëzit do ta duan paradoksin, absurdin, surrealizmin dhe figurat letrare të tyre, për t’u distancuar prej shëmbëlltyrave të tyre reale me anë të letërsisë dhe artit. Në këtë distancim, ata do të shikojnë më qartë se çfarë ndodh brenda kaosit  e do të dinë t’u vënë emër ideve dhe fenomeneve të jetës për të shkuar drejt kthjelltësisë.

Këtë bën dhe autorja e këtij romani  nëpërmjet personazhit kryesor të tij. Ky personazh, që përpara se të qeshë të tjerët, ironizon veten. Të qeshësh veten është një cilësi që njerëzit depresivë nuk munden ta bëjnë kurrë. Humori është cilësi e fitimtarëve; këtë vizion me humor dhe ironi na sjell Arlinda Guma në këto kohë të turbullta të Shqipërisë dhe botës.

Është e vështirë që një shkrimtar, në këtë kaos idesh dhe përmbysjesh vlerash të shoqërisë, të ruajë drejtimin e anijes personale, sepse më shumë se dallgët e sipërfaqes së oqeanit, janë rrymat e nënujshme që mund të influencojnë timonin e anijes së tij. Zbulimi i këtyre rrymave të nënujshme, është edhe objektivi i parë, sigurisht, i padeklaruar, i autores së këtij romani.

Busulla e tij është njerëzorja, për të mos thënë, morali i milingonave.

Arlinda Guma na jep një mijë refleksione të bukura, të dhëna befasishëm, si kupa kokteili. Ky kokteil është një përzierje humori dhe mendimesh, të dala me shkathtësi nga thellësitë e oqeanit të jetës njerëzore, e që vijnë natyrshëm nëpërmjet gojës së personazhit Bob Legjenda. Por vetëm dy ose tre prej tyre fymëzojnë boshtin e historisë: Melodia “tiranike”, Konja Adrian-Miss Mirësia e Padurueshme dhe “Hardhuca Aventuriere”.

Bobi  midis  “Diktaturës” dhe Dashurisë…

Bob Legjenda ka kuptuar se diktatura shfaqet atëherë kur dëmtohet bota e ndjenjave tek njeriu, në pikën që ai nuk është i aftë të ushqejë as mëshirë dhe as dashuri.

Kjo është akuza më e rëndë që ai i bën njerëzimit të sotëm. Prandaj dhe kopertina  e librit mban një kaskë ushtari mbi një mur me tulla, të lyera me të bardhën naive, muri i varfër dhe i sinqertë i njerëzimit, që përgjigjet me “Jo!” ose me “Po!”,  vetëm me Arsyetim e pa Zemër ose vetëm me Zemër e pa Arsyetim. Ky model që kërcënon njerëzimin është transformuar tek personazhi kryesor në një fobi.

Bobi e ka jetuar vetë këtë eksperiencë. Ai ka dashuruar violinçelisten Melodi, por ajo e ka bërë “gjysmë njeriu” i thonë shokët me shaka, e ka “torturuar” psikologjikisht, aq sa atij i duket se ajo është nanurisur në fëmijërinë e saj “me muziken e Wagner-it”, kompozitor i preferuar i Hitlerit.

“Tregimin e parë ma hëngri qeni. Romanin e parë ma dogji Melodia”, ironizon me një humor të zi Bobi.

Ai shkroi një roman të dytë, këtë herë kushtuar Melodisë. Dhe njerëzit u dashuruan me Melodinë  dhe autori mori çmimin Autorit i Vitit.

Autorja nuk qëndron vetëm në lidhjen midis turbullimit të botës së ndjenjave dhe toksicitetit të diktatit. Ajo shkon më larg, akuzon mungesën e ngrohtësisë së ndjenjave si shkak i çdo mosmarrëveshjeje njerëzore. Kjo na kujton autorin Marchal Rosenberg, i cili ka shpikur “metodën e diskutimit në paqe të gjërave që shkaktojnë zemërim”. Në këtë roman, të gjithë personazhet na duken si të papjekur në planin emocional. Në qoftë se Rosenbergu shpjegon se ç’është pjekuria e shprehjes emocionale, Arlinda Guma shkruan një roman për mungesën e saj.  Kur Inteligjenca Emocionale e njerëzve është e ulët dhe Koeficienti i Inteligjencës së tyre është i lartë (shqiptarët e kanë Koeficientin e Inteligjencës të lartë), atëherë ky koeficient, për kompensim bën dredha zgjuarsie që konkurrojnë ndjenjat, ato që ne i quajmë “njerëzore”, dhe kapet në gjërat materiale ose abstrakte dhe joshpirtërore të jetës. Një njeri pa shpirt është njeri bosh për personazhin tonë Bob. Prandaj ai ankohet se universi i ka dërguar një pako me zbrazëti, atëherë kur krejt papritur kupton se nuk e do më Melodinë.

Por kjo papjekuri  e shprehjes emocionale prodhon dramën. Dhe për  autoren “mungesa e dramës për ballkanasin është si mungesa e sheqerit në gjak”. Këtu meritë e Bobit nuk është vetem humori i tij, por edhe vënia e gishtit mbi plagen tonë: në papjekurinë apo devijimin emocional që prodhon midis të tjerash edhe narcizë si Hilteri & Company

Personazhi Bob e kupton dhe e kritikon veten. Duke e analizuar, ai ka kuptuar se vështirësia e lindur në marrëdhënien  me regjisoren Adrian, i vjen nga paaftësia e të shprehurit-kuptohet: këtë herë, jo në letër si shkrimtar, por si njeri konkret në marrëdhënie direkte me njerëzit, në marrëdhënien direkte me personin që ai dashuron . “Je kaq i patakt! Je kaq i pavend! Kaq i papërshtatshëm!”, i thotë Konja Adrian. Personazhi ynë ka një “problem” psikologjik, që është mesa duket një problem i të gjithë njerëzve që e rrethojnë. Vetë mirësine e regjisores, ai e quan “të padurueshme”… Një shkrimtar në jetën e tij të përditshme është gjithnjë larg veprës së tij shembullore për njerëzit, fenomen ky i njohur nga mbarë njerëzimi. Por ne jemi futur në një etapë të historisë njerëzore ku mirësia e njerëzve, një vlerë pa vlerë, në një realitet të vrazhdë, i vret ndërgjegjet e tyre. Analiza e Bobit për veten është paraqitur në fjalët diagnostikuese të regjisores, të cilat ai i pranon po me aq çiltërsi sa ç’pranon edhe epitetin “e padurueshme” që  i  vendos nga pas mirësisë së saj.

Dhe kjo është një lojë shumë e bukur e autores Arlinda Guma. (Rrëfimi është i mbushur me skena të tilla.) Në këtë çekulibër sentimental ndodhet Bobi; midis një dëshire fëminore për të marrë dashuri dhe një sjelljeje prej të rrituri që nuk jep dashuri. Dhe kjo, prej frikës se mos ngjan “rozë”. Ai nuk shqipton dot një “fjali”. Madje ai pyet: “Po njerëzit prehistorikë, si ia kanë dalë ta thonë atë fjali me aq lehtësi?” Kuptohet se këtu bëhet fjalë për fjalinë e thjeshtë: “Të  dua.”

Historia  e dashurisë merr një konkluzion sa filozofik aq dhe psikologjik, që mban vulën ballkanike: Kush e drejton njeriun mendja apo zemra? Ai i jep përgjigje kësaj pyetjeje në roman.

Personazhi ndjen në një çast të historisë së tij “një mall të papërfillshëm” për zonjushën Adrian, të cilën ai e dashuron, por duke analizuar papërfillshmërinë e këtij malli që ndjen, ai e lidh atë me pavetëdijen e ballkanasve. “Meqë Ballkani ka qenë vazhdimisht i pushtuar, gjithçka për të është çështje uzurpimi… Ka diçka prej kështjellash në përballjen e pavetëdijes ballkanase me sentimentet, sidomos në atë femërore…. Edhe Konja Adrian është kështjellare si gjithë të ngjashmet e saj ballkanase që flenë me thikë nën jastëk.”

Kjo analizë e autores, vendos bazat e shpjegimit të një fenomeni social-psikologjik të adaptimit të njeriut në kondita lufte, adaptim që për konditat e paqes na del si mosadaptim, si një turbullim i sjelljes që prodhon tiraninë individuale. Prandaj personazhi pyet: “Çfarë ka përtej fitores? Përtej rënies së një kështjelle? Dhe jep përgjigje: “Ky është çasti kur përfytyrimi nuk përgjigjet.”

Por Bob Legjenda i di përgjigjet dhe përgjigjia i fut frikën, sepse fenomenet e prodhuara vijnë nga njerëzit rreth tij dhe nga vetja. Pohimin me zë të lartë të dashurisë së tij për zonjushën Adrian: “trëndafila të kuq të gjithë… ” ai e shikon me shpoti si një zgërlaqje të individit ose çështje uzurpimi.

Nëse ka një aspekt ku lexuesit i duket se personaliti i personazhit kryesor ngjan i pazakontë, kjo vjen pikërisht sepse prej tij lind një çekuilibër midis shprehjes emocionale dhe shprehjes racionale, sepse ndjenjat e tij e mbajne kokën “nën llogore”, prandaj kur njerëzit pas 5000 vjetësh do të vizitojnë vendet ku ka jetuar Bob Legjenda, do të thonë (sipas tij), se ky është vendi ku gjeniu ynë e përballoi me aq dinjitet agresionin e regjisores (në fakt ajo e kish puthur me pëlqimin e tij.)

Ky roman është një argument psikologjik i parë, argumenti psikologjik më i thellê që shpjegon lindjen e asaj qe njerëzit do ta quajnë më vonë: “Konflikt psikologjik”, e deri në një nga funksionet  e konfliktit, deri në “tirani”. Ky është dhe boshti rreth të cilit është ndërtuar ky roman. Degët e tij  janë tê shumta, siç është edhe diktatura e konformizmit. Bobi ynë është antikonformist. Konformizmi është një ndër shfaqiet e çmendurisë njerëzore. Ai punon me kallëpe. Dhe njerëzit, si dhe gazetarët duket se nuk kanë dalë nga kallëpet.

– A kanë morra komunistët? – pyet Ema e vogël.

– Nuk e di. Edhe mund të kenë, – përgjigjet pa të keq Bobi. Pastaj shton: – Nja dy që kam njohur unë, nuk i kam parë ndonjëherë ta kruanin kokën..

– Dy shokë te kopshti im e kruajnë kokën… janë komunistë?… – pyet vogëlushja e menduar.

Kjo skenë komike na bën të mendojmë se njerëzit aq shumë e kanë harruar komunizmin sa nuk janë në gjendje të vleresojnë kuptimin e peshës që u është vënë në dorë: zgjedhjet, esencën e realitetit të tyre. Ata vazhdojnë të çorientuar, akoma të akuzojnë komunizmin për vuajtjet e përditshme të jetes në kapitalizëm, i cili këtë herë, më shumë se ç’bëri komunizmi, është futur në qelizën egoiste për t’u bërë i vetmi motiv i lëvizjes njerëzore. Por egoizmi i promovuar në vetmi, e kthen njeriun në një kafshë dhe shoqërinë në xhungël.

Struktura e romanit dhe teknika

Struktura e romanit është e veçantë dhe origjinale, sepse ajo nuk bazohet  më shumë në vetë ngjarjen – që është e thjeshtë, pa konflikte të rënda që prekin ekzistencën  e njeriut – sesa në sekuencat e  shpalosjes së mendimeve të personazhit Bob, në parimet themelore filozofike dhe etike, përballë ngjarjeve dhe njerëzve.

Në dilemën mijëvjeçare të shkrimtarëve: t’i japësh prioritet ngjarjes apo personazheve?, autorja  ka zgjedhur personazhet dhe analizën e tyre, nën humorin dhe ironinë e fitimtarit Bob Legjenda.

Për ta bërë më të lehtë ndjekjen e rrëfimit të personazhit Bob Legjenda, romani është ndarë në proza të shkurtra, uniteti i të cilave krijohet nga ngjarja e thjeshtë: (romani që u kthye në skenar filmi dhe realizimi i filmit me të njëjtët personazhe), të sjellë nën vështrimin komik të Bobit. Kjo i lejon autores që, duke zhvilluar temën  kryesore të raportit të emocioneve dhe ndjenjave të turbulluara me sjelljet e njerëzve, të mund t’i japë forma eseje veprës së saj, duke kaluar nga nëntema në nëntemë. Këto nëntema përbëjnë në veten e tyre “esé” me, herë peshën e psikologjisë  dhe pedagogjisë (fëmijêt nuk janë përjashtuar nga bota rrethuese), herë të etikës apo filozofisë së shkrimtarit. Në përgjithësi, në çdo kapitull autorja vihet në marrëdhënie me një apo dy nga personazhet e tij.

    Arlinda  Guma

Hapësira e romanit shtrihet nga qyteti ku banon Bobi, tek bota e superstrukturës së një shoqërie; tek shkrimtarët, kritikët dhe mediet, kjo është bota nga e cila e ka marrë materialin autorja, bota ku e vërteteta dhe gënjeshtrat vishen ose bëjnë sikur vishen me rrobat e artit dhe përplasen  me njëra-tjetrën.

Vështrimi i autores Arlinda Guma është herë tokësor, herë jashtëtokësor. Ajo shkon edhe 5000 vjet më pas dhe hedh një vështrim si arkeologët apo shkrimtarët që merren vetëm me të shkuarën e largët të njerëzimit. Por ky vështrim është një veshtrim komik.

Tensioni dramatik në vepër mbahet në konfliktin midis turbullirës dhe mençurisë, midis jonormales dhe normales, midis hamendësimit dhe realitetit, midis dështimit dhe suksesit. Ky konflikt shfaqet gjithnjë në mënyrë befasuese për lexuesin.

-Jo!- thotë personazhi ynë Bob, nuk duhet t’i drejtohesh me: “E dashur Laura”, “Fanteja i drejtohej me: E dashur këpucëshqepur”.

Bobi – personazh me vizion  komik për realitetin…

Kritika e realitetit, në letërsinë botërore është bërë në përgjithësi në dy regjistra kryesorë, në atë të dramës dhe tragjedisë ose në atë të komedisë. Arlinda Guma e ka gjetur më të shëndeteshme për ditët që jetojmë, të hedhë shikim komik mbi realitetin, sepse humori sfidon industrinë farmaceutike të antidepresivëve. Kështu bën dhe personazhi kryesor i romanit të saj.

Instikti për të zhdramatizuar situatat është një natyrë e brendshme e Bobit, rezultat po aq i natyrshëm është humori. Në rrëfimin e historisë, humori  i tij shpërthen në skena imagjinare, me një spontanitet befasues.

Distancën nga realiteti që krijon humori, Bob Legjenda e bën edhe më të madhe. Ai shqyen hapësirën dhe kohën, për ta dhënë këtë distancë, të cilën ai e ka si nevojë të brendshme të vetes, për t’i shpëtuar helmit të realitetit. Ai vihet,  herë në pozicionin e jashtëtokësorit,  herë në pozicionin e arkeologut të 5000 vjetëve pas ngjarjes ose të shkrimtarëve që merren vetëm me ngjarje të mijëra viteve më parë.

Ky humor na vjen nga Bobi tokësor, na vjen nga Bobi brenda një kaosi idesh dhe vlerash, ku realiteti është bërë i pakuptueshëm dhe abstrakt. Prandaj ai përdor përfytyrimin, me metafora komike, të cilat dekodohen instiktivisht nga lexuesi. Nëpërmjet metaforës, shkrimtarja zbulon ide të mëdha përballë një realiteti që po bëhet abstrakt. “Bota është e mbushur plot me sekrete. Ato fshihen ngado: në sytë e Monalisës, në sytë e fqinjës sime që përgjon edhe pipëtitjen e mizës apo në sytë e qenit tim Xhek, ndjesë paste.” Duke vënë të tre palët e syve në një plan, ai tallet me sekretin. Shqiptarët janë një popull që i përdor shumë metaforat. Dhe Bobi nuk u lë gjë mangut.

Melodia në kondrasens është bërë metaforë e diktaturës, Rodi është bërë metaforë e kopjes (së Márquezit), vogëlushja “me shikim prej vrasëseje seriale”, përfaqesuese e botës së të rriturve, sepse edhe kufinjtë e moshave duket se janë ngatërruar. Metafora është e pranishme kudo në përshkrimet psikologjike: “etapa fantazmë“  midis “të dua” dhe “nuk të dua”, “njerëzit e aftë të shesin ajër” ose metafora e “ditës ndërkombëtare të gjumit”, e cila, nuk të bën vetëm të qeshësh, por edhe të mendosh se vërtet krijimi i kësaj dite do të bënte që të nesërmen të gjithë njerëzit të zgjoheshin nga gjumi.

Historia është e thjeshtë, por personazhet dhe marrëdhëniet midis tyre jane të ndërlikuar si në jetën reale.

Befasia, si në përshkrim, ashtu dhe në analizë, është mjeti kryesor i humorit dhe ironisë së autores Arlinda Guma, e cila na vë edhe përpara habisë së jashtëtokësorëve, kur ata largohen nga planeti ynë: “Por nuk e morëm vesh përse ziheshin njerëzit!” “Po pse, pyet  personazhi ynë Bob Legjenda, se mos kanë kuptuar ndonjë gjë mbi këtë temë njerëzit e këtij planeti, që mbetën ta kuptojnë alienët?” Kjo pyetje e personazhit Bob, trondit në thellësinë e kohës të gjithë ndërgjegjen njerëzore dhe sfidon pyetjet e filozofëve të të gjitha kohërave, për t”u bashkuar me pikëpamjen e Niçes, sipas të cilës njeriu është një kafshë që sillet rreth shkopit që e mban të lidhur. Njerëzit e refuzojnë këtë përcaktim denigrues të njeriut, sepse ky përcaktim u fyen ndërgjegjen, por fakti është që jashtëtokësorët e Bobit nuk kanë kuptuar përse njerëzit grinden…

Kështu vepra bën pjesë në grupin ku përshkrimi i filozofisë dhe psikologjisë së personazheve, është me i rëndësishëm se vetë intriga e veprës.

Harku i personazhit Bob Legjenda

Në çdo roman, në çdo histori, personazhi kryesor pëson një ndryshim esencial, një hark, brenda mendimeve dhe ndjenjave të veta, një hark të personalitetit. Cili është ky hark për Bobin tonë?

Në analizën që i bën shoqërisë nuk ka hark, por duke kaluar nëpër shoqëri,  harku përfundon tek ai vetë. Kjo është historia e Bobit, ky hark. Zbulimi i paaftësisë së të shprehurit të ndjenjave. Këtë ai e kish zbuluar më parë tek të tjerët, tek Melodia, tek Ema e vogël, tek Konja Adrian, tek të gjithë. I kish mbetur vetëm vetja, megjithëse ai ka qenë gjithnjë një analizues i vetes.

Romani fillon pikërisht me pasojat e toksicitetit që i ka lënë Melodia, ish e dashura e tij, vazhdon me trajtimin autoritar dhe snobist të gazetarëve dhe po aq edhe me meskinitetin e shkrimtarëve, për të përfunduar në përmbysjen e vlerave të moralit dhe edukimit, të transmetuara edhe tek fëmijët.

Bobi duket se ka të njëjtat turbullime emocionale ose të njejtat turbullime të sjelljes, por ndryshe nga të tjerët ai ka një analizë të vetes në çdo çast, po aq goditëse, ashtu siç ka një të tillë edhe për realitetin e jashtëm. Ai ka mendimin se të gjitha ndryshimet në shoqëri përgatiten nga shkrimtarët që merren me përpunimin e baltës njerëzore, në veçanti ato të popujve të vegjël e të varfër. Por popujt e vegjël dinë të shohin ëndrra të mëdha, thotë ai, prandaj dhe letërsia e tyre qëndron në majat e sofistikimit njerëzor.

Bobi përfundon në një bllokim, që quhet ndryshe “Bllokimi i shkrimtarit”, për të cilin mjekësia nuk është përpjekur të gjejë ndonjë kurë, “s’do mend, thotë  ai, këtë bllokim e kanë klasifikuar në patologjitë e luksit”, prandaj nuk ka urgjencë për ta kuruar! Dhe pas kësaj vendos pyetjen: “E çfarë do të ishte për shkencën një studim i thelluar për diagnozën e Writer’s Block? dhe e ngul përfundimisht gozhdën me përgjigjen në formë pyetjeje : “Sa i kushtueshëm do të kish qenë një studim i tillë?

Është ky realitet me vlera të përmbysura, që e bllokon Bob Legjendën të vazhojë punën krijuese të shkrimtarit.

Ai është i zemëruar me letërsinë e ditëve të sotme, prandaj lexon dhe rilexon Kafkën, tregimin e tij me majmunin që arratiset nga kopshti zoologjik. “Metamorfoza” nuk është asgjë përpara fjalimit  madhështor që ky majmun u mban kokave shkencore me të mëdha të vendit, thotë ai.

Shkak i brendshëm i këtij bllokimi janë të gjitha rrethanat, por mbi të gjitha është miku i tij shkrimtar, Rodi. Ja lëmë lexuesit të përqendrohet tek ky personazh, i cili u ngjan shumë shkrimtarëve të tjerë, të lindur në keto 30 vitet e fundit, si dhe shumë të tjerëve.

Harku personal i Bobit është diagnostikimi i dobësisë së tij. Ai e njeh mirë pikën e tij të dobët, mosdëshirën për të thënë “Të dua”. Ashtu siç i njeh botës cektësinë e saj sociologjike e politike kur ajo sheh diçka të bukur e të vlefshme që është promovuar më parë edhe nga ideologjia komuniste, atëhere ajo të akuzon se je komunist… Ja sesi njerëzit nuk e pyesin ndjenjën e tyre, por e fshihen në emër të konformizmit. Kjo tendencë e fshehjes së ndjenjave është për Bobin rreziku më i madh, sepse kjo shkakton konformizmin  dhe ky nga ana e tij i shkakton një handikap të rëndë arsyes, një handikap, flamurin e të cilit e mbajnë aq bukur gazetarët në konferencën e shtypit. Një handikap që do të shpikte një mijë e një arsye politike për të shpjeguar diktaturën dhe asnjëherë mungesën e empatisë dhe të dashurisë njerëzore, një handikap që prodhon komikisht dredhinë e “hardhucës aventuriere” të vogëlushes Ema.

Ndërsa Bobi ka arritur konkluzionin për veten e tij, konkluzionin për shoqërinë e ka disi të pazakontë, sipas tij “kur italianët besonin tek komunizmi, bënin filma më të mirë se tani që besojnë tek kapitalizmi”. Këtu, ndryshe nga gazetarët që bëjnë një arsyetim klishe dhe e pyesin nëse ai është komunist, Bobi shtron idenë e mbylljes së shoqërisë kapitaliste në veten e saj. Dhe kur je i mbyllur nuk bën dot art të mirë. Regjisorët italianë nuk e njihnin komunizmin rus, as atë shqiptar, por ata besonin tek humanizmi. Sot nuk besohet më, kjo na kujton Baumann-in, filozofin gjerman, që shkruan: “Dekadencën e intelektualëve” dhe “Shoqërine Likide”.

Bobi mbetet pesimist përballë fatit të shoqërisë. Por Bob Legjenda ynë i njeh shkaqet e këtij pesimizmi…

Bobi ka meritën se i njeh dhe i ironizon mangësitë e tij. A e ka këtë fat edhe shoqëria e sotme moderne?

Francë, 28 Janar, 2021

Profesionisti-Edvin Thomollari

in Letërsi/Tharm by

Profesionisti-Edvin Thomollari

 

Ndjek temat e ditës,
për shembull; ke disa pulovra me motive Krishtlindjesh…
Të dielën nxjerr për shëtitje labradorin, sigurisht, i sterilizuar dhe simpatik…
Bën palestër herët në mëngjes,
dhe shkon në punë me energjinë që të jep endorfina e sapoçliruar.
Jetëshkrimi yt është minimalist;
vetëm projektet e medha,
fillimet e mundimshme dhe të parëndësishme nuk përmenden.
Beson te liria jote dhe e tjetrit,
prandaj të dashurën e takon vetëm tre herë në javë.
Gjuhën e nënës e ke zëvendësuar me terminologji terminatorësh profesionistë
dhe disa keyworde i përdor në anglisht.
Deklaron botërisht që e do punën
dhe që je vazhdimisht në kërkim të sfidave të reja,
respekton kolegët, hierarkinë, kompaninë,
rri larg njerëzve toksikë, si për shembull; larg atyre që ankohen për kushtet e punës,
je higjenik,
i ndjeshëm ndaj ngrohjes globale dhe përçmon ata qe nuk kujdesen për ambientin.
Kursen letrën, përdor e-mailin, nuk printon faturën në bankomat, etj.,
këto ua këshillon edhe të tjerëve,
je me shkencën,
edhe pse me bisht të syrit kënaqesh me fjalët pozitive të horoskopit,
rrethin e shokëve e ke zëvendësuar me një rrjet kontaktesh,
i mban dhe i zgjeron,
kualifikohesh, rikualifikohesh, përshtatesh,
përqafon ndryshimin me pathos Napoleonian,
vishesh, dukesh, flet si profesionist,
rrotullohesh çdo ditë rreth aksit të botës,
atij aksi të botës që e ka emrin dhimbje…

Poezi nga Jamarbër Marko

in Letërsi/Tharm by

Poezi nga Jamarbër Marko

 

Ata të thyen më dysh
Unë t’i bashkova me kujdes pjesët.
Ata të copëtuan e të shpërndanë në botë
Unë jetova shumë jetë
I gjeta copat dhe të ngrita përsëri.
Ata të shtypën e të bënë pluhur
Dhe era e ftohtë e kënaqësive të tyre
Të shpërndau kudo.
Unë pagova jetën
Mblodha pluhurin
E zbuta dhembjen
Dhe formova përsëri atë ç’ka ishe ti.
Ti dole në rrugën e madhe
E ne nuk u pamë
Asnjëherë më.

Në fillim si farsë, pastaj si tragjedi?

in A(rt)ktivizëm by

Më shumë se dorashkat pati vlerë qëndrimi i tij: “të ndenjurit shtrembër, duarkryq, izolim fizik prej turmës.

   Slavoj Žižek

Të gjithë e njohim thënien e Marksit se historia përsëritet, herën e parë ndodh si tragjedi dhe të dytën si farsë. Marksi i referohej rënies së Napoleonit I dhe farsës së mëvonshme të sundimit të nipit të tij, Napoleonit III. Në vitet 1960 Herbert Marcuse-ja vinte në dukje se nga nazizmi duhet të nxjerrim mësimin e kundërt: në fillim si farsë (gjatë viteve 1920 Hitleri dhe banda e tij trajtoheshin si një grup klounësh politikë margjinalë), pastaj si tragjedi (kur Hitleri mori pushtetin). Afërmendsh, hyrja e turmës në selinë e Kongresit amerikan nuk ishte një tentativë serioze për grusht shteti, por farsë. Jake Angeli, mbështetësi i Qanon-it i mirënjohur tashmë si tipi që hyri në Kongres me një kapele me brirë të ngjashme me përkrenaren vikinge, personifikon rrejshmërinë e krejt turmës së protestuesve. Në kulturën popullore luftëtarët vikingë portretizohen vërtet me përkrenare me brirë, por nuk ka asnjë të dhënë historike se përkrenaret vikinge kanë pasur vërtet brirë. Në të tillë formë ato u shpikën nga imagjinata romantike e fillimshekullit XIX: ja autenticiteti i protestuesve(!)
E njëjta gjë vlen edhe për presidencën e Trump-it. Kur banda digjitale e të katërve – Twitter-i, Facebook-u, Instagram-i dhe YouTube-i – bllokuan profilet online të Trump-it, shumë komentatorë vunë në dukje një aspekt problematik të këtij akti. Një kompani private (s’merret vesh se cili organizëm brenda tyre) përjashton dikë nga sfera publike. Kjo ka ardhur si pasojë e privatizimit të të përbashkëtave digjitale, të hapësirës publike, në të cilën ne komunikojmë gjithnjë e më shumë, sidomos në këtë kohë mbylljesh dhe distancimi fizik. Trump-it iu dha një goditje veçanërisht e rëndë pasi kanali i tij kryesor i komunikimit me publikun ishte dërgimi i tweet-eve. Po citoj Russell Sbriglia-n në një bisedë private:
“A mund të ketë shembull më të mirë të logjikës së ‘vjedhjes së shijimit’ sesa mantra e mbështetësve të Trump-it që thërrisnin ‘Ndalni vjedhjen!’ gjatë sulmit ndaj Kongresit?! Natyra hedoniste dhe karnavaleske e sulmit ndaj Kongresit për të ‘ndalur vjedhjen’ nuk kishte të bënte thjesht me kryengritjen; i lidhur me rimarrjen e shijimit që ‘supozohet’ se u është vjedhur nga të tjerët (d.m.th. zezakët, meksikanët, myslimanët, LGBTQ+ etj.), dimensioni karnavalesk ishte fund e krye thelbësor për të.”
Çka ndodhi më 6 janar në Kongres nuk ishte tentativë për grusht shteti, por një karnaval. Ideja se karnavali mund të shërbejë si model për lëvizjet protestuese përparimtare – këto protesta janë karnavaleske jo vetëm në formë dhe atmosferë (performanca teatrale, biseda humoristike…), por edhe në karakterin e decentralizuar të organizimit të tyre – është thellësisht problematike. A nuk është karnavalesk realiteti shoqëror i kapitalizmit të vonë?! A nuk ishte Kristallnacht-i i vitit 1938 – si shpërthim gjysmë i organizuar e gjysmëspontan sulmesh të dhunshme ndaj shtëpive, sinagogave, bizneseve dhe njerëzve të komunitetit hebraik – një lloj karnavali i mirëfilltë?! Veç kësaj, a nuk është “karnavali” emri i anës së errët të pushtetit – nga përdhunimet në grup te linçimet në masë?! Nuk duhet të harrojmë se Mikhail Bakhtin-i e përpunoi nocionin e karnavalit në librin e tij mbi Rabelais-në, i shkruar në vitet 1930 si një përgjigje e drejtpërdrejtë ndaj karnavalit të spastrimeve staliniste. Tradicionalisht, në rezistencën ndaj të pushtetshmëve, një nga strategjitë e “klasave të ulëta” ka qenë përdorimi i shfaqjeve tmerruese të brutalitetit për të trazuar sensin mikroborgjez të mirësjelljes. Po me ngjarjet e Kongresit karnavali e ka rihumbur pafajësinë. A nuk kemi edhe në këtë rast farsën që përsëritet si tragjedi? A do të pasohet nga një grusht shteti serioz e i dhunshëm (ose, më mirë akoma, jo edhe aq i dhunshëm)?
Ka disa shenja ogurzeza në këtë drejtim:
“Sipas një anketimi të kryer të nesërmen e sulmit ndaj Kongresit, 45% e republikanëve e miratojnë këtë veprim dhe besojnë se Trump-i duhet ta mbajë me forcë pozitën e presidentit, kurse 43% e kundërshtojnë ose të paktën nuk e mbështesin përdorimin e dhunës për këtë qëllim. E djathta ekstreme ka krijuar kësisoj një bazë prej 30 milionë vetësh, ku një numër gjithnjë e më i madh syresh e mohojnë haptazi parimin e demokracisë dhe janë të gatshëm të pranojnë sundimin autoritarist. Kemi fat që objekti i këtij adhurimi vuan nga narcisizmi dhe degradimi mendor. Sidoqoftë, është vetëm çështje kohe përpara se të dalë një Trump i ri, më pak i çoroditur dhe më shumë kompetent; tanimë është shtruar rruga e vendosjes së një regjimi autoritar që shkon kundër vullnetit të shumicës së zgjedhësve.”
Po nacisizmi dhe degradimi mendor i Trump-it nuk janë thjesht mangësi; këto dy tipare qëndrojnë në zemër të suksesit të tij. Qëndrimi bazik i ndjekësve të tij karakterizohet nga i njëjti “degradim mendor”, ku mohohet impakti i pandemisë, ngrohjes globale, racizmit dhe seksizmit në SHBA. Për ta, rreziqet më të mëdha ndaj mënyrës amerikane të jetesës vijnë nga një konspiracion. (Mënyra si e ka ndikuar pandemia qeverisjen e Trump-it është e dykuptimtë: Trump-i i humbi zgjedhjet prej Covid-it, por lëvizja që qëndron pas tij u fuqizua nga mënyra se si ai reagoi ndaj pandemisë duke e mohuar impaktin e plotë të saj.) Prej këtij degradimi lindi një lëvizje substanciale e të djathtës radikale, një sinergji e supremacisë së bardhë, mohuesve të pandemisë dhe teorive konspirative. Baza e saj klasore (si në rastin e fashizmit) është një kombinim i turmës së të bardhëve që i përkasin klasës së mesme të ulët, të frikësuar se po humbin privilegjet, dhe miliarderëve që i financojnë nën rrogoz.
A u trazua seriozisht aparati shtetëror amerikan nga futja e dhunshme në Kongres: Me sa duket po: “Gjenerali më i rëndësishëm amerikan, Mark Milley, dhe krejt Shtabi i Përgjithshëm i ushtrisë, që përbëhet nga krerët e secilës degë të ushtrisë, nxorën një deklaratë të martën e 12 janarit ku dënohej pushtimi i dhunshëm i Kongresit dhe u kujtohej forcave të armatosura detyrimi për të mbështetur dhe mbrojtur kushtetutën, si dhe refuzuar ekstremizmin.” FBI po heton dhe po i çon përpara gjyqit protestuesit, por mbeten gjurmë të fshehta solidariteti: siç është vënë në dukje shpesh, thjesht imagjinoni sa më brutalisht do të reagonin autoritetet sikur Kongresin ta rrethonin protestuesit e Black Lives Matters-it! Protestuesit nuk u mposhtën; ata thjesht u kthyen në shtëpi (siç i këshilloi Trump-i), ose ndoshta në ndonjë lokal andejpari për të festuar veprat e tyre.
Shumë prej protestuesve të Kongresit “morën avionin nga lagjet e tyre të pasura drejt Kongresit të SHBA, të gatshëm për të dhënë jetën për kauzën e privilegjit të të bardhëve. Sigurisht që shumë syresh i përkisnin klasës së mesme të ulët, të cilës i duket se privilegjet e saj po kërcënohen nga koalicioni imagjinar i biznesit të madh (korporatat e reja digjitalo-mediatike, bankat), administratës shtetërore (që na kontrollon jetën, duke imponuar masat mbyllëse, maskat, kontrollin e përdorimit të armëve dhe të tjera kufizime të lirive tona bazike), katastrofës natyrore (pandemia, zjarret në pyje) dhe “të tjerëve” (të varfërve, racave të tjera, LGBT+) të cilët me demek po shterin burimet financiare të shtetit duke e detyruar këtë të fundit të rrisë taksat. Kategori qendrore e kësaj qasjeje është “mënyra jonë e jetesës”: shoqërizimi në bare dhe kafene apo ngjarjet e mëdha sportive dhe e drejta për të mbajtur armë; refuzimi i gjithçkaje që i kërcënon këto liri (si maskat apo masat mbyllëse) dhe i kontrollit shtetëror (pa qenë kundër kontrollit të “të tjerëve”). Gjithçka që përbën kërcënim për këtë mënyrë jetese (praktikat e pandershme tregtare të kinezëve, “terrori” i korrektesës politike, ngrohja globale, pandemia…) denoncohet si komplot. Sigurisht që kjo “mënyrë jetese” ka një bazë klasore: është mënyra e jetesës së klasës së mesme të bardhë që vetëperceptohet si mishërimi i vërtetë i “thelbit të Amerikës”.
Kështu që kur dëgjojmë se agjentët e këtij konspiracioni nuk kanë vjedhur thjesht zgjedhjet, por po na zhveshin (gradualisht) nga (mënyra e) të jetuarit, na duhet një tjetër kategori, ajo e vjedhjes së shijimit. Në fillim të viteve 1970 Jacques Lacan-i parashikonte se globalizmi kapitalist do të sillte një mënyrë të re racizmi, të fokusuar te figura e Tjetrit që ose na kërcënon përmes rrëmbimit të shijimit tonë (kënaqësia e thellë që buron nga zhytja në mënyrën tonë të jetesës), ose që vetë bart dhe shpalos një shijim të tepërt të cilin nuk e rrokim dot. (Mjafton të kujtojmë fantazitë antisemite mbi ritualet sekrete të hebrenjve, fantazitë e supremacistëve të bardhë rreth fuqisë seksuale sipërore të zezakëve, perceptimin e meksikanëve si përdhunues dhe trafikantë droge…) Shijimi nuk duhet ngatërruar me kënaqësitë seksuale e të tjera si kjo; është një kënaqësi më e thellë që lidhet me mënyrën specifike të jetesës ose paranojën mbi mënyrës e jetesës së Tjetrit. Çka na shqetëson te Tjetri trupëzohet zakonisht në detaje të jetës së përditshme: aroma e ushqimeve të tyre, zëri i lartë i muzikës apo të qeshurave… Meqë ra fjala, a nuk shfaqet një përzierje e ngjashme magjepsjeje dhe tmerri në reagimin e liberalëve të majtë ndaj protestuesve të Kongresit?! Njerëzit “e zakonshëm” po hyjnë dhunshëm në fronin e shenjtë të pushtetit, një karnaval që pezulloi përkohësisht rregullat e jetës publike: pati një farë zilie brenda dënimit të këtyre akteve.
Dimensioni i asaj që po mohojnë protestuesit trampistë është i tmerrshëm. Pavarësisht vaksinës, pandemia është ende e rëndë, ndërkohë që po shpërthejnë diferencimet shoqërore. Sa i përket mjedisit, “planeti po përballet me një ‘të ardhme të kobshme zhdukjeje në masë, degradimi të shëndetit dhe trazirash që burojnë nga katastrofat klimatike’, të cilat janë kërcënim për mbijetesën njerëzore për shkak të injorancës dhe mosveprimit, nëse i referohemi një grupi ndërkombëtar shkencëtarësh, të cilët na paralajmërojnë se njerëzia ende nuk e ka kuptuar karakterin urgjent të krizave të biodiversitetit dhe të klimës”.
Tani le të përqendrohemi tek elementët e një mohimi të ngjashëm gjatë përurimit të Biden-it. Ja komenti i SE Cupp-it mbi përurimin:
“Dukej sikur asgjë e tmerrshme nuk kishte ndodhur më parë. Po sigurisht që nuk ishte e vërtetë. Katër vitet e fundit kanë shënuar në mënyrë traumatike shumë amerikanë dhe kjo nuk mund të zhduket brenda natës. Ka nevojë për shërim dhe Biden-i ka një rrugë të gjatë përpara. Po së paku për një orë e ca në Kongresin e SHBA pati një frymëmarrje të thellë e të nevojshme nga marrëzia; ndodhi një ndarje e fortë nga viti 2020.”
E shkuara jo vetëm që ka ndodhur, por ka lindur pikërisht prej botës që u kremtua nga poezia “Kodra të cilës i ngjitemi” e lexuar nga poetja e re e vlerësuar Amanda Gorman në përurimin e Biden-it. Duke e përshkruar veten si “një vajzë zezake thatime që e ka prejardhjen nga skllevërit, e rritur vetëm nga mamaja dhe që ëndërron të bëhet presidente, ndonëse thjesht po reciton përpara një presidenti”, ajo vazhdoi:
“E ngremë shikimin jo tek ajo që na ndan, por tek ajo që qëndron përpara nesh/ E mbyllim hendekun sepse dimë të vendosim në rend të parë të ardhmen, duke hequr mënjanë dallimet mes nesh/…/ I ulim krahët për të arritur krahët e njëri-tjetrit. Nuk duam të dëmtojmë askënd dhe kërkojmë harmoni për të gjithë/ E kemi parë forcën që do ta shkatërronte popullin tonë, në vend që ta ndanim së bashku atë/ Do ta shkatërronte vendin tonë nëse do të arrinte ta shtynim për më vonë demokracinë./ Kjo orvatje desh fitoi, por ndonëse demokracia mund të shtyhet herë pas here, ajo nuk mund të mposhtet kurrë përfundimisht në këtë të vërtetë.”
Nëse termi “ideologji” ka ende kuptim, këtu del qartë – fantazia e establishmetit dhe përparimtarëve të bashkuar në një moment sublim uniteti. Kur gjendemi të zhytur në këtë unitet, duket sikur Trump-i nuk ka ndodhur kurrë. Po nga na erdhën Trump-i dhe ndjekësit e tij?! A nuk sinjalizon kjo një çarje të thellë në këtë unitet?! Nëse duam të kemi të ardhme, nuk duhet t’i lëmë mënjanë dallimet, por të bëjmë pikërisht të kundërtën: të përqendrohemi te ndarjet dhe antagonizmat tanë, të cilët e përshkojnë tejpërtej shoqërinë amerikane; jo te “lufta jocivile” midis establishmentit liberal dhe ndjekësve të Trump-it, por te antagonizmi klasor me të gjitha rrjedhojat e tij (racizëm, seksizëm, krizë ekologjike).
Prandaj apelet për unitet dhe shërimin e ndarjeve janë të rrejshme. Trump-i është mishërim i ndarjes radikale, i ne kundër atyre (“armiqve të popullit”), dhe e vetmja mënyrë për ta mposhtur atë është të tregojmë se kjo ndarje është e rrejshme, se ai është në të vërtetë njëri prej “tyre” (një krijesë e “kënetës” së establishmentit) dhe ta zëvendësojmë këtë ndarje me një tjetër, më radikale e të vërtetë, domethënë establishmenti në të gjitha fytyrat e veta kundër unitetit të gjerë të të gjitha forcave emancipuese.
A do ta përsëritet farsa në tragjedi? Nuk ka ndonjë përgjigje të saktë paraprakisht. Varet nga të gjithë ne, nga mobilizimi ynë ose e kundërta e tij. “Kujdes se çfarë dëshironi!” e paralajmëroi Trump-i Biden-in për idenë e rrëzimit të tij përmes amendamentit 25 të kushtetutës. Ndoshta vetë Trump-i duhet të kishte qenë i kujdesshëm në atë që dëshironte kur mbështeti protestuesit. Sidoqoftë, ndoshta, në afatgjatë ai ka thënë diçka të vlefshme: çka dëshiron Biden-i është kontradiktore, një ëndërr e pamundur dhe sa më parë të zgjohet prej saj, aq më mirë për të gjithë ne. Të mposhtje një shënjestër të dukshme si Trump-i ishte e lehtë. Lufta e vërtetë fillon tani.
Në ceremoninë e gjithëkremtuar të përurimit u shfaq një figurë e vetmuar, i cili e vodhi vëmendjen thjesht duke ndenjur ulur, duke ngulmuar të ishte një element mospërputhjeje që trazonte spektaklin e unitetit dypartiak: Bernie Sanders-i. Sipas Naomi Klein-it, më shumë se dorashkat pati vlerë qëndrimi i tij: “të ndenjurit shtrembër, duarkryq, izolim fizik prej turmës. Nuk dukej si një njeri i lënë jashtë derës, por si dikush që nuk donte t’u bashkohej të tjerëve. Në një ngjarje që mbi të gjitha duhej të tregonte unitetit dypartiak, dorashkat e Bernie-t përfaqësuan këdo që nuk ka qenë i përfshirë kurrë në konsensusin e manifakturuar prej elitave.” Në komentet pas përurimit, Bernie përvijoi konturet e luftërave të ardhshme. Çdo filozof e di se sa mbresa i pati lënë Hegelit kalërimi i Napoleonit në qytetin e Jenës. Për të ishte si të shikonte frymën e botës (prirjen historike mbizotëruese) majë kalit… Fakti që Bernie ua rrëmbeu spektaklin dhe imazhi i tij në vetmi u kthye menjëherë në ikonë, duke lënë në hije Lady Gaga-t dhe Gorman-ët, do të thotë se fryma e vërtetë e botës në kohën tonë gjendej atje, në figurën e tij të vetmuar që mishëronte skepticizëm për normalizimin e rrejshëm të ceremonisë. Dhe se ka ende shpresë për kauzën tonë.

Përktheu: Arlind Qori

Marrë nga: Teza 11

Pikat e çatisë-Edvin Thomollari

in Letërsi/Tharm by

Pikat e çatisë-Edvin Thomollari

 

Në çdo fund vere
gjyshi i zinte pikat e çatisë,
çatinë me dërrasa guri nga lumi,
si gjithë shtëpitë që kanë lënë gjyshërit e parë,
që morën gurë nga lumi dhe i bënë çati për shtëpitë,
dërrasë mbi dërrasë dhe në fund kulmi i çatisë…
Mjeshtrit i lëmuan gurët dhe i bënë dërrasa,
disa gurë nuk u bindën dhe nuk u lëmuan;
kur u vunë mbi njëri-tjetrin,
e lanë shiun të hynte brenda
dhe që nga ajo ditë ne kemi pikat e çatisë.
Gjyshi i parë pasi bëri çatinë në verë,
i mësoi gjyshit tim vetëm pikat e çatisë,
kur iku koha e zanatçinjave dhe erdhi koha e manifakturave,
të gjithë i rrëzuan çatitë me dërrasa guri
dhe i bënë me tjegulla industriale,
plotësisht të lëmuara, të njësojta dhe të përputhura,
këto tjegulla fabrike nuk e linin shiun të hynte
dhe që nga ajo ditë ne nuk i kemi më pikat e çatisë.
Edhe gjyshi im e rrëzoi çatinë e gjyshit të parë
dhe e bëri me tjegulla fabrike, që nuk e lënë shiun të hyjë.
Edhe unë nuk i mësova dot ku ishin pikat e çatisë…

Si ndryshojnë ëndrrat në autoritarizëm/Mireille Juchau

in A(rt)ktivizëm/Letërsi by

Kur nazistët erdhën në pushtet, shkrimtarja Charlotte Beradt filloi të mblidhte ëndrra. Çfarë mësoi ajo?
Ëndrrat që shihnin gjermanët në kohën kur nazistët ishin në pushtet, zbulonin efektet që regjimi linte në pavetëdijen kolektive.

    Mireille Juchau

Jo shumë kohë pasi Hitleri erdhi në pushtet, në vitin 1933, një grua tridhjetë vjeçare në Berlin pa një seri ëndrrash të çuditshme. Në njërën prej tyre, lagjes së saj i ishin hequr shenjat treguese të zakonshme, të cilat ishin zëvendësuar me postera që rendisnin njëzet fjalë të ndaluara: E para ishte “Zot” dhe e fundit ishte: “Unë”. Në një tjetër, gruaja u gjend e rrethuar nga punëtorë; një mjelës, një punonjës karburanti, një gazetar dhe një hidraulik. Ajo u ndje e qetë, derisa pikasi midis tyre një pastrues oxhakësh. (Në familjen e saj, fjala gjermane “pastrim oxhaku” ishte kod për S.S., ‘eses’.) Burrat treguan faturat dhe bënë një përshëndetje naziste. Pastaj kënduan këngën: “Faji juaj nuk mund të vihet në dyshim”. Këto janë dy nga rreth shtatëdhjetë e pesë ëndrrat e mbledhura në librin: “Rajhu i Tretë i Ëndrrave”, një libër i çuditshëm, magjepsës, i shkrimtares Charlotte Beradt. As studim shkencor dhe as tekst psikanalitik, “Rajhu i Tretë i Ëndrrave” nuk është një ditar kolektiv, një rrëfim i dëshmitarëve, ardhur nga muzgu i një kombi nën dritën e kriminalistikës. Libri u botua, në Gjermani, në vitin 1966; një përkthim në anglisht, nga Adriane Gottwald, u botua dy vjet më vonë, por që atëherë nuk ka patur më ribotime. (Pavarësisht nga interesi i vazhdueshëm i botuesve, askush nuk ka mundur ta gjejë trashëgimtarin e Beradt-it, i cili mban të drejtat e autorit.) Por libri meriton të rishqyrtohet, jo vetëm sepse ne shohim jehonën e populizmit, racizmit dhe shijes së mbikëqyrjes, që ishin pjesë e kohës së Beradt-it, por sepse nuk ka asgjë tjetër si ai në letërsinë e Holokaustit.
“Këto ëndrra – këta ditarë të natës – u konceptuan në mënyrë të pavarur nga vullneti i vetëdijshëm i autorëve të tyre”, shkruan Beradt-i. “Ata ishin, si të thuash, të diktuar nga diktatura.”
Beradt – e cila lindi si Charlotte Aron, në Forst, një qytet pranë kufirit gjermano-polak – ishte gazetare hebreje. Ajo ishte vendosur në Berlin në kohën kur Hitleri u bë Kancelar, në vitin 1933. Atë vit ajo u ndalua ta botonte punën e saj; ajo dhe burri i saj, Heinz Pol, u arrestuan gjatë tubimeve masive të komunistëve që filluan pas miratimit e Dekretit të Djegies së Reichstag-ut.. Pas lirimit, ajo filloi të regjistronte fshehurazi ëndrrat e bashkë-gjermanëve të saj. Për gjashtë vjet, ndërsa hebrenjtë gjermanë humbën shtëpitë, punën dhe të drejtat e tyre, Beradt-i vazhdoi të mbante shënime. Deri në vitin 1939, ajo kishte mbledhur treqind ëndrra. Projekti ishte i rrezikshëm, jo ​​vetëm ngaqë ajo ishte e njohur për regjimin. Pol, i cili dikur kishte punuar për Vossische Zeitung, gazeta kryesore gjermane liberale, shumë shpejt iku në Pragë, dhe Beradt-i përfundimisht iu bashkua burrit të saj të ardhshëm, shkrimtarit dhe avokatit Martin Beradt.
Beradtët jetonin në Charlottenburg – një periferi kryesisht hebraike e Berlinit, e cila ishte shtëpia e figurave të tilla si Walter Benjamin dhe Charlotte Salomon – dhe ëndrrat që Beradt-i mblodhi, pasqyrojnë mjedisin laik të klasës së mesme të zonës. “Entuziastët”, “burrat-pro” apo njerëzit që patën favore nga regjimi nuk ishin të arritshëm për mua”, shkruan Beradt-i. “Unë pyesja rrobaqepësen, fqinjën, tezen, mjelësen, miken – përgjithësisht pa e zbuluar qëllimin tim, sepse doja përgjigjet më të sinqerta dhe më të paprekura të mundshme.” Në rrethin e miqve të saj përfshihej një mjek, i cili “pa vërejtje” mund të anketonte pacientë në praktikën e tij të punës.
Për të mbrojtur veten dhe ata që intervistonte, Beradt-i i fshehu transkriptimet e saj brenda librave dhe më pas i vendosi në bibliotekën e saj private. Ajo i maskoi figurat politike, duke i kthyer ëndrrat me Hitlerin, Göring-un dhe Goebbels-in në “anekdota familjare” për xhaxhallarët Hans, Gustav dhe Gerhard. Sapo djegiet e librave dhe bastisjet e shtëpive u bënë elemente të kontrollit të shtetit, Beradt-i ua dërgoi me postë shënimet e saj miqve jashtë shtetit. Në vitin 1939, ajo dhe Martin-i u larguan nga Gjermania dhe përfundimisht mbërritën në New York si refugjatë. Ata u vendosën në West End Avenue dhe banesa e tyre u bë vend mbledhjesh për kolegët e tyre, të tillë si: Hannah Arendt (për të cilën Beradt-i përktheu pesë esé politike), Heinrich Blücher dhe piktori Carl Heidenreich. Në vitin 1966, pasi nxori transkriptet e saj, Beradt-i më në fund i botoi ëndrrat në Gjermani, me titull: “Das Dritte Reich des Traums”.
“Rajhu i Tretë i Ëndrrave” shpaloset në njëmbëdhjetë kapituj, të renditur me simbole dhe shqetësime të vazhdueshme. Epigrafët e Arendt-it, Himmler-it, Brecht-it dhe Kafka-s, e ushqejnë materialin surreal që pason dhe kapitujt titullohen me figura emblematike – “The Non-Hero”(Joheroi), “Those Who Act” “Ata që veprojnë” – dhe citate gnomike si “Asgjë nuk më jep më kënaqësi”. Këta tituj përforcojnë tezën e librit: se lidhjet midis jetës zgjuar dhe asaj të ëndrrave janë të padiskutueshme, madje edhe se mund të provohen. Në një pasthënie, psikologu i lindur në Austri, Bruno Bettelheim, vëren shumë ëndrra profetike të koleksionit, në të cilat, që në vitin 1933, “personi që i sheh këto ëndrra mund të dallojë thellë-thellë sesi është sistemi.”
Ashtu si historitë gojore të Svetlana Alexievich-it për qytetarët sovjetikë të pasluftës, puna e Beradt-it zbulon efektet e regjimeve autoritare në pavetëdijen kolektive. Në vitin 1933, një grua sheh në ëndërr një makinë të leximit të mendjes; “një labirint telash” që zbulon se ajo e quan Hitlerin me fjalën “djall”. Beradt-i hasi disa ëndrra për kontrollin e mendimit, disa prej të cilave parashikonin absurditetet burokratike të përdorura nga nazistët për të terrorizuar qytetarët. Në një ëndërr, një grua njëzet e dy vjeçare që beson se hunda e saj e lakuar do bëhet shkak që ajo të regjistrohet si hebreje, merr pjesë në “Byronë e Verifikimit të Prejardhjes Ariane” – jo një agjensi e vërtetë, por mjaft afër atyre të kohës. Në një seri “përrallash burokratike” që evokojnë propagandën e jetës reale të regjimit, një burrë ëndërron pankarta, postera dhe zëra nga oborri i kazermave që shqiptojnë një “Rregullore që Ndalon Tendencat e Mbetura Borgjeze”. Në vitin 1936, një grua sheh në ëndërr një rrugë me dëborë plot me orë dhe stoli. E tunduar për të marrë një pjesë prej tyre, ajo ndjen një sinjal të ardhur nga “Zyra për Testimin e Ndershmërisë së të Huajve”.
Këto ëndrra zbulojnë sesi hebrenjtë dhe johebrenjtë gjermanë u përplasën me bashkëpunimin dhe pajtueshmërinë, paranojën dhe neveritjen ndaj vetes, edhe pse, gjatë jetës që bënin kur ishin zgjuar, ata i fshihnin këto beteja; nga të tjerët dhe nga vetja. Ato janë të ndërthurura me komentin e mprehtë dhe të pazbukuruar të Beradt-it, i cili thellohet nga përvoja e saj me nazizmin dhe emigracionin. Duke vënë në plan të parë ëndrrat, në vend që t’i zbresë ato në materiale dytësore shumëngjyrëshe në një histori më konvencionale, Beradt-i lejon që detajet fantastike të flasin më fort se çdo interpretim. Libri i saj kujton fotomontazhet e Hannah Höch-it, në të cilat objektet, teksti dhe imazhet copëtohen nga media gjermane dhe vendosen në skenë, duke prodhuar skenarë të papritur, që duken edhe më të sinqertë për shkak të çuditshmërisë së tyre. Disa herë, “Rajhu i Tretë i Ëndrrave” i bën jehonë edhe Hannah Arendt-it, e cila e pa sundimin totalitar si “me të vërtetë total në çastin që e mbyll darën e hekurt të terrorit në jetën private shoqërore të subjekteve të tij”.
Beradt-i duket se pajtohet me këtë tezë – ajo i kuptonte ëndrrat në vazhdimësi me kulturën në të cilën ato ndodhnin – por ajo gjithashtu i paraqet ëndrrat si një sferë të shprehjes së lirë që reziston atëherë kur jeta private bie nën kontrollin e shtetit. Në kushte të tilla, personi që sheh ëndrrën mund të sqarojë atë që mund të jetë shumë e rrezikshme për t’u përshkruar gjatë jetës që bën zgjuar. Beradt-i tregon ëndrrën e pronarit të një fabrike, Herr S., i cili nuk arrin dot të bëjë një përshëndetje naziste gjatë një vizite të Goebbels-it. Pasi ai lufton rreth gjysmë ore për të ngritur krahun, shtylla kurrizore i dëmtohet. Ëndrra ka nevojë për pak shtjellim, shkruan Beradt-i; është shkatërrueshmërisht e qartë dhe pothuajse vulgare”. Në një periudhë gjatë së cilës individi u reduktua në një parazit apo në një anëtar të një turme pa fytyrë (“Unë pashë në ëndërr që nuk isha më në gjendje të flisja përveçse në kor me grupin tim”), ëndrrat ofruan një mundësi të rrallë për të rikthyer ndjenjën e reagimit.
Libri i Beradt-it nuk përfshin ndonjë ëndërr me përmbajtje fetare dhe nuk ka asnjë ëndërr prej hebrenjve të Evropës Lindore që jetonin përtej qytetit, në Grenadierstrasse dhe Wiesenstrasse – domethënë hebrenjtë që tashmë u kishin mbijetuar masakrave. Por këto mungesa nuk i heqin detajet e gjalla e të pashlyeshme të Beradt-it, të cilat e thellojnë kuptimin tonë të jetës gjatë viteve të para të nazizmit – një periudhë ende e lënë në hije në letërsi nga tregimet e vrasjeve masive dhe luftës. Në veçanti romani është studim i Beradt-it për shumë gra urbane – hebreje dhe johebreje – të cilat rrëfejnë jetën e tyre (gjatë ëndrrave). Këtu është Göring-u duke u përpjekur të kërkojë kuturu në filma një shitëse; atje është Hitleri, me rroba mbrëmjeje, në Kurfürstendamm, duke përkëdhelur një grua me njërën dorë dhe duke shpërndarë propagandë me tjetrën. “Nuk mund të ketë përshkrim më të hollësishëm të ndikimit të Hitlerit në sektorin e madh të popullsisë femërore të Gjermanisë”, shkruan Beradt-i.
Por ëndrrat përshkruajnë edhe gra – të katandisura në gra të bindura dhe bartëse fëmijësh, në propagandën naziste – të cilat kërkojnë një autoritet më të madh shoqëror. Në një rast, një grua sapo është klasifikuar nga ligjet racore si çerek hebreje. E megjithatë, në një ëndërr, ajo drejtohet nga Hitleri poshtë një shkallë të madhe. “Kishte një turmë njerëzish atje poshtë dhe një bandë po luante, e unë isha krenare dhe e lumtur,” i tha ajo Beradt-it. “Kjo nuk e shqetësoi aspak Fyhrer-in tonë, që të shfaqej në publik me mua.”
Kapitulli i fundit i “Rajhut të Tretë të Ëndrrave” është rezervuar për ata që – të paktën në ëndrrat e tyre – i rezistuan regjimit (“Unë pashë në ëndërr se ishte e ndaluar të ëndërroja, por megjithatë e bëra.”) dhe për ata që ishin hebrenj. Beradt-i shkruan se ëndrra të tilla “përbëjnë një kategori të veçantë, ashtu siç vetë hebrenjtë ishin një kategori e veçantë në regjimin nazist” dhe ishin në qendër të “terrorizmit të drejtpërdrejtë, jo indirekt”. Një mjek hebre sheh në ëndërr se ai është i vetmi mjek në Rajh që mund ta shërojë Hitlerin. Kur ai ofron të dhurojë shërbimet e tij, një riosh biond prej shoqëruesve të Hitlerit bërtet: “Çfarë! Ti hebre gërmuq – pa një krunde në xhep? ” Më vonë, një avokat hebre ëndërron të udhëtojë nëpër Lapland-in e akullt për të prekur “vendin e fundit në Tokë ku hebrenjtë tolerohen ende” – por një zyrtar doganor, “i përskuqur si një derrkuc i vockël marzipan”, e hedh pasaportën e burrit mbi akull. Përpara, e paarritshme, toka e premtuar vezullon «e gjelbërt në diell». Ishte viti 1935. Gjashtë vjet më vonë, do të fillonin dëbimet masive… Në Gjermani, “Rajhu i Tretë i Ëndrrave” u rishikua si “provë befasuese dhe mbërthyese” dhe si një “dokument i rëndësishëm historik”. Siç ka vërejtur psikanalistja Frances Lang, është e çuditshme, pra, që libri i Beradt-it ka shkuar “në të vërtetë i panjohur” në Amerikë. Ndoshta ishte e vështirë për një histori të tillë idiosinkratike, që të konkurronte me çështjet më urgjente e të drejtpërdrejta që u shfaqën në ato vite.
Libri është bashkëkohës me librat “Eichmann-i në Jeruzalem” i Arendt-it, ashtu si edhe me “Shkatërrimi i Hebrenjve Evropianë” të Raul Hilberg-ut. E megjithatë ka ende kohë që koleksioni të hyjë në standardet e letërsisë së Rajhut të Tretë dhe që ndoshta të përhapet më shumë.
Lang-u, e cila bënte praktikën në Boston, mësoi për punën e Beradt-it përmes shënimit të Frojdit në një fusnotë tek “Interpretimi i Ëndrrave” dhe shkroi për këtë në Journal of the American Psychoanalytic Association. Në praktikën e saj ajo ka vërejtur një shqetësim të shtuar pas zgjedhjes së Trump-it. Ajo u ka kërkuar miqve dhe kolegëve të saj që të fillonin t’i mbanin shënim ëndrrat.
______

Mireille Juchau, romanciere, eseiste dhe kritike, është autore e veprave “The World Without Us ” dhe “Burning In”.

Përktheu: Arlinda Guma

Poezi nga Sueton Zhugri

in Letërsi/Tharm by

Poezi nga Sueton Zhugri


Kam ecur në ëndrrat e tua
me duar mbi flokët që tani
s’i kam më.
Kam mbjellë të kollura
siç mbillen dëshirat në arat e qiellit,
t’i kam fshirë me pëllëmbë qelqet e syve
e është zbuluar i pasqyruar
një det i largët, i humbur.
Kam fishkëllyer,
kam bërtitur si në një stadium, sa jam ngjirur,
por ti duhet të jesh e pamundur,
ndoshta e shurdhër, e verbër, ose duke
jetuar një botë përbri, ndarë me mure të tejdukshëm epilepsie…

Në ëndrrat e mia nuk të shoh më
si atëherë,
bashkështrënguar fort, një kolonë solide,
si të varrosur te tjetri.
Dhe s’mund të them më as dhe një fjalë,
as frymën më s’mund ta ndiej,
në ëndrrat e tua kam ecur
edhe këmbadorazi
duke tundur bishtin e një
tjetër jete.

1.11.2019

Bosh!-Nurie Emrullai

in Letërsi/Tharm by

Bosh!-Nurie Emrullai

 

Para pasqyre, si para Zotit.
Foli tani. Pyete.
Tregoji për dhimbjet e tua.
Tregoji për dashuritë e humbura. Njëra pas tjetrës, njëra pas tjetrës, të gjitha njësoj.
Tregoji për varfërinë tënde, të prindërve,
të njerëzve që të rrethojnë,
dhe pasi t’i tregosh thuaj:
Se paraja s’të bën të lumtur (e dimë të gjithë),
por nëse ai që rrinte në Rrugën e Romëve
do të kishte ngrënë sot në mëngjes,
tani do të ishte gjallë, me barkun plot.

Po perëndia thotë: “Ai prapë s’do të ishte i lumtur!”
Tani mbylli sytë!
Pasi takove Zotin,
villi të gjithë njerëzit një nga një.
Villua hijet,
fjalët,
shikimet…

Atë ngrohtësinë që mundohesh ta mbash
sa më thellë zemrës tënde, që të mos ftohet
dhe të ngjajë e vdekur në dorë.
Nxirri dhe thuaju:
Se i do.

Për romanin “Bob Legjenda” të autores Arlinda Guma-Portreti i një artisti autoironik/Granit Zela

in Letërsi/Tirana Review by

Një roman që nuk i bindet dhe aq shijes së masës…

   Granit Zela

Të shkruash një roman komik është njësoj sikur të veshësh një këmishë force dhe këtë s’e bëjnë as aktorë të shkëlqyer humori, për të vetmen arsye se duhet që para së gjithash të zotërosh mjeshtërinë e rrëfimit. Vetëm atëherë mund të arrish të përmbysësh në mënyrë të efektshme atë që në jetën e përditshme është e zakonshme, të krijosh të papriturën, të çuditshmen dhe, siç thotë David Serdaris në një nga leksionet e tij të shkrimit krijues, të jesh “në zjarr me idenë e fjalëve”.
Në rastin e romanit të tretë të Arlinda Gumës, “Bob Legjenda”, (Shtëpia e Librit, 2021) rrëfyesi i romanit është shkrimtar, personazhi çelës që hap të gjitha dyert e rrëfimit, personazh që i ngall lexuesit dëshirën për ta shoqëruar pareshtur në një aventurë të pazakontë leximi.
Dy linja rrëfimi që mbizotërojnë në roman; njëra është rrëfimi për dashurinë e dikurshme dhe tjetra rrëfimi autoironik për jetën e Bobit si shkrimtar, por të dyja shihen përmes tejqyrës dhe lupës zmadhuese, e cila krijon pamje dhe përthyerje imazhesh para lexuesit që është duke lexuar një roman, por shumë herë ngjan sikur po sheh një film, ngaqë imazhet bëhen të gjalla si episode filmike.
Bobi është një personazh që jeton mes një morie paradoksesh: mbiemri i artit “Legjenda” është ironi ndaj delirit të madhështisë që ka molepsur skribët e penës. Sprovat e tij të para shkrimore gjatë fëmijërisë janë zhdukur në disa fletore që ia ka ngrënë qeni, romanin e parë ia ka djegur ish e dashura… I dyti i jep suksesin letrar, por ai s’e merr seriozisht as suksesin e tij si shkrimtar, as shkrimtarët e tjerë që janë të bindur dhe që janë gati të sakrifikohen për t’u bërë të suksesshëm, as kritikët, as gazetarët, as akademikët, asgjë që është molepsur nga klisheja dhe sipërfaqësorja.
Paradoksi më i madh që e trondit jetën e tij është fakti që shkruan një roman dhe më pas një skenar dhe madje ndihmon edhe në xhirimet dhe realizmin e një filmi që ka si personazh kryesor një vajzë që nuk e do më… Kjo dhe shumë paradokse që përshkojnë jetën e tij, e vënë nën efektin e një force vetëshkatërruese. Si shkrimtar është skeptik, madje cinik për artin që bën, për vlerësimet që merr për të, duke mos e marrë seriozisht suksesin e tij letrar.
Duke qenë i tillë, Bobi ka shije të ndryshme letrare nga rrethi artistik i qytetit, por kontrastin më të thellë ai e përbën me shkrimtarët e kolonisë “Mesia”:

“Dje, një shkrimtare prej kolonisë, deklaroi vërtet diçka apokaliptike; ajo rrëfeu gjithë ngazëllim se tashmë romani i saj po përkthehet në dhjetë gjuhë të botës.
Gazetarja shqeu sytë nga habia, pse nuk e paskej ditur që do intervistonte një gjeni.
Unë nuk u habita dhe aq. Dhe për më tepër, m’u duk i drejtë vendimi që shkrimtarja të përkthehet në aq shumë gjuhë.
Le ta njohë e gjithë bota mediokritetin e saj! Nuk kemi pse të vuajmë vetëm ne!
Le të vuajë edhe lexuesi global! Nuk kemi pse ta përjashtojmë nga kjo mynxyrë!
Vuajtja të rrit!
Vuajtja të fisnikëron!
Le të shtrihet vuajtja, sporti ynë kombëtar, edhe në rrafsh global.”

Qesëndisje të tilla ka edhe për kritikët letrarë, poetët “gjeni të fjalës”, gazetarët e kulturës, ciceronët e shkrimtarëve të shquar, konferencat e shtypit, madje edhe për vetë lexuesit.
Ajo që më pëlqeu më shumë tek ky roman ishte rimarrja e herëpashershme e një tipari paradoksal që Bobi i përshkruan një personazhi tjetër, duke e theksuar gjithnjë e më shumë, si në një portret që nuk nxirret që në fillim i plotë para lexuesit, por ravijëzohet ngadalë dhe me kujdes, duke arritur një plotësi karakteriale që i bën personazhet të paharrueshëm.
Këtë skalitje me mjeshtëri, Bobi e bën me veten nëpërmjet autoironisë dhe pastaj me të gjithë personazhet; me Melodinë – ish të dashurën, me Rodin; shokun e ngushtë, plagjiator dhe shkrimtar mediokër, me Konja Adrianin, regjisoren e filmit që e pështjellon edhe më shumë studion e tij.
Nëse në fillim njihemi me Rodin, sa për të dhënë një shembull, si shoku i ngushtë i Bobit, i cili si shkrimtar, jo vetëm që është një plagjiator profesionist i Gabriel Garcia Márques-it dhe ka sukses me romanet e vjedhur nga ai, ky tipar jo vetëm që mishërohet në emrin e tij që e ka si plagjiaturë, një përzierje të emrit Rudiard, në nderim të Rudiard Kipling-ut dhe Rod, në nderim të Rod Stewart-it, por portreti i tij si shkrimtar mediokër plagjiator përforcohet vazhdimisht pas çdo episodi, duke marrë përmasa groteske, si në rastin kur i shkruan një letër të shkurtër ish të dashurës, të cilën e mbush me korrigjime, duke imituar në mënyrë qesharake procesin e shkrimit të një vepre letrare.
Së dyti, një strategji vërtet e efektshme është portretizimi i secilit personazh nëpërmjet kontrastit: ish e dashura violonçeliste quhet Melodi, por në realitet është “e tmershme” dhe “e rrezikshme”, a thua se është vetë Hitleri i mishëruar. Ajo i fut në “krematorium” dorëshkrimin e romanit të parë. Bobi është “shkrimtar i shiut” kurse Rodi “shkrimtar i thatësirës”, Melodia është personazh i aksionit, Konja Adrian është e kundërta e saj, etj., etj.
Së treti, megjithëse kemi një rrëfyes kryesor, gjatë leximit të krijohet përshtypja se ka shumë rrëfime dhe kjo ngaqë në disa episode personazhi i drejtohet me shpoti vetes, në të tjera flet me lexuesin, dialogon ose hamendëson se dialogon me secilin prej personazheve apo përhumbet në monologë përsiatës për personazhet e tjerë ose për gjendjen në të cilën ndodhet si shkrimtar në procesin e shkrimit.
Në veprën “Shënime për humorin”, E.B.White shkruan: “Hollësitë e satirës dhe të burleskës, të absurditeve, parodisë dhe shpotive hokatare, nuk janë për shijen e përgjithshme; ato janë për shtresën e sipërme (ose, nëse dëshironi, të poshtme) të intelektit!
Pavarësisht nga kjo, jam i sigurt se ky roman do ta gjejë lexuesin, kurse autorja do ta ketë këtë vepër si një arritje të përveçme në karrierën e saj si shkrimtare.

21 Janar, 2021

SISTEMI/1-EDUARDO GALEANO

in Letërsi/Përkthim/Tharm by

SISTEMI/1-EDUARDO GALEANO

 

Funksionarët nuk funksionojnë.
Politikanët flasin, por nuk thonë gjë.
Votuesit votojnë, por nuk zgjedhin.
Në shkolla mësohet për të mos ditur.
Gjyqtarët dënojnë viktimat.
Ushtarakët luftojnë kundër bashkatdhetarëve të tyre.
Policia nuk lufton krimet, sepse është e angazhuar për t’i bërë ato.
Falimentimi po shoqërizohet, fitimi po privatizohet.
Më e lirë është paraja se njerëzit.
Njerëzit janë në shërbim të sendeve.

 

Përktheu: Bajram Karabolli

1 87 88 89 90 91 182
Go to Top