Jenny Offill

Hera e parë që lexova Virginia Woolf-in, ishte për arsye jashtëletrare. E dija që ajo ishte çmendur. Por doja të dija saktësisht sa.
Në vitin 1916, Virginia Woolf shkroi për një veçori që përshkon të gjitha veprat reale të artit. Librat e disa shkrimtarëve (ajo po fliste për Charlotte Brontë-në në atë kohë) duket se ndryshojnë formë me çdo lexim.
Subjekti mund të bëhet i njohur në mënyrë ngushëlluese, por zbulimet emocionale brenda tij ndryshojnë. Skenat, dikur të kaluara si të parëndësishme, fillojnë të sëmbojnë me një kuptim të ri, sikur vetë koha të kishte qenë përbërësi që mungonte për t’i kuptuar ato. Woolf-i vazhdoi t’i përshkruante veprat në të cilat kthehej vazhdimisht:
Në çdo lexim të freskët vërehet një ndryshim në to, sikur lëngu i jetës të rrjedhë në gjethet e tyre dhe bashkë me qiejtë dhe bimët të kishin fuqinë të ndryshonin formën dhe ngjyrën nga stina në stinë.
Të shkruaje përshtypjet e dikujt për Hamletin ashtu siç e lexon vit pas viti, do të ishte në të vërtetë të regjistroje autobiografinë e tij, pasi ashtu siç ne dimë më shumë për jetën, ashtu edhe Shekspiri komenton atë që ne dimë.
Për mua, “Zonja Dalloway” është një libër i tillë, të cilit i kam vënë në hartë kthesat dhe spërdredhjet e autobiografisë sime ndër vite. Çdo herë jam tronditur se i kam njohur në faqe, por ato janë gjithmonë të reja, kurrë ato që kujtoja. Në vend të kësaj, del në dritë një aspekt i harruar i historisë, dhe ndjesia është gjithmonë ajo e të turbulluarit pas diçkaje që ishte pikërisht para meje. Kjo pasi “Zonja Dalloway” është një libër jashtëzakonisht i gjerë dhe një libër jashtëzakonisht i çuditshëm. Asgjë nga ato që ju mund të lexoni në një përmbledhje të subjektit nuk ju përgatit për mizërinë që ai përmban.
Në fakt, në sipërfaqe, tingëllon dyshimthi i mërzitshëm. Romani përshkruan një ditë të vetme qershori nga këndvështrimi i një numri personazhesh. Është viti 1923.
Lufta e Madhe ka mbaruar, por kujtimi i shkatërrimit të saj të paparë ende vërtitet mbi Angli. Në një pjesë luksoze të Londrës, një grua në moshë të mesme planifikon një festë. Ajo del për të blerë lule. Një burrë me të cilin ajo gati u martua kalon për një vizitë. Ajo është shpërfillur nga një i njohur. Kujton një vajzë joshëse që e puthi dikur. Më vonë, të ftuarit vërshojnë në shtëpinë e saj për festën. Në mes të gjithë kësaj, ajo dëgjon lajmet për vdekjen e dhunshme të një të huaji. Në mes të këtyre pikave modeste të subjektit, Clarissa Dalloway endet rreth Londrës, shtrihet për të pushuar dhe mban shënim Big Ben-in që godet orët përsëri dhe përsëri.
Por, prisni, unë nuk po i tregoj të gjitha. Më lejoni të kthehem në fillim.
Hera e parë që lexova Virginia Woolf-in ishte për arsye jashtëletrare. E dija që ajo ishte çmendur. Doja të dija saktësisht sa.
Një krah i errët avioni po vërtitej mbi mua atë vjeshtë. Nuk kisha më nevojë të flija, dukej.
Truri im gumëzhinte dhe rrotullohej në mënyra të frikshme. Gjithçka dukej e lidhur me gjithçka tjetër, por në mënyra që nuk guxoja të përpiqesha ta shpjegoja. Unë isha shtatëmbëdhjetë vjeç, mendoj, ndoshta tetëmbëdhjetë. Punoja me një turn të herët në një furrë buke dhe do të shkoja atje me biçikletë para agimit, rrëmuja e errësirës ishte e butë dhe si qenie e gjallë rreth meje.
Pse po qan pa arsye? Do mendoja, duke i cekur duart nëpër fytyrë. Dyshova se duhej t’i tregoja dikujt për gumëzhimën, fërgëllimin dhe të qarën, por nuk munda t’i zgjoja nervat. Në vend të kësaj, një natë shkova në bibliotekën e universitetit dhe kontrollova libra që mendova se mund të përmbanin të dhëna për atë që më priste.
“Zonja Dalloway” ishte një prej tyre. Përpara se të ulesha ta lexoja siç duhet, e hapa në mënyrë të rastësishme dhe m’u dha në mënyrë okulte kjo fjali: “Bota u lëkund, u drodh dhe kërcënoi të shpërthente në flakë”.
Ndieja se vetmia ime po zvogëlohej paksa ndërsa lexoja fjalët.
U ktheva te prezantimi i parë i Septimus Smith-it, një ushtari të tronditur nga predha, i lidhur me botën, tek i cili Woolf-i kishte derdhur shumë nga përvojat e saj të çmendurisë. Në skenën e parë, ai qëndron në të njëjtën rrugë me Zonjën Dalloway.
Ata nuk e njohin njëri-tjetrin (ata nuk do të takohen kurrë), por, në këtë çast, ata janë lidhur shkurtimisht, të dy të befasuar nga zhurma e një makine. Këtu është pamja jonë e parë për të:
Septimus Warren Smith, rreth tridhjetë vjeç, me fytyrë të zbehtë, hundë sqep, i veshur me këpucë kafe dhe me një pardesy të rëgjuar, me sy ngjyrë lajthi. Bota ka ngritur kamzhikun; ku do të zbresë?
Bota ka ngritur kamxhikun; ku do të zbresë? Po, kjo. Pikërisht këtë, mendova. E nisa librin nga fillimi dhe zbulova se errësira që mblidhej rreth Septimus-it ishte endur në fije të tjera narrative, ato që më interesonin më pak.
Të gjithë këta të moshuar që flasin për shtëpi, festa dhe kapele – çfarë lidhje kishin ata me mua? I kalova këto histori të tjera, duke vënë re aty-këtu bukurinë mahnitëse të gjuhës, pastaj vrapova përpara për të gjetur më shumë seksione të Septimus-it.
Mendimet e tij, jashtëzakonisht të trishtuara, më dukeshin të bukura. U mbështolla me një batanije të vjetër dhe lexova gjithë natën, duke shpresuar se nuk do të përfundonte keq fati i tij.
Nuk u ktheva sërish te “Znj. Dalloway” derisa mbusha të tridhjetat, atëherë kur unë isha në një lloj tjetër kërkimi. Isha grua dhe nënë e një fëmije të vogël dhe, pas vitesh që jetoja vetëm, e gjeta veten papritur, befasueshëm të zhytur në jetën shtëpiake.
Ditët e mia në shtëpi me vajzën time ishin plot emocione, por pa anekdota. Doja të shkruaja një roman për këtë ndjesi, e cila ishte një ndjesi e mungesës mes bollëkut, por shqetësohesha se nuk do të bëhej një libër i mirë, se do të ishte shumë i parëndësishëm. Kisha një ide para se vajza ime të lindte, të mbaja një ditar gjatë viteve të para. E imagjinova të strukturuar si një lloj libri. Në njërën anë ai do të lexonte: “Në shtëpi” dhe, nga ana tjetër, “Në botë”. Një miku im poet kishte pulla të krijuara me këto fraza të ngulitura në to dhe m’i dha mua menjëherë pasi më lindi vajza. Por pas vetëm një muaji, e braktisa idenë. E urreja ta shihja hapësirën boshe ku duhej të kishin qenë përshtypjet e mia për jetën në botë.
Ishte shkurt, stuhi, dhe unë rrija mbyllur brenda shumicën e ditëve me foshnjën. Por megjithatë vazhdova të pyesja veten sesi ta bëja, si ta prishja këtë ekran midis Shtëpisë dhe Botës. Si do të dukej një roman filozofik i vendosur në një sferë shtëpiake?
Marrëzi, nuk më shkonte ndër rmend “Zonja Dalloway”, të cilin mezi e kujtoja si një libër për çmendurinë. Por më pas, një ditë, rilexova esenë e Woolf-it “Romanet modernë”, të vitit 1919. Ai është një manifest i llojeve dhe unë kuptova se më fliste në mënyrë të drejtpërdrejtë mua. (Gjashtë vjet më vonë, ajo do të vinte në lojë shumë nga këto ide kur shkroi “Zonja Dalloway.”)
Le t’i regjistrojmë atomet teksa bien mbi mendjen sipas radhës në të cilën bien, le ta gjurmojmë modelin, sado të shkëputur dhe jokoherent në dukje, që çdo pamje ose incident shënon në vetëdije.
Le të mos ta marrim si të mirëqenë faktin se jeta ekziston më plotësisht në atë që zakonisht mendohet e madhe sesa në atë që zakonisht mendohet e vogël
Më pëlqeu kjo ide e regjistrimit të atomeve teksa binin, e regjistrimit të secilit, sado i vogël të dukej një çast. Kuptueshmëria e Woolf-it më dukej tinëzisht mistike.
Shumë tradita mistike na mësojnë se dallimet midis të zakonshmes dhe asaj sublimes janë më poroze sesa imagjinojmë: nëse dikush është vërtet zgjuar, këto dallime pushojnë së qeni të dukshme.
Sapo fillova ta vija re këtë ide, gjeta gjurmë të këtij kolapsi të shkallës në të gjithë kanunin modernist. Robert Walser-i shkroi sesi gjenialiteti i Cézanne-t qëndronte në “vendosjen në të njëjtin ‘tempull’ të gjërave të mëdha dhe të vogla”.
Dhe Picasso tha: “Artisti është një enë për emocionet që vijnë nga i gjithë vendi: nga qielli, nga toka, nga një copë letre, nga një formë kalimtare, nga një rrjetë merimange. Kjo është arsyeja pse ne nuk duhet të bëjmë dallime midis gjërave.”
Por te “Zonja Dalloway” ky nivelim radikal i lartë dhe i ulët gjeti shprehjen e tij më emocionuese për mua. Unë iu ktheva si model për romanin shtëpiak që shpresoja të shkruaja.
Fjalitë e shkëlqyera e të larta të Woolf-it ishin shumë larg nga ato të miat; modeste dhe të zbutura, por kapërcimet në vetëdije, këmbëngulja për rëndësinë e gjysmë të parës, të ndjenjës së nëndheshme, të gëzimeve dhe hidhërimeve të argjendta të jetës shtëpiake, ishin një zbulesë.
Këtë herë, unë u kujdesa më pak për Septimus-in dhe monologët e tij madhështorë rreth natyrës njerëzore dhe vdekjes. E dija që historia e tij shkoi drejt vdekjes në një pjesë të fuqishme. Përkundrazi, unë isha e uritur për shenja jete.
Kësaj radhe, u zgjata për kënaqësinë e Clarisa-s në gjërat e rastësishme që kaluan në rrugën e saj: vajzat e qeshura i merrnin për vrap “qentë e tyre të leshtë absurdë”; të moshuari në motoçikleta në “urdhërat e misterit”; dhe, në pellg, “rosat e lumtura që notojnë ngadalë”.
Kësaj radhe më interesonin të moshuarit që flisnin për shtëpi dhe festa (edhe pse kapelet ende nuk më ngrohnin). Fillova të pyesja veten, teksa shtyja vajzën time në një lëkundëse apo teksa blija bërxolla derri ose numëroja ndryshimin në qilar, Prisni, cila është natyra e saktë e këtij çasti? Ose, me pak fjalë, Çfarë do të bënte Virginia Woolf-i?
Dhe tani, pesëmbëdhjetë vjet më vonë, e gjej veten duke u endur përsëri nëpër peizazhin emocional të këtij romani.
Risia është se unë jam pothuajse në të njëjtën moshë me Zonjën Dalloway, e cila “sapo ka hyrë në vitin e saj të pesëdhjetë e dytë”. E gjej veten duke u mrekulluar më pak për njohuritë gjithëpërfshirëse të romanit dhe më shumë për kënaqësitë e ndërlikuara të gjuhës dhe të formës së tij. Vazhdoj të mendoj për shpejtësinë tronditëse të fjalive të Woolf-it, sesi ato lëshohen si raketa në qiell, duke ndjekur shkëndija emocionesh pas tyre. Vazhdoj të mendoj se sa bukur, me sa hijeshi, me sa ekstazë, madje, ajo përdor vijat, presjet dhe kllapat për të kapur hapin e belbëzimit të ndalur të ndjenjës që shndërrohet në mendim. Por janë ende, sigurisht, kënaqësitë më të pakëndshme të leximit të një pasqyre therëse në faqe dhe pyes veten nëse kjo vlen për mua. Kësaj radhe, jam prekur nga fragmenti në të cilin ndjenja e vjetër e Clarissa-s, Peter Walsh-i, përshkruhet sesi e ka ndryshuar plakja. Ai flet sesi është një lehtësim të tërhiqet nga obsesioni i pasioneve të tij rinore: ishte një rrëfim i tmerrshëm (ai vuri përsëri kapelën), por tani, në moshën pesëdhjetë e tre vjeçare, vështirë se kishte nevojë për njerëz. Vetë jeta, çdo çast i saj, çdo pikë e saj, këtu, këtë çast, tani, në diell, në Regent’s Park, mjaftonte.
Me të vërtetë shumë. Një jetë e tërë ishte shumë e shkurtër për ta nxjerrë jashtë, tani që kishte fituar fuqinë, shijen e plotë; për të nxjerrë çdo fije kënaqësie, çdo hije kuptimi; të cilat të dyja ishin shumë më solide sesa ishin zakonisht, aq më pak personale.
Aq më pak personale! Unë do të bëhem pesëdhjetë e dy vjeç këtë vit dhe kjo frazë më shpon. Ndoshta kjo është për shkak se unë, ashtu si Clarissa, nuk kam qenë kurrë e zonja në ndarje. Një herë e gjeta marrëdhënien time me ngatërresat e përshkruara në mënyrë të përmbledhur në dy rreshta të një tregimi të shkurtër të Gary Lutz-it.
“A je përfshirë me ndoikënd?” pyetet një personazh. “Me të gjithë,” përgjigjet ai.
Të bëhesh më pak personal më duket si një fat i tmerrshëm, megjithëse Peter Walsh-i flet për këtë me qetësi, sikur të ishte një gjë e këndshme. Por si mund të jetë diçka e këndshme të tërhiqesh nga kjo botë e lulëzuar dhe e zhurmshme e njerëzve. Woolf-i duket se nënkupton se kjo dëshirë për distancë rritet gradualisht, pothuajse në mënyrë të padukshme, me kalimin e moshës – derisa, një ditë, e gjeni veten duke vënë re petalet e luleve në vend të personit që mban buqetën. Do të doja të mendoja se ajo e ka gabim në lidhje me këtë, se për një herë njohuritë e saj nuk vlejnë për mua.
(Por pastaj më kujtohet sesi një paragraf më lart nuk po zgjatesha te personazhet e gjallë te “Zonja Dalloway”, po në elasticitetin e vijave të saj, në bukurinë e presjeve të saj, në hijeshinë e kllapave të saj.)

Përktheu: Arlinda Guma

Marrë nga: The New Yorker