Rushdie nuk e kishte në plan të bëhej hero i fjalës së lirë, por ai tani është i tillë. Shkrimtarët kudo – ata që nuk janë vegla të pushtetit apo robotë trushpëlarë – i detyrohen atij një falënderim të madh publik.

Margaret Atwood

Shumë kohë më parë – më 7 dhjetor të vitit 1992 për të qenë e saktë – isha në prapaskenë në një teatër të Torontos. Me dy shkrimtarë të tjerë, Timothy Findley dhe Paul Quarrington, do të performoja një popuri të klasikëve country dhe perëndimore të viteve 1950, të riformuluar për shkrimtarët – Ghost Writers in the Sky, Sikur kisha krahët e një agjenti dhe parodi të tjera të shëmtuara të kësaj. natyre. Ishte një përshtatje e PEN Kanadasë të asaj epoke: shkrimtarët visheshin dhe bëheshin si idiotë në ndihmë të shkrimtarëve të persekutuar nga qeveritë për gjërat që kishin shkruar.

Pikërisht në çastin që ne të tre po vajtonim sesa të tmerrshëm kishim qenë, trokitën në derë. Prapaskena ishte mbyllur, na thanë. Agjentët sekretë po flisnin hapur. Salman Rushdie kishte hyrë në vend. Ai ishte gati të dilte në skenë me Bob Rae-n, kryeministrin e Ontarios, kreu i parë i qeverisë në botë që e mbështeti atë në publik. “Dhe ti, Margaret, si presidente e shkuar e PEN Kanadasë, do ta prezantosh atë,” më thanë.
“Oh, në rregull,” thashë. Dhe kështu bëra. Ishte një çast në të cilin fjalët duhej t’i shndërroja në vepra.
Dhe, me sulmin e fundit ndaj tij, e tillë është edhe kjo që po bëj.
Rushdie ia behu vrullshëm në skenën letrare në vitin 1981 me romanin e tij të dytë: “Fëmijët e Mesnatës”, i cili fitoi çmimin “Booker” atë vit. Nuk është çudi: risia, gama, shtrirja historike dhe zhdërvjelltësia e tij verbale ishin befasuese dhe u hapën derën brezave të mëvonshëm të shkrimtarëve, të cilët mund ta kishin ndjerë më parë se identiteti ose lënda e tyre i përjashtonte nga banketi i luajtshëm siç është letërsia në gjuhën angleze. Ai ka shënuar çdo tabelë përveç Çmimit Nobel: është shpallur kalorës;  është në listën e të gjithë shkrimtarëve të rëndësishëm britanikë; ka mbledhur një buqetë mbresëlënëse çmimesh dhe nderimesh, por, më e rëndësishmja, ai ka prekur dhe frymëzuar shumë njerëz në mbarë globin.
Një numër i madh shkrimtarësh dhe lexuesish i detyrohen prej kohësh një borxh të madh. Por papritur, ata i detyrohen atij një tjetër borxh. Ai ka mbrojtur prej kohësh lirinë e shprehjes artistike; edhe nëse shërohet nga plagët, ai është martir i saj.
Në çdo monument të ardhshëm të shkrimtarëve të vrarë, të torturuar, të burgosur dhe të persekutuar, Rushdie do të jetë i madh. Më 12 gusht ai u godit me thikë në skenë në një ngjarje letrare në Chautauqua, një institucion i nderuar amerikan në veri të New York-ut. Përsëri, “një gjë e tillë nuk ndodh kurrë këtu” është vërtetuar si e rreme: në botën tonë të tanishme, çdo gjë mund të ndodhë kudo.
Demokracia amerikane si kurrë më parë është nën kërcënim: tentativa për vrasjen e një shkrimtari është vetëm një simptomë më shumë. Pa dyshim, ky sulm iu drejtua atij sepse romani i tij i katërt: “Vargjet Satanike“, një fantazi satirike për të cilën ai vetë besonte se kishte të bënte me çorientimin e ndjerë nga emigrantët (për shembull) nga India në Britani, u përdor si një mjet në politikë. Lufta për pushtet në një vend të largët.
Kur regjimi yt është nën presion, një djegie e vogël librash krijon shpërqendrim popullor. Shkrimtarët nuk kanë ushtri. Ata nuk kanë miliarda dollarë. Nuk kanë një bllok votimi. Kështu ata bëhen koka turku të lira.
Ata janë kaq të lehtë për t’u fajësuar: mediumi i tyre janë fjalët, të cilat për nga natyra janë të paqarta dhe subjekt keqinterpretimi, dhe ata vetë shpesh janë bombastikë, nëse jo thjesht të paqartë. Më keq akoma, ata shpesh i thonë të vërtetën pushtetit. Dhe përveç kësaj, librat e tyre do t’i mërzitin disa njerëz.
Siç e kanë thënë shpesh vetë shkrimtarët, nëse ajo që ke shkruar pëlqehet botërisht, duhet të jesh duke bërë diçka të gabuar. Por kur ofendon një sundimtar, gjërat mund të bëhen vdekjeprurëse, siç e kanë zbuluar shumë shkrimtarë. Në rastin e Rushdie-s, fuqia që e përdori atë si peng ishte Ajatollah Khomeini i Iranit. Në vitin 1989, ai lëshoi ​​një fetva — një ekuivalent i përafërt me atë të përdorur nga papët katolikë mesjetarë dhe të rilindjes si armë kundër sundimtarëve laikë dhe sfiduesve teologjikë si Martin Luther-i. Khomeini ofroi edhe një shpërblim të madh për këdo që do ta vriste Rushdie-n. Pati shumë vrasje dhe tentativa për vrasje, duke përfshirë therjen me thikë të përkthyesit japonez Hitoshi Igarashi në vitin 1991. Vetë Rushdie kaloi shumë vite në fshehje të detyruar, por ai gradualisht doli nga fshikëza e tij – ngjarja e PEN Torontos ishte hapi i parë më i rëndësishëm – dhe, në dy dekadat e fundit, ai kishte bërë një jetë relativisht normale.
Salman Rushdie na ka dhënë përsëri një mësim të thellë: letërsia e madhe do të jetë gjithmonë çështje jete dhe vdekjeje.
Megjithatë, ai nuk e humbi kurrë mundësinë për të folur në emër të parimeve që kishte mishëruar gjatë gjithë jetës së tij letrare.
Liria e shprehjes ishte më e rëndësishmja ndër këto. Dikur një koncept liberal, ky koncept tani është bërë një çështje e nxehtë, pasi e djathta ekstreme është përpjekur ta rrëmbejë atë në shërbim të shpifjes, gënjeshtrës dhe urrejtjes, dhe e majta ekstreme është përpjekur ta hedhë atë nga dritarja. në shërbim të versionit të saj të përsosmërisë tokësore. Nuk duhet një sferë kristali për të parashikuar shumë diskutime në panel mbi këtë temë, nëse arrijmë në një pikë në të cilin debati racional është i mundur.
Por sido që të jetë, e drejta e lirisë së shprehjes nuk përfshin të drejtën për të shpifur, për të gënjyer në mënyrë dashakeqe dhe dëmtuese për fakte të vërtetueshme, për të lëshuar kërcënime me vdekje ose për të mbrojtur vrasjen. Këta duhet të dënohen me ligj.
Sa për ata që ende thonë, “po, por …” për Rushdie-n – disa versione si “ai duhet ta kishte ditur më mirë”, apo si “po, shumë keq për përdhunimin, por pse e kishte veshur ajo atë fund aq të shkurtër” – unë vetëm mund të vërej se nuk ka viktima të përsosura. Në fakt, nuk ka artistë të përsosur e as nuk ka art të përsosur.
Njerëzit anti-censurë shpesh e gjejnë veten të detyruar ta mbrojnë punën e tyre, që përndryshe do ta rishikonin në mënyrë dërrmuese, por një mbrojtje e tillë është e nevojshme, përveç rastit kur ne të gjithë do të duam t’i heqim fare kordat vokale.
Kohë më parë, një deputet kanadez e përshkroi baletin si “një tufë me fruta që kërcejnë me të brendshme të gjata”. Lërini të kërcejnë, them unë! Të jetosh në një demokraci pluraliste do të thotë të jesh i rrethuar nga një mori zërash, disa prej të cilëve do thonë gjëra që nuk të pëlqejnë. Nëse nuk jeni të përgatitur ta mbroni të drejtën e tyre të fjalës, siç e ka bërë shpesh Salman Rushdie, do të përfundoni duke jetuar në tirani. Rushdie nuk e kishte në plan të bëhej hero i fjalës së lirë, por ai tani është i tillë. Shkrimtarët kudo – ata që nuk janë vegla të pushtetit apo robotë trushpëlarë – i detyrohen atij një falënderim të madh publik.

Përktheu: Arlinda Guma

Margaret Atwood është romanciere.

Marrë nga: The Guardian