Jorge Luis Borges
«[…] Në fillim, si gjithë të rinjtë, u përpoqa të maskohesha. Fillimisht po gaboja aq shumë saqë, në kohën kur lexoja Carlyle-in dhe Whitman-in, isha i bindur se e vetmja mënyrë për të shkruar prozë ishte ajo e Carlyle-it dhe e vetmja mënyrë për të shkruar vargje ishte ajo e Whitman-it. Në faktin që mjeshtri i prozës dhe mjeshtri i vargut ishin dy personalitete diametralisht të kundërt, nuk shikoja një kontradiktë për të cilën të ndërgjegjësohesha.
Kur nisa të shkruaj, nuk i reshtja së përsërituri vetes se idetë e mia ishin shumë banale dhe se, nëse lexuesi do ta pikaste këtë, do më përçmonte. Pra, desha të maskohesha. Në fillim u përpoqa të isha një shkrimtar spanjoll i shekullit të shtatëmbëdhjetë që zotëronte njëfarësoj latinishten. Por për këtë gjuhë kisha vetëm disa njohuri sipërfaqësore dhe nuk më duket më vetja aspak si shkrimtar spanjoll i shekullit të shtatëmbëdhjetë. Përpjekja ime për të qenë Sir Thomas Browne në spanjisht dështoi tërësisht. Ndoshta ajo prodhoi një duzinë vargjesh që tingëllojnë mirë. Mbi të gjitha, sigurisht, vija manierizmat. Sot mendoj që kjo është e gabuar: manierizmat janë shenjë kotësie dhe pikërisht kështu i interpreton edhe lexuesi. Por nëse lexuesi zbulon tek ju një dobësi, një inferioritet moral, nuk ka asnjë arsye që t’ju admirojë apo t’ju mbështesë.
Më pas bëra një gabim nga më të rëndomtët. Bëra çmos – e përfytyroni dot? – për të qenë modern. Tek “Vitet e nxënies së Wilhelm Meister-it” të Goethe-s, hasim një personazh që thotë: “Mund të thoni ç’të doni për mua, por askush s’do ta kundërshtojë faktin që jam një njeri bashkëkohor.” Nuk shikoj asnjë dallim midis këtij personazhi absurd të romanit të Goethe-s dhe dëshirës për të qenë modern. Sepse ne jemi modernë: nuk ka asnjë nevojë të sforcohemi për të qenë të tillë. Kjo gjë s’ka aspak të bëjë me subjektin apo stilin.
Nëse lexoni “Ivanhoe-n” e Walter Scott-it apo (për të marrë një shembull krejt të ndryshëm) “Salambo-në” e Flaubert-it, e merrni vesh menjëherë datën se kur janë shkruar këta libra. Flaubert-i përpiqet më kot të flasë për “Salambo-në” si për një roman kartagjenas, çdo lexues i denjë për këtë emër e merr vesh, sapo të ketë mbaruar faqen e parë, se libri nuk u shkrua në Kartagjenë, por është vepër e një francezi shumë inteligjent të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Sa për “Ivanhoe-n”, nuk jemi asnjë sekondë aq naivë sa të gënjehemi nga kështjellat, kalorësit dhe derrarët saksonë. E dimë qysh në fillim se po lexojmë një shkrimtar të shekujve të tetëmbëdhjetë ose nëntëmbëdhjetë.
Për më tepër, ne jemi modernë për faktin e thjeshtë se jetojmë në të tashmen. Askush s’e ka zbuluar akoma artin e të jetuarit në të shkuarën dhe as futuristët nuk e kanë zbuluar ende sekretin e të jetuarit në të ardhmen. Jemi modernë, duam apo s’duam. Ndoshta sulmi që i bëj modernitetit mund të jetë një mënyrë që dëshmon se jam modern.
Kur iu vura shkrimit të historive, u mundova shumë për t’i ngarkuar ato me zbukurime. Ua përpunoja aq shumë stilin, saqë ndonjëherë ndodhte që historia të zhdukej nën shtesat e njëpasnjëshme. Për shembull, kisha gjetur një subjekt të shkëlqyer kur shkrova tregimin “I pavdekshmi”. Ideja që fshehet pas historisë – dhe ndoshta kjo do habisë ndonjë prej jush që e ka lexuar – është se, nëse dikush është i pavdekshëm, në rrjedhë të kësaj kohe shumë, shumë të gjatë, do përfundonte duke thënë, duke bërë e duke shkruar gjithçka. Si shembull mora Homerin. E imagjinova sikur kishte ekzistuar dhe shkruar “Iliadën”. Homeri, pra, duhet të vazhdonte të jetonte dhe duhej të ndryshonte në të njëjtën kohë që brezat njerëzorë ndryshonin përreth tij. Dhe një ditë ai duhej të harronte greqishten, të harronte madje që ishte Homeri, të zbulonte përkthimin e Pope-it, ta admironte atë si një vepër të bukur (çka dhe është) e madje ta gjykonte si besnike të origjinalit. Kjo ide e një Homeri që harron se ishte Homeri zhduket nën mekanizmin e rëndë që ngrita rreth temës kryesore. Në fakt, kur rilexova historinë, para disa vitesh, m’u duk e patretshme dhe m’u desh t’i rikthehesha planit tim fillestar për të kuptuar që historia do kishte qenë e shkëlqyer nëse do isha kënaqur duke e treguar thjesht pa manierizmat dhe epitetet apo metaforat me të cilat e mbingarkova.
Besoj se me moshën, në mos njëfarë mençurie, kam fituar njëfarë gjykimi të shëndoshë. E konsideroj veten si shkrimtar. Ç’do të thotë për mua fakti që jam shkrimtar? Thjesht kjo: besnikëria ndaj imagjinatës sime. Kur shkruaj diçka, nuk mendoj që teksti im të jetë i një vërtetësie literale, i një vërtetësie faktike (faktet nuk janë tjetër veçse një tis rrethanash e ndodhish), por që vërtetësia e tij të shprehë një realitet më të thellë. Kur shkruaj një histori, e bëj këtë sepse, në njëfarë mënyre, besoj tek ajo – jo siç i besojmë një historie, por siç i besojmë një ëndrre apo një ideje. Druaj se i shikojmë gjërat në mënyrë të gabuar, nga pikëpamja e njërës prej lëndëve të cilën e vlerësoj më shumë: studimit të historisë së letërsisë. Pyes veten (shpresoj të mos jetë një deklaratë blasfemike) mos e kemi tepruar ca si shumë me vetëdijen tonë historike. Kjo vëmendje ndaj historisë së letërsisë – apo, xhanëm, ndaj historisë së çdo arti – është në origjinë të një lloj forme mosbesimi, skepticizmi. Nëse, për shembull, them se Wordsworth-i dhe Verlaine-i kanë qenë poetë shumë të mirë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, rrezikoj të mendoj që koha ka ushtruar një veprim negativ mbi veprën e tyre dhe që sot ata nuk janë poetë edhe aq të mirë. Mendoj se ideja e vjetër – e njohjes së përsosmërisë në art pavarësisht nga datat apo epokat – dëshmonte për një kurajë më të madhe intelektuale.
Kam lexuar disa histori të filozofisë indiane. Autorët e tyre (qofshin anglezë, gjermanë, francezë, amerikanë apo të tjerë) habiten gjithmonë së konstatuari se në Indi ndjeshmëria historike nuk ekziston dhe se gjithë mendimtarët trajtohen si të ishin bashkëkohës. Indianët e kthejnë gjuhën e filozofëve të tyre të lashtë në të folmen e filozofisë së sotme. Kjo gjë dëshmon për një kurajë të vërtetë, domethënë për idenë që beson te filozofia ose beson te poezia – që beson se ajo që ka qenë e bukur në të shkuarën vazhdon të jetë e bukur në të tashmen […]»
Përktheu: Alket Çani
