Author

Admin - page 7

Admin has 1825 articles published.

Pas viteve 90 mungoi interesimi i shtetit për kinemanë. Regjisorët “luten” të sigurojnë të ardhurat e mjaftueshme për të bërë filma/Bisedë me aktorin Nikolla Llambro

in Biseda by

Vlerësimin nga instancat shtetërore, nëse nuk ke fituar admirimin e popullit artëdashës, s’ ke ç’e do.

Bisedoi: Arlinda Guma

Arlinda Guma: Si e shihni kinemanë shqiptare pas viteve nëntëdhjetë? Tashmë e lirë, a është ajo më e arrirë? A dallohet në festivale të ndryshme ndërkombëtare si thellësisht shqiptare edhe pa e patur informacionin e përkatësisë?

Nikolla Llambro: Mbas viteve 90, me ndryshimin e sistemit nga socialist në kapitalist, si në çdo fushë të jetës së vendit, edhe kinematografia pati dëm të madh. U shkatërrua çdo gjë. Arshiva, Kinostudio, kinematë… Në sistemin e kaluar subvencionet i bënte shteti. Xhiroheshin 14 filma artistikë në vit dhe 50 dokumentarë.
Në të 14 filmat e prodhuar, sigurisht që nuk qenë të gjithë të nivelit të lartë artistik, por ndër to 4-5 ishin të arrirë artistikisht. Mbyllja për shkak të sistemit, tematika me ide që binin në kundërshtim me sistemin e jashtëm, mungesa e pjesëmarrjes në Festivale Ndërkombëtare, bëri që filmat tanë të mos njiheshin jashtë. Disa përpjekje; shfaqja e disa filmave si pjesëmarrës të jashtëm në këto festivale, në atë kohë u pritën jashtëzakonisht mirë nga kritika duke vlerësuar cilësinë e tyre. Kinemaja mbas 90-tës pati një rënie të theksuar. Mungoi dhe mungon interesimi i shtetit. Nuk ka buxhet të mjaftueshëm për të xhiruar filma. Regjisorët rendin dhe “luten” të sigurojnë të ardhurat e mjaftushme për të bërë filma.
Sot filmi është objekt subjektiv. Ka pak skenaristë dhe disa regjisorë i bëjnë vetë skenarët e i xhirojnë vetë. Sigurisht që kjo është liri, por jo gjithmonë premton për të bërë një film cilësor. A ka liri në prodhimin e filmave? Ka! Sot çdo regjisor është i lirë të xhirojë një film nëse është i zoti të shkruajë një skenar cilësor, apo të gjejë një skenarist që të shkruajë një skenar të tillë. Vështirësia e regjisorit është te gjetja e buxhetit të plotë për një film premtues. Kjo mungon. Shteti jep sasi të pamjaftueshme parash për të filluar një film. Gjithsesi, megjithëse janë xhiruar shumë pak filma, pas 90-tës ka filma të arrirë artistikisht, që janë vlerësuar në festivale të ndryshme ndërkombëtare. Regjisorë të talentuar. Të më falni nuk përmend emra se nuk dua të harroj ndokënd.

Arlinda Guma: Prej jetës dhe punës në shtetin grek, çfarë vëreni në mendësinë dhe në atmosferën e punës së njerëzve të artit në Greqi, që dallon nga mendësia e njerëzve të artit në Shqipëri?

Nikolla Llambro: Në fillim të viteve 90, kur erdha në Greqi , ëndërroja të punoja në profesion. Veç përpara kishte shumë pengesa. E para; pavarësisht origjinës sime si minoritar, gjuha greke ishte e mangët. Dija greqishten e gjyshes, e cila ishte larg gjuhës që flitej në Athinë. E dyta; nuk njihja asnjeri dhe asgjë për profesionin. E treta; ana ekonomike. Duhej të punoja për të mbajtur familjen.
Pashë për herë të parë shfaqjen e Lorkës: “Dasma e përgjakur”. U trondita shumë. Në fund përshëndeta aktorët dhe aty njoha një aktore greke: Titika Vllahopullu, një njeri i mrekullushëm dhe aktore e talentuar, e cila më dërgoi të njoh një regjisor filmi. Perikli Hurxogllu. Në atë periudhë ai përgatitej të xhironte një film me të cilin fitoi kupën në Festivalin e Selanikut. Ai më ofroi një rol të dytë. Duhej të merrja leje nga pronari ku punoja si punëtor, i cili më tha: “Shko, por mos hajde më këtu… dhe nëse ke ardhur në Greqi të ushqesh familjen me teatrin, të sugjeroj të kthehesh në Shqipëri se fëmijtë e tu do vuajnë për ushqim. Nuk vajta.
Në vetvete e mbylla faqen e profesionit. Gjithë jeta ime lëvizte në dy qëllime; Familja dhe Aktori – Aktori dhe Familja. Ato janë si dy shinat e trenit që nuk bëjnë dot pa njëra-tjetrën… Në këto “dy shina treni” ka lëvizur dhe lëviz gjithë jeta ime. Herë ka njëra prioritet, pa harruar tjetrën, herë ka tjetra. Kjo vazhdoi një dhjetëvjeçar, derisa regjisori i madh Manushos Manushaqis vendosi të xhironte serialin televiziv: “Dashuria erdhi nga larg”, ku në qendër të serialit ishte Ilia, një shqiptar emigrant. Në këtë serial u aktivizuam 8 aktorë shqiptarë. Seriali goditi racizmin dhe u prit e u ndoq me shumë interes nga populli grek. Mua më besoi rolin e Ramizit, një shqiptar i paskurpullt, i poshtër, spiun i afendikoit, që sillej shumë poshtërsisht me patriotët. Pjesmarrja në këtë serial shënoi kthesën e madhe në jetën time artistike profesionale. Që nga fillimet e vitit 2000 e deri në vitin 2020, kisha një jetë shumë të pasur artistike, me pjesmarrje në shumë shfaqje teatrore, seriale televizive, filma artistikë me metrazh të shkurtër e të gjatë, si brenda Greqisë ashtu dhe jashtë; Gjermani, Poloni, Qipro, Portugali. Kam pasur fatin të punoj me regjisorë të shquar si në Greqi dhe jashtë saj. Kam interpretuar me aktorë të shquar grekë në teatër, kinematografi e televizion. Në vitin 2014 fitova Çmimin e Parë si Aktori më i mirë i Festivalit Ballkanik me rolin e Janit te filmi Grek “Maria”. Aktiviteti artistik në teatër, televizion dhe kinematografi në Greqi karakterizohet nga një seriozitet, përkushtim për t’i dhënë shikuesit shfaqje të arrira artistikisht. Teatri Grek ka koncept të përsosur dhe vizion të qartë për teatrin e antikitetit. Ka aktorë të mëdhenj që shquhen në interpretimet e tragjedive me talentin dhe potencën e tyre. Në përgjithësi në teatër punohet për arritje cilësore. Ka regjisorë të shquar, aktorë të talentuar. Veç vërehet një tendencë për të angazhuar aktorë të të njëjtit plan e karakter. Kjo sjell stampim të aktorit, klishe nga të cilat nuk del dot, duke interpretuar gjithmonë të njëjtin karakter. Kjo vjen ngaqë regjisori e ka gati personazhin dhe nuk e vret shumë mendjen. Ky lloj aktori shpesh është për arsye mbijetese, pranon dhe nuk i bëhet vonë. Ka aktorë të talentuar që i shmangen kësaj metode. Personalisht kam refuzuar të luaj radhazi karaktere që nuk ndryshojnë nga i pari, pavarësisht se nuk kam marrë pjesë në X shfaqje. Këtu sezoni i një shfaqjeje fillon afërsisht në muajin tetor dhe mbaron në 25 prill. Interpretimi i një roli 7 muaj rresht bën që aktori të ndiejë monotoni, dembelizëm dhe të interpretojë pa impenjim. Shfaqja mund të degradojë. Para viteve 90 ne aktorët e teatrove të rretheve vinim 3-4 premiera në vit. Kishte larmi dhe punohej me dëshirë. Teatri Popullor (sot Teatri Kombëtar), përveç ditës së hënë që qe pushim, jepte çdo natë shfaqje të ndryshme. Kishte larmi shfaqjesh. Një shfaqje mund të jepej dhjetëra herë dhe aktori mund të luante disa role në javë në shfaqje të ndryshme. Sot lexoj që trupa e Teatrit Kombëtar jep vetëm disa shfaqje në një premierë dhe kaq. Nëpër teatrot e rretheve (ata që kanë mbetur), në çdo premierë jepen vetëm disa shfaqje. Për arsye të emigrimit nuk kam mundur të shoh shumë shfaqje. Në disa pak që kam mundur të shoh, cilësia, arritja artistike është e dobët. Nuk ka interes nga pushtetet vendore dhe më keq nga Ministria e Kulturës. Arti dihet që është jofitimprurës, behet për efekt argëtues, edukues e propagandistik. Çdo sistem, artin e ka si instrument propagandistik ku zhvillon ideologjinë, e cila i shërben politikës së këtij sistemi. Nëse pushteti, qeveria e nënvlerëson rolin e Artit, ai nuk e kryen funksionin e vet. Në Greqi para viteve të krizës 2005 e poshtë, vetëm në Athinë kishte rreth 132 Teatro. Një pjesë e tyre suvencionohej nga shteti. Përgjegjësit e shumë teatrove merrnin pará nga shteti, vinin një shfaqje sa për sy e faqe e pastaj me ato pará jetonin. Kjo mori fund. Shumë teatro u mbyllën. Aktorët mbetën pa punë. Një pjesë e mirë e tyre përfunduan në qendra bamirësie për një pjatë gjellë.

Arlinda Guma: Ndiheni i përmbushur si aktor? E keni realizuar tashmë rolin e jetës apo jeni ende në kërkim të tij?

Nikolla Llambro: Më pyet nëse ndihem i përmbushur si aktor.
Është ca e vështirë kjo pyetje. Nëse do mund të pyesësh çdo aktor, nuk besoj se do thotë që është ngopur me aktrim. Unë kam në sepetin e shpirtit tim aktoresk rreth 70 role në Teatër, Kinematografi e Televizion. Rreth 35 role janë realizuar në Teatrin e Gjirokastës para 90-tës. Janë dhe rreth 12 role në filmat artistikë në Shqipëri po para viteve 90-të. Në Teatrin e Gjirokastrës janë shumë role të arrira artistikisht, që kanë mbetur në fondin e krijimeve më të mira të tij. Në ato vite, me rolin e Mato Grudës te shfaqja “Njeriu me Top”, u vlerësova me diplomë si ndër aktorët më të mirë në Festivalin e Teatrove zhvilluar në Teatrin Popullor në vitin 1978.
Në Greqi dhe jashtë saj kam interpretuar rreth 24 role në Teatër, Kinematografi e Televizion në këto 20 vjet. Gjithashtu kam interpretuar me shumë sukses rreth 25 apo më shumë reklama për televizion në Shqipëri, Greqi, Gjermani, Poloni, Portugali.
Po a e kam realizuar përfundimisht rolin e jetës si aktor?
Cilido aktor apo krijues që të pyetet, nuk besoj se do thotë që e mbaroi misionin… Ne krijuesit jemi si ai gjahtari që pret me pushkën gati t’i dalë gjahu. Nuk e di se çfarë sjell e nesërmja. Mendime, plane brenda vetes, dëshira, ëndrra kam shumë dhe në qofsha mirë e me forcë të realizoj ca syresh do lumturohem.

Arlinda Guma: Çfarë ju ka thyer shpirtërisht dhe çfarë ju ka lartësuar gjatë punës si aktor në Shqipëri dhe në Greqi?

Nikolla Llambro: Në Shqipëri, qoftë në teatër apo në kinematografi, punova me përkushtim dhe pasion, se aktrimi është jeta ime. Aty krijova, siç thashë më lart, shumë role e personazhe të arrirë. I dashuroi spektatori, aq sa mbas çdo premiere, dashamirësit rrugës më thërrisnin me emrin e personazhit të shfaqjeve që kishin parë… p.sh., Mato Gruda, Dape, Sheme, Ksutho, etj. Akoma në Shqipëri më njohin si Zeman Mashkullora te filmi “Liri a Vdekje”. Në Greqi e njëjta gjë.
Këtu shqiptarët më flasin Ramiz nga seriali “Dashurie erdhi nga larg”. Po më pyet… jam i vlerësuar. Nga spektatori, artëdashësit jam i lumturuar. Më ndalojnë, duan foto, më ftojnë për kafe, më respektojnë në maksimum dhe siç thashë kjo më bën të lumtur. Kaloj rrugës dhe më përshëndesin me respekt si në Shqipëri edhe në Greqi. Unë kam një parim në interpretimet e punës sime… I DORËZOHEM ME SINQERITET SPEKTATORIT! Veç nga instancat nuk kam asnjë vlerësim profesional. Në vitet para 90-ës, për instancat me sa duket isha i thartë se nuk e ula kokën, nuk u lëpiva. Sot po e njëjta gjë, veç unë që nuk e duroj padrejtësinë dhe monstruozitetin, kritikoj ashpër fenomenet negative kudo ku shfaqen. Kjo më bën të jem i hidhur tek ata. U bënë dy propozime për titull; një nga ambasada këtu dhe një nga Teatri i Gjirokastrës në Presidencë me rastin e 50 vjetorit të krijimit të Teatrit dhe në momentin e fundit zotërinjë nga teatri e hoqën emrin. Gjithësesi vlerësimin nga instancat shtetërore, nëse nuk ke fituar admirimin e popullit artëdashës, s’ ke ç’e do.

Arlinda Guma: Në skemën e OJF-ve përfituese që kishin krijuar kryetari i bashkisë së Tiranës Erion Veliaj dhe bashkëshortja e tij, dalin edhe emra aktorësh të cilët përfituan grante me shuma marramendëse për projekte fantazma në këmbim të firmës për shembjen e Tetarit Kombëtar. Çuditërisht këta individë vazhdojnë të jenë të lirë, madje i shohim të vazhdojnë të luajnë nëpër skena në mënyrën më të paturpshme të mundshme, me duart në 100 projekte të tjera. Cili është mendimi juaj (i drejtpërdrejtë) për këtë? A duhet të ketë një kod moral (përveç atij juridik) që një aktor i korruptuar të vazhdojë të luajë në dramat më të larta të njerëzimit? A ka kuptim që dikush që ka vjedhur kaq makutërisht, të vazhdojë të luajë; Trojën për shembull?

Nikolla Llambro: Për pjesën e parë të kësaj pyetjeje nuk kam ç’them se nuk kam as informacion, as interes. Figura morale e krijuesit është një pasqyrë që shfaqet sa herë ai del përpara spektatorit. Figura morale lidhet ngushtë, është binom me talentin. Një aktor i ndershëm, i sinqertë, që e do spektatorin dhe e admiron atë është i përqafuar tërësisht me artdashësit. Ai admirohet për talentin, për krijimin e tij, por edhe për figurën morale të tij. Një aktor apo krijues me qëndrime amorale në tërësi të karakterit të tij, vendos një mur midis atij dhe spektatorit. Respektin që ai kërkon të ketë nga masa e gjerë, nuk do ta këtë. Ka krijues të tillë dhe spektatori mund të thotë: “Mirë, mirë, por sesi është… si i ftohtë, mendjemadh, mospërfillës” dhe i rri larg. Pra, nuk ka atë respekt, ngrohtësi e admirim që e bën krijuesin të ndihet mirë e i lumtur. Kam dëgjuar se në ato varietetet humoristike që shfaqen, ka aktorë (mbase nuk është e vërtetë e bëj gabim) që paguhen me pesë mijë euro në çdo shfaqje). Kjo logjikë mua më bën të dyshoj. Më lind e drejta të them se aty lahen pará me thes. Qofsha i gabuar. Ato shfaqje, ngritur mbi një humor banal e antikulturë, anti-edukues, e kanë shkatërruar artin dhe spektatorin. Spektatori qesh “shkrihet”, por nuk qesh me humorin e fenomenit por me banalitetet. Ka aktorë shumë të talentuar në to, por drejtimi dhe qëllimi është në kontrast me moralin që duhet servirur.
Në shfaqjet humoristike që bëheshin para 90-tës nuk kishte banalitete rrugësh dhe quajeni censurë po të doni, veç edhe atëhere spektatori qeshte me gjithë shpirt, argëtohej, por edhe mendohej.

Arlinda Guma: Si ju duket jeta artistike në Shqipëri? (Nëse mund ta quajmë të tillë…)

Nikolla Llambro: Si më duket jeta artistike në Shqipëri???. Ehhh… E vërteta është se duke qenë i larguar nga Shqipëria që në fillimet e viteve 91, nuk kam kontakt e informacionin e duhur për zhvillimet e mundshme të aktivitetit artistik në Shqipëri. Nga informacionet nga kanalet televizive apo nga kontaktet me kolegë të ndryshëm, them se jeta artistike për mua nuk është më e plotë, që mund të mbulojë nevojën e publikut në kohë e hapësirë. Aktivitetet kulturore, muzikale kanë tendenca moderniste, shpesh pa nivel, duke i dhënë rëndësi formës e jo përmbajtjes. Zhvillohen konkurset e Këngës Magjike, Festivali i Këngës në Rtsh në fund të vitit. Vë re se më shumë i jepet rëndësi paraqitjes së jashtme, si p.sh., veshjeve, shpesh të shëmtuara, sesa nivelit e cilësisë së këngës. Në tërë këto konkurse, festivale, nuk mbaj mend të dëgjoj një këngë që të mbetet e të këndohet paskëtaj. Me ta kënduar këngëtari, ajo njëherazi është harruar. Emisionet kulturore në kanalet televizive shpesh janë të rëndomta dhe antikulturë. Edhe në to i jepet rëndësi më shumë paraqitjes së jashtme, ekspozimit të bukurisë trupore, sesa përmbajtjes. Nuk them, ka emisione kulturore dhe artistike e me nivel dhe kjo varet nga organizatorët. Aktivitetet artistike e kulturore nëpër rrethe janë të pakta ose fare. Teatrot e pakta ekzistuese funksionojnë pak. Para 90-tës Shqipëria kishte 8 teatro profesioniste dhe 14 teatro të estradës që punonin sipas një plani, duke dhënë 3-4 premiera në vit. Kishte shkolla të mesme muzike, nga ku dolën dhe muzikantë të talentuar. Orkestra Simfonike… Shkolla të mesme pikture… Organizoheshin shumë Festivale Amatore, etj. Pra, jeta kulturore ishte e vazhdueshme dhe e gjallë. Në këto aktivitete punohej me përkushtim për cilësi. Sot kjo mungon. Thonë se jemi në Ekonomi Tregu. Ok. Veç shteti duhet jo vetëm të kujdeset por të mbështesë fuqishëm nga ana financiare teatrot dhe kulturën nëpër rrethe. Të vetmet teatro që funksionojnë është Teatri Kombëtar, Teatri i Korçës dhe Teatri Lëvizës i Kiço Londos. Teatrot e tjera nuk kanë aktivitet të vazhdueshme, si ai i Shkodrës, Durrësit, Vlorës, Fierit, Elbasanit e Gjirokastrës. Si përfundim, aktiviteti artistik në Shqipëri nuk është në lartësinë që duhet të jetë për nga sasia dhe cilësia që kërkon koha!

Arlinda Guma: A jeni i lumtur? Sa ndikon dhe sa pengon lumturia e brendshme në realizimin e një roli? A mund ta ndryshojë botën një njeri i lumtur? Një botë plot me njerëz të lumtur, pa brenga, çfarë do të sillte?

Nikolla Llambro: Më pyet: A jam i lumtur?! Lumturia te njerëzit është relative. Lumturi absolute nuk ka! Kush mendon e deklaron se është absolutisht i lumtur për mua gabon dhe gënjen veten. Jeta është e vrullshme, ka ngritje, ulje, rrëzime, të cilat kushtëzojnë në çdo çast gjendjen shpirtërore të individit. Në shumë aspekte të jetës njeriu pushtohet nga çaste të lumtura. Por ato nuk janë absolutisht të përhershme. Sigurisht që kam edhe unë çastet e mira që ndiej lumturi. Kam një familje, një bashkëshorte të mrekulleshme që më ka falur e më fal dashuri, kam dy djem të mrekullueshëm, të ndershëm, të respektueshëm, që na kanë falur një mbesë e dy nipa, kam motra, shokë, miq të mrekullueshëm që i dua dhe më duan, kam gjithashtu edhe respektin dhe konsideratën e mijëra e mijëra shikuesve që më admirojnë. Të gjitha këto më falin e më dhurojnë lumturi pa kufi. Gjendja shpirtërore, momentet e lumtura, sigurisht që ndihmojnë në punën tonë krijuese, por ka patur raste kur kolegët kanë përcjellë në banesën e fundit njerëz shumë të afërt dhe në darkë ishin të detyruar të luanin komedi. Në vitin 1978 ne xhironim në Libohovë filmin “Koncert në vitin 1936”. Një ditë para unë kisha përcjellë gjyshen në banesën e fundit dhe të nesërmen shkova në xhirim. Do të ishte një mrekulli hyjnore nëse lumturia do të ishte absolute për tërë njerëzimin. Bota do të ishte e ndritshme dhe jeta në tokë një DIELL. Por njeriu është një qenie komplekse, shpesh nuk njeh as veten. Në këtë lëvizje kaotike, në këtë makutëri të parasë e rendje pasë fitimit, në këtë sistem ku njeriu për njerinë është ujk, nuk ka dhe nuk do ketë lumturi absolute, vetëm çaste të saj, të cilat janë shumë pak për një gjendje shpirtërore të qetë e të bukur!

Arlinda Guma: Besoni në Zot? Nëse po, ku e shihni fytyrën e tij?

Nikolla Llambro: Më pyet nëse besoj në Zot. Unë nuk besoj se ka Zot. Jam Ateist. Besimi fetar nuk lind bashkë me njeriun. Ai kultivohet dhe fitohet që në fillimet e jetës së njeriut. Janë prindërit, gjyshërit, të afërmit, tradita brenda llojit, rrethi shoqëror që ndikojnë në formimin e bindjes fetare tek individi. Pra, që në fëmijëri, njeriu i ndikuar nga “propaganda “dhe forca besimtare e prindërve, të afërmëve, kultivohet dhe fiton besimin fetar. Familjarisht, qysh nga gjyshërit e mi nga babai, nuk ishin të dhënë pas fesë… Madje mund të them se ishin indiferentë se fëmijë frekuentonin rallë ose pothuaj fare ritualet fetare. Im atë po ashtu. Në Gjirokastër, para se të ndalohej feja, nuk mbaj mend se shkuan ndonjëherë në kishë në festat fetare. Njerëz të thjeshtë, punëtorë që shikonin hallet e tyre. Prindërit e time shoqeje, intelektualë të shquar, pjesmarës aktivë dhe me detyra të larta gjatë Luftës Nacional Çlirimtare, nuk besonin… Kështu që tek unë dhe tek ime shoqe mungoi “propaganda” fetare. Besimi fetar duhet të jetë real. Çdo njeri, për mua, kur shfaqet si besimtar, duhet ta ndiejë thellë në shpirt. Të bësh kryqin nuk do thotë se beson po qe se nuk e ndien. Pra, unë nuk e ndiej dhe s’kam pse të dukem apo të gënjej veten. Të njëjtën gjë e them edhe për shoqen time. Veç ne nuk i penguam dhe nuk i pengojmë as fëmijët tanë e as mbesën e nipat. Janë të lirë të vendosin vetë. Ne që t’u imponojmë të besojnë apo mos besojnë nuk e kemi bërë dhe nuk do ta bëjmë. Unë jam materialist, besoj në filozofinë dialektike. Fenomenet e natyrës që ndodhin nuk prodhohen nga një forcë e mbinatyrshme. Unë besoj te njeriu, te njeriu i mirë! Unë besoj te vetja! Zot për veten jam unë. Nëse unë nuk jam i zoti i vetes të përballoj vështirësitë dhe problemet e mia, s’ka Zot që më ndihmon. Nëse vërtet ka Zot, pse nuk e dënon të keqen, pse s’i ndalon luftërat? Ndaj unë nuk besoj se ka Zot!

Arlinda Guma: Në Festivalin e Filmit të Berlinit, aktori Ethan Hawke rrëfeu diçka që më tërhoqi vëmendjen. Ai tha se sa herë që është duke xhiruar një film të ri, ndonjë prej bashkëpunëtorëve të tij e këshillon: “Merr X-in si aktore kryesore!”. “Dakord”, përgjigjet ai, “por a ka kryer ndonjë shkollë aktrimi?” “Jo”, vazhdon bashkëpunëtori, “por ajo ka një numër të madh ndjekësish në median sociale.” Ç’mendim keni ju për këtë? A nuk ju duket se po rrëshkasim “natyrshëm” në këtë realitet të ri të çuditshëm? Si të thuash në një tjetër “Reality Bites”? Mos po biem në një rreth vicioz dhe po i japim masës atë që ajo do dhe bluan më lehtë, në vend që ta edukojmë me shijen e artit të mirë që e bën të mendojë? (Dhe dihet që arti që të bën të mendosh nuk i tërheq dhe aq turmat.) Ku do përfundojë arti cilësor pas kësaj? Nëse protagonistë të tij në çdo fushë do të bëhen influencerat?

Nikolla Llambro: Në art ka krijues të talentuar që talentin e kanë të lindur, pavarësisht nëse kanë kryer ndonjë shkollë apo jo. Këta lloj krijuesish që janë të veçantë talenti i bën të suksesshëm dhe të admirueshëm. Por shkolla është e domosdoshmëri. Shkolla të jep çelësin që të hapësh dyert e krijimit. Të tregon shtigjet e rrugët ku duhet të ecësh për të shkuar përpara. Veç shkolla pa talentin nuk vlen shumë dhe talenti pa punë nuk mund të shquhet. Krijimtaria është 1 Talent dhe 9 Punë. Pa punën, talenti çalon, nuk ecën dhe vjen çasti e humbet!

Arlinda Guma: Nëse do të kishit mundësi të takonit një personalitet të madh botëror, të fushës së artit dhe jo vetëm, cilat ishin pyetjet që do të donit t’i bënit?

Nikolla Llambro: Nëse do të takoja një personalitet arti apo tjetër, do kisha nevojë ta dëgjoja.. . ta dëgjoja… ta dëgjojaaa!…

Arlinda Guma: Çfarë ju entuziazmon dhe çfarë ju revolton kur ktheheni në Shqipëri?

Nikolla Llambro: Kjo është një pyetje me dimesion të gjerë.. Do kohë e vend t’i përgjigjem. Ajo që më entuziazmon është hyrja. Që sa hyj në kufi, entuziazmohem, ngazëllehem, gëzohem, çmallem. Më gëzojnë takimet me të afërmit, me miqtë dhe shokët… më mbysin kujtimet. Sa për atë ç’më revolton… ka shumë dhe nuk ka vend në këtë rrëfim.

Arlinda Guma: Si është një ditë e zakonshme juaja?

Nikolla Llambro: Si është dita ime e zakonshme? E zakonshme është. Plotësimi i detyrimeve familjare, lexim dhe lexim… shëtitje me bashkëshorten dhe kafe me të e me shokë, miq. Pak televizor për informacion apo ndonjë film. Kjo ndodh tani që nuk kam angazhim. Për çështje shëndeti kam refuzuar disa punë përkohësisht! Kaq!

ROMANTIZMI, FRANZ SCHUBERT, LIED-i/Metila Dervishi

in Muzikë by

Metila Dervishi

Problemi që ngre romantizmi, është ai i raportit mes botës dhe individit. Bërthamën e romantizmit, ashtu si çdo traditë tjetër e artit europian, e gjejmë në botën e pasur të artit mesjetar, sidomos në folklorin e tij. Një prej figurave më të njohura të periudhës romantike është kompozitori austriak Franc Shubert (1797-1828), i shquar për melodinë dhe harmoninë e përdorur në këngët (lied) dhe muzikën e tij të dhomës.
Muzika e Shubertit kënaq sot shumë më tepër njerëz sesa më parë, ajo shfaqet në një numër të pafund koncertesh dhe recitalesh rreth botës, luhet në stacione të pafundme radiosh dhe ka një numër disqesh që vijnë gjithnjë duke u rritur.
Ka studiues që Shubertin e trajtojnë edhe si përfaqësues të klasicizmit dhe kjo sigurisht ka disa arsye. Ai jetoi në epokën e fundit të klasicizmit dhe ishte bashkëkohës i Bethovenit, i cili qe një idhull dhe një shembull për të. Kjo, ngaqë ai shkroi gjini muzikore, të cilat përbëjnë drejtimin bazë të klasicizmit, si simfoni, sonata etj. Nëntë simfonitë që ai kompozoi, përveç simfonisë së 8, janë shkruar sipas frymës klasike. Pra, si të thuash, ashtu si dhe mjaft bashkëkohës të tij, ai qëndron mes klasikëve dhe romantikëve. Ndërsa ajo që e bën atë përfaqësues të romantizmit, janë këngët e tij dhe simfonia nr. 8. Këto janë tepër melodike. Madje në simfoninë nr. 8, ka elementë tematikë që këndohen dhe në ndërtim të saj ka tema të tipit vokal. Kjo sigurisht përbën një aspekt novator në simfonitë e tij.
Në periudhën e klasicizmit iu dha përparësi gjinive të mëdha muzikore dhe sigurisht kënga nuk ishte një gjini e tillë. Pra, kënga si gjini, nuk i përket aspak klasicizmit, ajo është një fenomen i ri i epokës së romantizmit. Shuberti qe ai që i dha një rëndësi të madhe asaj. Megjithatë, arsyeja kryesore që Shuberti u mor kryesisht me këngë, përveç të tjerash, lidhet dhe me ngjarjet historike të kohës së tij. Periudha në të cilën ai jetoi, ishte epoka e lëvizjeve demokratike borgjeze. Ndoshta, pikërisht për të qenë sa më afër realitetit të kësaj periudhe, u zgjodh dhe kënga si gjini, e cila u bë dhe gjinia më e preferuar e asaj epoke. Gjithashtu ajo është dhe më e e qartë për masën. Estetika romantike solli gjëra të reja në art e në muzikë. Disa nga këto të reja i shohim tek arti shubertian, në të cilin perceptimi i përmbajtjes artistike realizohet përmes konceptimit subjektiv. Përmbajtja e veprave të tij lidhet kryesisht me transmetimin e ndjenjave dhe të mendimeve të njerëzve të thjeshtë. Tema e dashurisë, gëzimeve dhe vuajtjeve të njeriut, figurat e ndryshme të natyrës përbëjnë thelbin e përmbajtjes së veprave të tij. Përmes këtyre motiveve, kompozitori zbulon dramën shpirtërore të heroi romantik. Këtë e shohim kryesisht te kengët. Me këngën ai, sa ç’qe përfaqësues i periudhës romantike, qe njëkohësisht dhe përfaqësues i vetvetes. Në periudhën e romantizmit ndryshoi qëndrimi ndaj formave muzikore, ndryshoi koncepti i mëparshëm, kështu dhe kënga u kërkua ashtu si edhe simfonia.. Pra, kënga e Shubertit u bë shprehje e ndryshimeve të epokës.
Që Shuberti ishte melodist i madh, madje “sipëror” kjo është një aksiomë që përsëritet çdo ditë. Por melodia duhet të prkufizohet më saktë në raport me elementët e tjerë të krijimeve muzikore si p.sh. tema. “Melodia” mund të përcaktohet “një ide muzikore e shprehur plotësisht dhe në të njëjtën kohë e rrethshkruar”. Nga ana tjetër tema është një syth, është një qelizë jo e plotë dhe në sipërfaqe, më pak tërheqëse se një melodi e përmbushur. Por ka si kompensim mundësi pjellshmërie, ka mundësinë e zhvillimit, të cilën melodia nuk e ka. Mund të themi gjithashtu që tema përfaqëson elementin dramatik dhe dinamik dhe për këtë ka një impuls ritmik që shpesh i mungon melodisë. Melodia përfaqëson elmentin lirik dhe soditës, e lindur ose nga një improvizim intuitiv, ose nga një kapërcim i lumtur. Shuberti ishte një kompozitor kryesisht melodik, idetë e tij në “hyrje” janë pothuajse të një një bukurie mrekulluese, por në “zhvillim” rëndohen ose shpërndahen në përsëritje të padobishme. Kur Shuberti ia del të ndërkëmbejë dy koncepte, të bëjë melodi me temat dhe tema me meloditë, atëhere realisht mrekullia kryhet.
Meloditë te kënget ose lirikat e tij përbëjnë sigurisht monumentin e tij të madh, në të cilin ai mbetet mjeshtri i pakapërcyeshëm dhe i padiskutuesëhm, më i madh në këtë fushë sesa parardhësit (Moxart, Hajden, Bethoven) dhe më i madh sesa ata që e ndoqën (Shuman, Brahms edhe Volf). Asnjeri prej tyre nuk ka pafajësinë e përkryer të Shubertit, ngrohtësinë e panjollë dhe lumturinë shprehëse. Atje ku atë nuk e turbullonin problemet e formës, ai i jepej tërësisht frymëzimit të tij.
Koncepti romantik i heroit ishte mishëruar virtualisht te Shuberti. Jeta e tij karakterizohet nga një krijimtari pothuajse e pabesueshme, por gjithashtu dhe nga varfëria dhe vuajtjet e shumta, sëmundje, vetmi, mungesë e njohjes nga publiku. Në subjektet e tij kishte ekstreme të mëdha emocioni, të cilat padyshim dëshmojnë për mjeshtërinë e tij. Ka një numër anekdotash që tregojnë për spontanitetin e tij në krijimet e tij më të mëdha. Thuhet se ai ka shkruar më shumë se shtatë këngë në një ditë të vetme. Dhe mendohet se ai ka qenë një kompozitor instiktiv, një talent natyral që vendosi t`i këndonte natyrës, përroit, fushave, përvojës së dashurisë. Ashtu si poetët romantikë si, Bajroni, Kits dhe Sheli, Shubert vdiq i ri, por ai i kishte realizuar më shumë se gjysmën e 600 këngëve të tij, që në moshën 19-vjeçare.
Por, ç`nënkupton fjala Lider. Në gjuhën gjermane lider do të thotë këngë. Termi i referohet në veçanti artit të këngës, të shkruar nga kompozitorët gjermanë gjatë periudhës romantike të 1800-tës. Franc Shubert ka qenë një nga kompozitorët më të famshëm të liderave. Shumë prej lidereve janë shkruar për vepra vokale të shoqëruara me piano. Kryesisht në to shprehet dashuria për natyrën dhe kjo është shprehur me fjalët e poetëve të mëdhenj gjermanë, duke përfshirë këtu Gëten dhe Hajnen.
Liderat e Shubertit janë të mbushura me shkrime piktoreske, tinguj muzikorë që synojnë të prezantojnë ndjenjat e jetës së tij. Zakonisht diçka e tillë jepet në partin e pianos, ku Shuberti paraqitet një novator i madh. Duke u mbështetur në arritjet e mëdha të muzikës pianistike të shek.XVIII dhe fillimit të shek. XIX, Shuberti i zgjeroi jashtëzakonisht funksionet e partit pianistik në këngë. Megjithëse i ndërtuar shpeshherë thjeshtë, ky part lidhet ngushtë me përmbajtjen dhe frymën e përgjithshme të melodisë vokale, herë duke u bërë pjesë e veprimit aktiv, herë duke krijuar dekorin dhe herë duke dhënë në mënyrë figurative gjendjen shpirtërore të heroit të këngës. Kështu p.sh. te Margarita në çikrik, faktura pianistike e thjeshtë dhe monotone krijon sfondin psikologjik dhe dekorativ të këngës. Imitimi figurativ i lëvizjes së çikrikut sugjeron gjendjen e rënduar shpirtërore të personazhit. Te balada “Mbreti i pyllit” pianoja flet me një gjuhë gati simfonike, krijohet figura e xhindit të frikshëm, paralajmërohet vdekja e djalit të vogël. Ndërsa te “Mullixhesha e bukur” na jepet përroi nëpërjet partit të pianos.
Shuberti shkroi dy cikle me këngë, “Mullixhesha e bukur” (1820) dhe “Rrugë dimërore” (1827) , subjekti i të cilave është marrë nga poemat e shkrimtarit Vilhem Myler (1794-1827). Karakteristikë e këtyre cikleve është se në to subjekti poetik shtjellohet në vetën e parë, gjë që i jep tregimit tipare të theksuara autobiografike. Të dy ciklet kanë një lidhje të ngushtë midis tyre, së pari, në linjën e përbashkët liriko-dramatike, linjë e cila merr tipare tragjike në ciklin “Rrugë dimërore” dhe, së dyti, në gërshetimin e jetës dhe të peripecive të heroit shtegtar me figurat e natyrës. Nëse këngët e ciklit “Mullixhesha e bukur” kanë si sfond natyrën e pranverës, te “Rrugët dimërore” mbizotëron peisazhi i acartë i dimrit. Në mënyrë figurative, në të dy ciklet, përshkrimi i jetës dhe i natyrës lidhet ngushtë me gjendjen psikologjike dhe botën e brendshme të heroit.
“Mullixhesha e bukur” mbështetet në 20 këngë. Përmbajtja e tij tregon për një djalosh të ri të gëzuar, i cili nis rrugën e jetës dhe pas endjesh të shumta zë vend si punëtor në një mulli. Djaloshi bie në dashuri me vajzën e mullisit. Por mullixhesha e bukur nuk u përgjigjet ndjenjave të zjarrta të djaloshit, sepse bie në dashuri me gjuetarin, I dëshpëruar thellë djaloshi kërkon t`i japë fund brengave në ujërat e kulluarar të përroit. Këtë subjekt të thjeshtë dhe naiv, Shuberti e mishëroi në mënyrë poetike në këngët e tij, duke u dhënë vlera të reja vargjeve të Mylerit. Tema e dashurisë i nënshtrohet një plani dramaturgjik të qartë: kalimi prej gjendjeve të gëzuara e të frymëzuara që ngjallin dashuri, drejt hidhërimit të pashpresë të heroit. Këngët e ciklit përbëjnë etapa të ndryshme të zhvillimit të idesë poetike. Ato japin evoluimin psikologjik të personazhit. Një vend të rëndësishëm zë në cikël personazhi i dytë, përroi. Kjo figurë ndihet në çdo këngë të ciklit, herë duke krijuar sfondin dekorativ të shtegëtimit, herë duke ndihmuar për zbërthimin e ndjenjave dhe të gjendjeve psikologjike nëpër të cilat shkallëzohet ngjarja.
Pjesa më e madhe e këngëve janë ndërtuar në formën tradicionale të këngës strofike. Por, duke ia nënshtruar strukturën e këngës dramaturgjisë së zhvilluar të ciklit, Shuberti i dha kupletit pamjen e një miniature të lirë romantike. Haset në këtë cikël edhe forma tripjesëshe e, në ndonjë rast, ajo e zhvillimit të lirë në materialin muzikor, shembull i të cilit është kënga “Dëshira për të ditur” (nr.13), një meditacion lirik që shtjellohet në një formë më të ndërlikuar.
Një ndër këngët më ekspresive të ciklit është ajo me titull “Ngjyra e dashur, nr. 16.” Në formën e thjeshtë të kupletit, kompozitori trajton mendimin dhe ndjenjën e thellë që të mahnit. Kënga përshkohet nga intonacione elegjiake, që ngjallin dhimbje e trishtim. Këto intonacione fiksohen, së pari në hyrjen pianistike, në melodinë e thjeshtë, por të zymtë të basit, në tonalitetin minor, që përshkon gjithë këngën. Gjatë ndërhyrjeve të partit vokal, pianoja luan një figuracion monoton ostinato, nëpër të frenohet çdo lloj përshtypjeje që mund të ngjallin këmbimet midis modit minor me atë mazhor.
Cikli përfundon me ninullën e përroit për të dashuruarin. Uji i përroit rrjedh butësisht dhe i ofron ngushëllim djaolshit për zhgënjimin në dashuri. Në melodinë e saj të qetë e të këndueshme shprehet një melankoli dhe trishtim i përmbajtur. Pa bujë e tragjizëm të theksuar, kompozitori krijon figurën e qetësisë së vdekjes.
Nëpërmjet ciklit, Shuberti tregon gjerësinë e tij krijuese në linjat melodike dhe gjenialitetin e tij në shoqërimet e këndshme që i lidhin fjalët me melodinë aq mirë.
Shuberti ndonjëherë ishte i paaftë të mbështeste idetë e tij muzikore, të cilat dikur i kishte paraqitur në një formë të zgjeruar. Ai kishte një ndjeshmëri shumë të madhe në krijimin e melodive, kishte frymëzim poetik, i cili kapej lehtësisht nga dëgjuesit nëpërmjet disa përsëritjeve. Këngët e tij i kanë dhënë, padyshim, Shubertit një vend mes kompozitorëve më të mëdhenj, edhe sikur ai të mos kishte shkruar asgjë tjetër.

Rita dhe Pushka-Mahmoud Darwish

in Letërsi/Përkthim/Tharm by

Rita dhe Pushka-Mahmoud Darwish

Mes Ritës dhe syve të mi
Është një pushkë
Dhe kushdo që e njeh Ritën
Bie në gjunjë dhe lutet
Për hyjnoren në ata sy ngjyrë mjalti.
E unë e putha Ritën
Kur ajo ishte e re
Dhe më kujtohet sesi u afrua
Dhe sesi krahu im mbuloi gërshetat më të bukura në botë.
E mua më kujtohet Rita
Ashtu siç harabeli kujton rrëkezën e tij
Ah, Rita
Midis nesh ka një milion harabela e imazhe
Dhe shumë takime
Të ekzekutuara me pushkë.
Emri i Ritës ishte ëndje në gojën time
Trupi i Ritës ishte dasmë në gjakun tim
Dhe për dy vjet unë humba te Rita
Dhe për dy vjet ajo flinte në krahun tim
Dhe bëmë premtime
Mbi kupat më të bukura të verës
Dhe u dogjëm në verën e buzëve tona
Dhe lindëm përsëri
Ah, Rita!
Çfarë tjetër përveç kësaj pushke mund të m’i largonte sytë nga të tutë
Përveç një sy gjumi a më shumë, apo reve me ngjyrë mjalti?
Njëherë e një kohë
Oh, heshtje e muzgut
Në mëngjes hëna ime migroi në një vend të largët
Drejt atyre syve ngjyrë mjalti
Dhe qyteti i fshiu të gjithë këngëtarët
Dhe Ritën.
Mes Ritës dhe syve të mi –
Një pushkë.

Përktheu: Arlinda Guma

Fjala e violinistit shqiptar Florian Vlashi gjatë bisedës së tij mbi Inteligjencën Artificiale me kompozitoren Sofia Oriana Infante në La Coruña, Spanjë

in A(rt)ktivizëm/Muzikë by

AGIM APO MUZG
Muzika bashkëkohore dhe Inteligjenca Artificiale

Florian Vlashi

Gjithmonë kam qenë i tërhequr ndaj së resë në Art, pra ndaj artit modern. Që nga fëminia, kur vizitoja te biblioteka e shtëpisë atë pjesën sekrete të artit të ndaluar, e deri sot e kësaj dite. E njëjta joshje. Ndoshta është e reja që befason, që thyen, që rrezikon, që sakrifikon por që hap rrugën.
Jam i sigurt se kur njeriu primitiv i shpellave të Altamirës u tregoi pikturat e bizonëve anëtarëve të tjerë të fisit, këta të fundit kanë qeshur. I gjithë arti ka qenë në fillim kontemporan (bashkëkohor). Dhe pikërisht për këtë arsye, kurrë nuk është pranuar me lehtësi.

Po citoj disa shembuj në muzikë:

1- “Njerëzit janë çmendur. Rregullat e reja e bëjnë muzikën të pakëndshme për veshin.”

2- “… aq e shëmtuar, me shije kaq të keqe dhe kaq të parëndësishme në konceptimin e saj… e një imagjinatë e mangët estetike larg çdo ndjenje të bukur.”

3- “Një monstruozitet i pafytyrë, i kryer kurrë më parë në gjithë historinë e muzikës… I njëjti ritëm mbi të cilin tingëllon, me përsëritje të paturpshme, një melodi kabareje e një vulgariteti befasues…”

Duken si tekste për kompozitorët aktualë. Por nuk është krejt ashtu. Dokumenti i parë është i vitit 1600, shkruar nga L´Artusi kundër krijuesit të operës, Claudio Monteverdi. I dyti është i vitit 1861, kundër Korales së Simfonisë 9 të Beethoven-it , ndërsa i treti është i vitit 1932, kundër Boleros së Ravel-it.
Duket sikur ajo e qeshura nga shpellat e Altamirës vazhdon si jehonë deri sot, megjithëse kanë kaluar 20.000 vjet…

Grupo Instrumental Siglo XX

Le të kthehemi tek “Orquesta Sinfónica de Galicia”. 28 vite më parë ne krijuam “Grupo Instrumental Siglo XX”. I jemi përkushtuar në veçanti muzikës moderne që nga fillimi i shekullit të 20-të e deri në ditët e sotme. Dhe, nëse kam mësuar diçka gjatë këtyre viteve, është kjo: muzika e re duhet të futet në shkolla që në moshë shumë të hershme. Fëmijët nuk janë të “kontaminuar”; Ata i pranojnë gjërat e reja në mënyrë më të natyrshme dhe pa komplekse. Një pikë tjetër e rëndësishme është se si prezantohet repertori modern. Ne kemi kërkuar mënyra të ndryshme për të kombinuar muzikën e re me poezinë, teatrin, kërcimin, videot dhe artet pamore. Po ashtu kemi luajtur edhe jashtë sallave të koncerteve. Kemi luajtur muzikën e Xenakis-it për fëmijë ose veprën e Steve Reich-it: “Different Trains” në stacionin e trenit në A Coruña. Çuditërisht, ishte një sukses i madh dhe u publikua në faqe e parë të gazetave – një moment historik ky për një grup dhome, e aq më tepër për një grup të muzikës bashkëkohore. Ja pra, që djalli nuk ishte aq i zi.
Djalli nuk ishte aq i zi … deri tani.

Inteligjenca Artificiale, Mahler-i dhe Rilke

Kohët e fundit mbi muzikën ka një hije kërcënuese. Quhet Inteligjenca Artificiale. Specialistja mbi Inteligjencën Artificiale, Sofía Oriana Infante mendon se pas përhapjes së mjeteve të Inteligjencës Artificiale fshihet një qëllim kapitalist dhe tregtar për të bërë muzikë në një kohë të shkurtër dhe me pak pará. E vlerësoj shumë Sofinë dhe kemi filluar të bashkëpunojmë për koncertet e ardhshme. Jam dakort me të që ka, padyshim, një anë komerciale. Është arti i shpejtë, i lehtë, sipërfaqësor, zbavitës, “i tretshëm”, pa shumë enigma, art masiv, art konsumi… Muzikë “prêt-à-porter”. Por, të dashur miq: Arti i vërtetë nuk është i lehtë; përkundrazi, është i vështirë dhe i thellë, na bën të mendojmë, si një libër i Kafkës apo një film nga Fellini. Në këtë kuptim, nuk mund të jetë popullor. Shumë herë shija e masës është e ndryshme, përfshin “kitsch-in” vulgaritetin, diktaturën e klikimeve, konsumin në internet që sjell “Brain rot” (fjala e vitit nga Oxford University Press). Është “Lehtësia e padurueshme e qenies”që vret artin.

“Në partiturë është e shkruar çdo gjë, përveç thelbësores”

Ndërsa nga ana e interpretimit, nuk e di sesi mund të më ndihmojë Inteligjenca Artificiale. Unë jam një muzikant që kam filluar të luaj violinë që në moshën 6-vjeçare dhe vazhdoj të ushtrohem edhe sot me të njëjtin përkushtim; unë nuk luaj një violinë elektrike ose një të krijuar nga një robot, por një violinë franceze të shekullit të 18-të, plot me plagë dhe histori për të treguar; kam në lexhio partiturat nga Bahu e deri në ditët e sotme, me një mijë shënime me laps; unë i përgatis koncertet e mia me orë e orë studimi për muaj të tërë në kërkim të së Bukurës së fshehur brenda pentagrameve. Mahler-i ka thënë se në partiturë është e shkruar çdo gjë, përveç thelbësores. Të njëjtën gjë bëj edhe me studentët e mi, mundohem t´i edukoj ata me kulturën e punës së mundimshme dhe t´u tregoj sesi të zbulojnë të Bukurën në art. Imagjinoni dyshimet e mia kur më pyesni se nëse Inteligjenca Artificiale do të më ndihmojë… Por, nga ana tjetër, jam shumë i sigurt se, ashtu si me të gjitha përparimet teknologjike, edhe kjo ka anët pozitive dhe negative. Është Yin dhe Yang. Ne duhet të dimë të dallojmë dhe të përfitojmë nga përparimet teknologjike pa qenë skllav i tyre.

Zoti dhe Mikelanxhelo

Nuk mund të besojmë tek algoritmet në procesin e krijimit. Unë flas si interpret, por është i njëjti proces krijimi; edhe interpretuesit janë pjesë e krijimit. Nëse një vepre arti i heq emocionet, komunikimin, energjinë, humorin, dhimbjen, misterin – me një fjalë, nëse i heq gjurmën njerëzore – ajo vepër lind e vdekur.
Është një tregim i mrekullueshëm nga Rilke ku ai tregon se, kur Zoti e pyeti Mikelanxhelon se çfarë po bënte me atë bllok mermeri, gjeniu fiorentin u përgjigj: “Po të kërkoj ty”.
Makinat nuk mund ta kuptojnë kurrë këtë gjë.

Gabimi

Në momentin aktual po bëhet gjithmonë e më e vështirë të dallosh një kompozim të krijuar nga makina apo nga njeriu. Nga ana e publikut me siguri do të jetë e pamundur të dallohet. Në fakt, janë kryer eksperimentet: janë interpretuar në koncert tri vepra – një pjesë pak e njohur e Bahut, një nga një kompozitor aktual shkruar në stilin e Bahut dhe një e tretë krijuar nga makina në stil të Bahut. Askush nuk ishte në gjendje të përcaktonte se cili ishte origjinali. Kjo do të jetë një temë për ekspertët, ashtu siç ndodh kur duhet të njohësh një vepër origjinale të Caravaggio-s apo një violinë Stradivari. Dhe, a e dini se cila është shenja e parë dalluese? Është ajo shenjë që na bën njerëzorë. Gabimi!

Etika

Sidoqoftë, krijimtaria është në momentin më kritik, si kurrë më parë. Për fat të mirë, nuk është një “shah-mat” i Inteligjencës Artificiale. Ose të paktën… për momentin. Inteligjenca Artificiale është një kërcënim i madh, jo vetëm për të drejtat e pronësisë intelektuale, por edhe për shumë arsye më jetike. Shkencëtarët dhe shumë intelektualë po ngrejnë zërin për mbrojtje kundër kërcënimit të “makinave inteligjente” (makinë inteligjente – sa oksimoron i frikshëm). Ajo më e keqja, sipas specialistëve, është aftësia e makinave për t´u zhvilluar në mënyrë të pavarur nga njeriu, madje mund të arrijnë deri aty sa dhe të manipulojnë natyrën njerëzore. Pra, alarmi për mbrojtjen ndaj saj, si “Ulërima” e Edvart Munch-it, po arrin në kupë të qiellit. Dhe kjo mbrojtje fillon me një fjalë kyçe: Etikë.

Një përrallë

Për mbyllje të temës sonë mbi Inteligjencën Artificiale po ju tregoj një histori, ndoshta një rrëfim më tepër i denjë për “Divanin freudian”.
Duke kërkuar në sirtarët e bibliotekës së tim eti në Durrës, gjej një ditar të vjetër. Ndër të tjera aty shkruhej diçka që më tërhoqi vëmendjen. Kur unë isha rreth 3-4 vjeç, im atë na tregonte mbrëmjeve; mua dhe vëllait tim më të madh, nga një përrallë. Por atë natë, ai na kërkoi t´i tregonim ne një përrallë të shkurtër. Pak a shumë, përralla ime ishte kjo:

“Një ditë, bashkë me gjyshen përdore, hipëm në tren për të shkuar në Tiranë. Treni ishte i bukur, i madh e plot me njerëz. Treni filloi të ecte pak nga pak. Shpejtësia po rritej gjithmonë e më shumë. Kur, ndodhi diçka: makinisti filloi të bërtiste se nuk mund ta ndalonte dot trenin. E kështu shpejtësia vazhdonte të rritej e rritej pa pushim

E pastaj, çfarë ndodhi? – pyet im atë.
Nuk e di… – përgjigjem unë.

Në të vërtetë, duket se nuk është një përrallë për të fjetur. As Inteligjenca Artificiale nuk është për të fjetur. Është për të ndenjur zgjuar.

__________

Veprimtari e organizuar nga Fundacioni CorBI. Muzeo Domus.
11 Prill, 2025.
La Coruña, Spanjë.

Disa nga shprehjet më të bukura të poetit palestinez Mahmoud Darwish

in Letërsi by

Lindur në vitin 1941, Darwish u bë shpejt zëri i popullit palestinez, duke fituar çmime të shumta, deri në vdekjen e tij në vitin 2008 në Hjuston, pas disa ndërlikimeve të një operacioni në zemër. 
Duke derdhur zemrën dhe shpirtin e tij në poezi; shkrimtari botoi afërsisht tridhjetë përmbledhje me poezi dhe prozë, të cilat janë përkthyer në më shumë se njëzet e dy gjuhë (edhe pse, nëse do të tregoheshim të sinqertë, ato bëjnë efekt të ndryshëm në arabisht.)
Për dashurinë e tij me izraeliten Rita, ai do të shprehej :
Unë të dua, pavarësisht mërisë së fisit dhe qytetit tim. Por kam frikë se nëse i shes të gjithë, ti do më shesësh dhe unë do të kthehem me zhgënjime”.
Kur u zbulua se e dashura e tij punonte për inteligjencën izraelite Mossad, ai tha:
“U ndjeva sikur atdheu im u pushtua përsëri. Dreqin!”

Ja disa nga shprehjet e tij më të bukura:

Mahmoud Darwish

1. “Pas teje asgjë nuk ikën dhe asgjë nuk kthehet.”

2. “Ata më pyetën: ‘a e do deri në vdekje?’ Unë u thashë: ‘flitni për të mbi varrin tim dhe shikoni sesi ajo më rikthen në jetë”.

3. “Ajo thotë: “Kur do të takohemi?” Unë them: “Pas mbarimit të luftës.” Ajo thotë: “Kur përfundon lufta?” Unë them: “Kur të takohemi.”

4. “Në tren ne këmbyem vendet, ti doje të shikoje nga dritarja dhe unë doja të të shikoja ty.”

5. “Ti po më vret dhe po më pengon të vdes. Kjo është dashuria.”

6. “Imazhi i dashurisë e zbulon veten atje; në një mungesë thellësisht të pranishme.”

7. “Dhe ti bëhesh si kafeja, në shije, në hidhësi dhe në varësi.”

8. “Dashuri! Ne nuk kemi qëllim tjetër përveçse të mundemi prej luftërave të tua.”

9. “Të gjitha rrugët të çojnë tek ti, edhe ato që kam marrë për të të harruar.”

10. “Dikur thamë se vetëm vdekja do na ndante. Vdekja u vonua dhe ne u ndamë.”

11. “Dashuritë e para nuk vdesin, por dashuria e vërtetë vjen për t’i varrosur ato për së gjalli.”

12. “Unë nuk mund të të harroj, jo sepse kam kujtesë të fortë, por sepse kam një zemër që nuk i mohon kurrë ata që u strehuan në të dikur.”

13. “Të kam dashur në një mënyrë që do të doja që dikush të më donte mua”.

14. “Nuk ka asgjë në botë si aroma e të dashurve tanë, edhe po të shtrydhet e gjithë Franca në një shishe parfumi”.

15. “Më pëlqen të flas me ty, edhe nëse nuk kam asgjë për të thënë”.

16. “Një diplomë universiteti, katër libra e qindra artikuj dhe unë ende bëj gabime kur lexoj. Ti më ke shkruar ‘mirëmëngjes’ dhe unë e kam lexuar ‘Të dua'”.

17. “Nuk do ta gjesh të njëjtin person dy herë, madje as tek i njëjti person.”

18. “Po të ishte një copë letër, do ta grisja, po të ishte një shishe, do ta thyeja, po të ishte mur, do ta shembja. Por është zemra ime.”

19. “Malli im qan për çdo gjë. Ai më godet; për të më vrarë apo për t’u vrarë.”

20. “Si mund të them që më ka marrë malli në një mënyrë të tillë që ty të të dhembë zemra ashtu siç më dhemb mua?”

Përktheu: Arlinda Guma

Mendo për të tjerët- Mahmoud Darwish

in Letërsi/Përkthim/Tharm by

Mendo për të tjerët- Mahmoud Darwish

Ndërkohë që përgatit mëngjesin – mendo për të tjerët.
Mos harro të ushqesh pëllumbat.
Ndërkohë që udhëheq luftërat e tua – mendo për të tjerët.
Mos harro ata që duan paqe.
Ndërkohë që paguan faturën e ujit – mendo për të tjerët.
Mendo për ata që mund të pinë ujë vetëm prej reve
Ndërkohë që shkon në shtëpi, në shtëpizën tënde – mendo për të tjerët – mos harro ata që jetojnë në tenda.
Ndërkohë që fle dhe numëron yjet, mendo për të tjerët – ka njerëz që nuk kanë një strehëz mbi kokë.
Ndërkohë që e çliron veten nëpërmjet metaforave, mendo për të tjerët – për ata që e kanë humbur të drejtën për të folur.
Dhe ndërkohë që mendon për ata të tjerët e largët – mendo për veten dhe thuaj: “Do të doja të isha një qiri në errësirë.”

Përktheu: Arlinda Guma

Tre të qindtat-Kushtuar Fuat Boçit pas vdekjes/Arben Velo

in Esé by

Arben Velo

Edhe pse ka ikur nga kjo jetë, më duket sikur ende vijon të krijojë çdo ditë humor me të gjithë. E sidomos me ata që rrinë e kalojnë ditët në pritje duke prodhuar vetëm … thashetheme!
Ndërsa rri e vras mendjen se çfarë emri ka kjo erë jugmurlan myzeqar, ajo më godet në brinjë. Pastaj, duke u shkëputur nga brinja ime, më lind  një ndryshim në qëndrim e në pikëpamje. Nën privilegjin e këtij ndryshimi, përpiqem të gjej pse engjëlli i vdekjes përzgjedh t’i marrë fizikisht artistët, ndërsa qindra personazhe të lindur prej tij, vdekja nuk i merr kurrë në dorëzim, por jetojnë dhe nuk pyesin për kosën e saj. Ndryshe nga hadithet profetike ku engjëjt frymëzojnë e besojnë njeriun, në këtë rast ata besojnë e frymëzojnë jetën e personazheve të krijuara nga artisti njeri. Kështu ka ngjarë edhe me Fuat Boçin. Në këndvështrimin tim, artistë si Fuat Boçi, më kujtojnë ujkonjën e lashtë romake. Ai, edhe pse ngutet të përballojë gjithë vështirësitë në jetën e tij fizike, të shkurtër sa kjo erë jugmurlan, nuk harron t’u japë nga shpirti i vet sherbetin e pavdekësisë. Artistë si ai, kanë vuajtur, janë lodhur, por sërish kanë lindur personazhe nga brinjët e vetëvuajtjes, që duke i sjellë për t’i rritur e burrëruar te spektatori, u kanë dhënë lirinë për të jetuar sa të duan. Nuk janë pak, por 600 brinjë të dala dhe të shkëputura nga ish-trupi i tij fizik, dikur  i hajthëm, tashmë i tretur në arkëmortin e botës tjetër. I shkëputi, i krijoi, u vuri emër dhe dinjitet si personazhe dhe me sedrën e merakliut, i dërgoi të jetojnë përjetësisht, për të mos u plakur kurrë te spektatori. Përpara se të meket kjo erë myzeqare, i strukur nën shtroherën e marinave të sapoçelura, më vjen  vërdallë një duhmë erëdredhëzash. I keni parë besoj sesi rrotullohen erëdredhëzat nëpër fusha dhe kripore Myzeqeje, mes zhukave, xanave dhe ilqeve, si hinka natyrore të stërmëdha, ku buzët e plasaritura të dherave u fryjnë duke i drejtuar drejt qiejve për të trembur e nisur zhegun drejt deteve? Ashtu më duket edhe zëri i personazheve të Fuatit, si erëdredhëzat e mbështetura në buzët e tij. Ai u jep forcë dhe frymë, i kthen në kite të grunjta zërash e karakteresh.“Ooooeee”j! “Ku jeee, o eeejj”! Tani siç duket po më thërrasin mua këta zëra, Fuat! Përpara se t’u përgjigjem, ore të kam pyetur dikur unë, në një nga bisedat tona, të më thoshe të drejtën, nëse ishe më shumë voshtinas apo fierak? Sepse atë ditë korriku me pak erë, kur ti ike përgjithmonë nga Fieri (gjithmonë kur takoheshim më thoshe se nuk do të ikje kurrë nga Fieri), atë ditë pra, që unë nuk erdha në shtëpinë ku jetoje (atje në katin e dytë ishte parajsa jote), ne na ndau flama dhe virusi; ti ike dhe unë nuk e mora dot përgjigjen.
Më ndodh të kaloj shpesh përballë shtëpisë tënde dhe të dëgjoj zëra. “Ooooo, po ku je o Arben”!” Kam ngecur”! Nuk po gjej dot çelësin e derës së parajsës të vij”! Në fakt, unë nuk dëgjoj vetëm këtë nga ty. Të dëgjoj të shumëfishuar në zëra që e kanë mbushur plot shtëpinë tënde. E ke dhënë shtëpinë këtu në tokë me qera? Kujt ia kë dhënë? Dikujt që ngjan me ty? Me kujtimin e bashkëshortes së ikur prej dhjetëra vjetësh nga kjo botë dhe me dhimbjen e ikjes së parakohshme edhe të djalit të vetëm? Apo te personazhet e tu? I madh je! I vërtetë! Qibar pa ikur nga kjo botë dhe qibar ke ngelur dhe në atë botë. I ke përzgjedhur personazhet aq bukur dhe me finesë e ngjyrim myzeqar, saqë u ke dhënë edhe strehë për të mos vdekur. U ke dhënë madje edhe shtëpinë me qera.
Njëherë kur kalova pashë se luajti një perde dritareje. Ishte Gjergua. Po po, Gjergua, ai mo, personazhi i cili e ka parathënë prej kohësh që do të vinte një kohë që nuk do të kishte më miq. Nuk e kishte fjalën për ty. Jooo! E kishte fjalën për mua!
“Koopeenëë, ku e kam koopeenëë”! bërtet një zë tjetër. Dhe del në ballkon e sheh nga kopshti dhe nga lulishtja e re ngritur përballë pallatit ku ti banoje. E shoh këtë personazh myzeqar, tipik tangërllëks që kërkon ende të nderojë miqtë dhe shokët e tij duke therur gjithë kopenë e deleve. Ai sorollatej nëpër ballkon dhe dikush tjetër nga brenda i kujtonte ujkun. “Ujkuuuu”!, ulërinte ai, me kapelen e myzeqarit hedhur mënjanë ballit. Dhe qeshte! Po po, qeshte. “Ndiheni më tepër personazhe myzeqarë apo Fuat myzeqarë”? I pyes unë krijesat e tua. Ata heshtin dhe nuk përgjigjen. Është e njëjta pyetje që të bëra dikur Fuat Boçi: “Ndiheni më tepër voshtinas, apo myzeqar”? Ishte një ditë korriku me një puhizë erë, ku në ajër kulloste pak shpresë njeriu për shi. Ti u mendove dhe u mendove për t’u përgjigjur. Sytë e tu depërtues, njësoj si zëri i veçantë, u mjegulluan, por tu kthjellua zëri. “Myzeqeja është ushqimi im i përditshëm. I kam rënë bregut të Semanit, Gjanicës Vjosës, në këmbë. Këtu kam zhvilluar hobet e mia, identitetin tim”, ma nise rrëfimin. Më ndodh të çlodhem udhëve dhe kur dëgjoj: “Llazi, o Llazi”! Dil më kët’ anë reeee, jo m’at’ anë”. “Më thërrasin njerëz që as i njoh. Më vjen mirë, është e folura myzeqare që aq shumë e dua. Më trishton që gjuha safi myzeqare po humbet”, më the dhe u mbushe thellë me frymë, sikur të mbusheshe për të qenë i pazbrazur kurrë me aromën e veçantë që ruan për të katër stinët Myzeqeja e bukur. Kur në vitin 1937 babi yt, Ibrahimi, vendosi që Fieri do të ishte streha e re për familjen, nuk e kishte menduar se ti, atëherë vetën gjashtë vjeç, do ta doje kaq shumë këtë trevë dhe shumë më shumë këtë qytet. “Këtu kemi qënë dhe këtu do të jemi deri sa nata e madhe të na i mbyllë sytë dhe të mos i shohim më hallet tona”, më thotë personazhi i skalitur nga shkrimtari dhe regjisori Andrea Prifti në filmin “Lamtumirë Mik!”. Dhe sapo ai hesht, si për të marrë frymë e për të pritur radhën për të folur në filmin “Lamtumirë Fuat!”, (film që nuk besoj se do të xhirohet kurrë), mua më kalon nxitimthi ideja se vështirë të xhirohet një film për ty Fuat, pa shtirje e uri për pará e lavdi.

NJË BURRË-Aleksandër Bardhi

in Letërsi by

NJË BURRË-Aleksandër Bardhi

Mbrëmë takova një burrë.

Një burrë të imët, të fshehtë, të përhënur,
ku vetonin ato misteret e klithmave të ujit
në çastin kur takohen me tokën e zhuritur.

– Eja, – më tha.
Me mua do të të duket se s’do të vdesësh kurrë!

Dhe për aq sa bëhet një kryq në heshtje,
nisi një këngë.

Këngë për një satanike të vogël.
Si ato flakëzat e kaltra që ndizen nëpër erëra,
që tani shuhej e mpakej
diku lart në male duke mbledhur shkarpa për zjarret në shpellë.

Dhe pastaj heshti.
Heshti gjatë.
O, ç’heshtje e errët!
Si ajo heshtja e qilarëve
të freskët në vjeshtë,
ku verërat këndojnë këngë demonësh
vrarë pa gjyq netêve me hënë.

KËMISHA E LINDJES- Sueton Zhugri

in Letërsi/Tharm by

KËMISHA E LINDJES- Sueton Zhugri

Dikush thotë se
ka lindur me këmishë,
Tjetërkush i përgjigjet:
të lumtë,
të shkosh në varr
me kostum!
Është si atëherë
kur shpërthimet diellore sulen drejt hapësirës me formën e kravatave
me fyt të mbyllur…
Ofshamat i ndiejmë deri në tokë.
Rrezatimin e vdekjes
përthith shtresa e ozonit
si të ishte kapak i një syri të çeliktë
dhe
mburremi se
edhe njëherë ua hodhëm flakëve të ferrit…
Pa këto ulërima diellore nuk do kish
ngrohje globale as gënjeshtra
që i shkruajmë mbi qiell me satelitë.
Si për shembull:
“Në vlerat tona jemi të përjetshëm.”
Fati ynë qëndron në faktin se ne
ndodhemi një pikë më pas
asaj të një trajektoreje
të një plumbi që ka humbur
gjithë shpejtësinë e tij.
Ne i buzëqeshim fatit të një idioti
që nuk e njeh çastin e njohjes.
Unë dhe ti zotëri armik,
jemi një përqeshje kozmike
Klounë me kravata në dasmën e humbjeve,
por ndihemi se kemi lindur me këmishë…
Ditë e natë, natë e ditë…
Do vijë çasti që plumbi del
nga gryka e një arme më të fuqishme
Dhe zgjohemi si Adami me Evën
Nga lakuriqësia me plagën e mëkatit
thellë në shpirt…

24.4.2022

LUTJE PËR TË DASHUR DHEMBJEN-Francis Jammes

in Letërsi/Tharm by

LUTJE PËR TË DASHUR DHEMBJEN-Francis Jammes

 

(1868-1938)

Kam vetëm dhembjen time dhe s’dua kurrgjë tjetër.
Besnike e kam pasur, tani e kam më tepër.
Pse do më mbetej qejfi, përderisa në çastet
kur të poshtmen e zemrës shpirti po ma çepkaste
ajo gjendej këtu, e ulur përbri meje?
O Dhembje, hoqa dorë nga respekti ndaj teje,
se, jam i sigurt, kurrë s’ke për të më lëshuar.
E pranoj: je e bukur veç duke ekzistuar.
Je njëlloj si ata që s’ma braktisën kurrë
të trishtin kënd të zjarrtë të zemrës së sëmurë.
Je më e mirë, o dhembje, sesa një dashuri:
sepse e di që ditën kur do jem n’agoni,
ti pranë do më shtrihesh, në shtratin me mundime,
dhe do rrekesh sërish të hysh në zemrën time.

Përktheu: Alket Çani

1 5 6 7 8 9 183
Go to Top