Departamentet e letërsisë duket se ofrojnë një strehë për studimin e librave, por ata kanë marrë përsipër më shumë sesa në të vërtetë mund të bëjnë.

Merve Emre

Kur kritika u bë disiplinë akademike, ajo ndryshoi në mënyrê të papritur. Nga skicat e personazheve që satiristi anglez Samuel Butler krijoi në mesin e shekullit të shtatëmbëdhjetë – mes tyre “A Degenerate Noble,, “A Huffing Courtier,” “A Small Poet,” and “A Romance Writer” – më i njohuri sot është “A Modern Critic.” Ai është një krijesë e përbuzur: tiran, pedant, një i krisur dhe snob; “një lexues shumë i pamëshirshëm”; “Një korrektor i shtypit falas”; “Një anëtar i komitetit në Komonuelthin e letrave”; “Një sharlatan, që është gjithmonë duke u tallur me fragmentet e dobëta dhe të çoroditur të librave. Ai gjykon dhe, nëse duhet t’u besohet autorëve, ai gjykon keq. Ai lavdëron pa dallim. Ai shpik të meta atëherë kur nuk i gjen dot. I panënshtruar ndaj asnjë autoriteti, duke mos iu bindur asgjëje veç trazimeve misterioze të zemrës dhe mendjes së tij, ai shpërndan kapele diplomimi dhe pankarta me arrogancë. Autorët mund t’u ankohen miqve të tyre, por ata nuk kanë zgjidhje. Fjala e kritikut është ligj. Skica e Butler-it do t’i godiste ende shkrimtarët e pakënaqur sot, por, në kohën e tij, Kritiku Modern – pjesërisht sharlatan, pjesërisht magjistar – ishte një fenomen i ri.
Ndryshimi i formës së figurës në shekuj që nga ajo kohë është subjekt i librit të ri të John Guillory,-it “Professing Criticism” (Chicago), një seri erudite dhe herë pas here thumbuese esesh mbi “organizimin e studimit letrar”. Guillory e ka kaluar një pjesë të madhe të karrierës së tij duke shpjeguar sesi veprat e letërsisë shijohen, vlerësohen, interpretohen dhe mësohen; ai njihet më së shumti për veprën e tij historike, “Cultural Capital” (1993), e cila tregoi sesi vlerësimi letrar merr autoritet nga institucionet – kryesisht nga universitetet – brenda të cilave ai praktikohet.
Të thuash, për shembull, që poetët e vegjël ishin superiorë ndaj atyre të mëdhenj, siç thoshte T. S. Eliot-i, ose që poezia më e mirë moderniste ishte inferiore ndaj prozës më të mirë moderniste, siç thoshte Harold Bloom-i, do të ishte pak vetëm nëse këto gjykime nuk do të mund të bëheshin të qëndrueshme – dmth., nëse nuk do të kishte mekanizma për transmetimin e këtyre gjykimeve te lexuesit e tjerë.
“Cultural Capital” u shfaq kur departamentet e letërsisë ishin në grahmat e “luftërave kanunore”. Këto ishin përleshje kurrikulare midis progresistëve, të cilët donin t’i “hapnin kriterin” punës prej autorëve të grupeve të margjinalizuara, dhe konservatorëve, të cilët kishin frikë se politika e identitetit po ngrihej mbi vlerën estetike. Ideja e Guillory-t theksonte se këto dallime mendimesh ishin, në rrënjë, pothuajse dytësore, më pak strukturore sesa kozmetike. Progresistët dhe konservatorët po merrnin pjesë në një sistem, funksioni kryesor i të cilit ishte prodhimi i asaj që sociologu francez Pierre Bourdieu e quajti “kapital kulturor”: stilet dalluese të të folurit, të të shkruarit dhe të leximit që shenjonin mbajtësit e diplomës si anëtarë të klasës së arsimuar.
Të ishe tipi i personit që mund të përkthente Iliadën në vitin 1880, ose të bëje një lexim deri në imtësi të një poezie në vitin 1950, ose “queer” një vepër në vitin 2010, do të thoshte të ishe dukshëm produkt i një universiteti dhe të korrje shpërblime ekonomike dhe sociale për shkak të kësaj. Çdo pretendim për atë që duhej të mësohej duhej parë nën dritën e rolit institucional të akademisë. Nëse dikush fliste për kanunin perëndimor (siç bënte Bloom-i), për kanunin feminist (siç bënte Sandra Gilbert dhe Susan Gubar), ose për kanunin afrikano-amerikan (siç bënte Henry Louis Gates), ideja e një kanuni letrar ishte një formë kulturore. kapitale.
Nëse “Cultural Capital” ishte një sociologji gjykimi, atëherë “Professing Criticism” është një sociologji e kritikës, një argument rreth asaj sesi, gjatë shekullit të njëzetë, praktika evoluoi nga një ndjekje e gjerë amatore, që nuk kërkonte trajnim apo kualifikime të specializuara, në një profesion dhe në një disiplinë të vendosur brenda akademisë.
Kapitujt e librit na çojnë në një udhëtim të çuditshëm, nëpër një peizazh të përhumbur nga fantazmat: nga disiplinat e shkuara të filologjisë, të retorikës dhe letrave të bukura; nga figurat gjysmë të padukshme të Kritikës së Re dhe të intelektualëve të New York-ut; luftëtarë të mprehtë të kulturës së shkuar dhe të tashme. Guillory i kronizon të gjitha me një shkëputje të caktuar olimpike, me një mprehtësi të veçantë vizioni që sjell historinë në fokus me një qartësi të dhimbshme. Profesionalizimi, argumenton ai, siguroi autonomi intelektuale për praktikuesit e kritikës. Ata mund të prodhonin njohuri për letërsinë në një mënyrë të kuptueshme kryesisht për të tjerët që prodhonin të njëjtin lloj njohurie – një projekt që u bë gjithmonë e më i specializuar dhe i justifikuar gjithmonë e më shumë nga shqetësimet politike, si raca, gjinia, barazia dhe mjedisi. Kjo është një botë në të cilën disa prej nesh mund të specializohen në studimin e artefakteve kulturore dhe brenda kësaj kategorie të specializohen në artefakte letrare, dhe brenda letërsisë të specializohen në anglisht, dhe brenda anglishtes të specializohen në romantizëm, dhe brenda kësaj periudhe të specializohen në ekokritikën e poezisë romantike”, shkruan Guillory. Kostoja e kësaj autonomie profesionale është ndikimi. “Sa përtej klasës, apo përtej shoqërisë profesionale të mësuesve dhe studiuesve, arrin kjo përpjekje? pyet ai duke e ditur se përgjigja nuk është: aspak larg. Në të njëjtën kohë, ndryshimi i rendit ekonomik e ka bërë kapitalin kulturor të letërsisë më pak të vlefshëm në terma tregu.
Profesoriati ka luftuar për të demonstruar një lidhje midis aftësive të kultivuara në klasat e letërsisë dhe atyre që kërkohen nga punët profesionale-menazheriale për të cilat janë të destinuar shumë studentë. (Teksa shkruaja fjalinë e mëparshme, u trondita kur kujtova, për herë të parë pas vitesh, tekstin e këngës “What Do You Do with a B.A. in English?”, nga muzikali i Broadway-t “Avenue Q”: Katër vjet universitet dhe shumë njohuri / Më kanë bërë të fitoj këtë diplomë të padobishme. / Prapë nuk mund t’i paguaj faturat, / ‘Sepse prapë nuk kam aftësi.”) Si rezultat, studimi letrar është tkurrur. Legjislaturat shtetërore i kanë shkurtuar fondet për artet dhe për shkencat humane; administratorët i kanë shkrirë ose i kanë mbyllur departamentet; dhe numri i vendeve të punës për studentët e diplomuar është zvogëluar. Përqindja e studentëve që ndjekin diploma në anglisht ka rënë me më shumë se gjysma. Rezultati është një përrallë e dy krizave – “kriza e shkencave humane” e nxitur ekonomikisht dhe ajo që Guillory e quan një “krizë legjitimimi” mes profesorëve. Këto kriza kanë një lidhje shqetësuese dhe të paqartë me njëra-tjetrën. Nuk është e qartë se edhe justifikimet më të forta për studimin letrar do të ishin efektive përballë presioneve dërrmuese socio-ekonomike, rritjes së mediave të reja dhe rënies së fiction-it në prozë si një zhanër argëtimi. Sido që të jetë, e vërteta është se asnjë lexues nuk ka nevojë për vepra letrare të interpretuara për të, sigurisht jo në gjuhën e profesionalizuar të studiuesit të letërsisë. Së shpejti, shkruan Guillory, njohuria dhe kënaqësia e transmetuar nga kritika letrare në universitet mund të bëhet “një luks që nuk mund të përballohet më”. Kur ajo e ardhme të rëndojë mbi ne – dhe, duke përjashtuar ndonjë mrekulli apo ndonjë revolucion, është çështje se kur, e jo se nëse – si do ta justifikojmë praktikën e kritikës? “Professing Criticism” ecën mbi bazën se, për të deshifruar të tashmen dhe për t’u përgatitur për të ardhmen, fillimisht duhet t’i drejtohemi së shkuarës. Studimi i letërsisë – në kuptimin paramodern të çdo shkrimi që është ruajtur ose vlerësuar – është shumë i vjetër, lloji më i vjetër i studimit të organizuar në historinë perëndimore, me përjashtim të vetëm retorikës”, shkruan Guillory. Por një zhanër i veçantë shkrimi i quajtur “kritikë” u shfaq për herë të parë në fund të shekullit të shtatëmbëdhjetë. Kritikët më të hershëm ishin pasardhësit e humanistëve të Rilindjes – redaktorë dhe përkthyes të njohur mirë në artin dhe në letërsinë e antikitetit, nga ku ata nxorën standardet që përdornin për të gjykuar veprat moderne. E tyrja ishte një “Shkencë e Kritikës”, deklaroi në vitin 1733 Lewis Theobald-i, një redaktor i përpiktë i dramave të Shekspirit. Ajo përbëhej nga tri detyra:
Ndryshimi i pasazheve të dobëta, “Shpjegimi i atyre të paqarta dhe të vështira” dhe “Kërkimi mbi bukuritë dhe defektet e përbërjes”. Përmirësimi dhe shpjegimi kërkonte atë lloj njohurie intime gjuhësore dhe historike që mund të fitohej vetëm nëpërmjet shkollimit të gjerë. Megjithatë, kërkimi ishte “i hapur për çdo sipërmarrës të gatshëm”.
Theobald-i shkroi, “dhe do të jem i kënaqur ta shoh atë si përdorimin e një pene mjeshtërore”. Nga shekulli i tetëmbëdhjetë, kishte më shumë pena mjeshtërore në punë në sferën publike në lulëzim. Në shkolla, një kurrikulë popullore për klasat e reja të mesme dhe tregtare kishte filluar të konkurronte me kurrikulën klasike, e drejta e lindjes së aristokracisë. Kritika lulëzoi në kafenetë e zhurmshme, në shoqëritë debatuese, dhe në kolonat e zhurmshme të efemerëve si broshurat, revistat periodike, librat e shtypit dhe gazetat e përditshme. “Gazetat e lajmeve!” u bërtet dramaturgu Sir Fretful Plagiary kritikëve të teatrit Dangle dhe Sneer, në shfaqjen e Richard Sheridan-it të vitit 1779, Kritiku.” “Zotëri, ata janë më zuzarët – të shthurur – të neveritshëm – djallëzorë – Jo se i kam lexuar ndonjëherë – Jo – e bëj rregull që të mos i hedh sytë kurrë në një gazetë.” S’ka rëndësi: Dangle dhe Sneer-i marrin përsipër që t’i përcjellin Sir Fretful-it një review të hidhur të dramës së tij të fundit, të cilës ai i përgjigjet me të vetmen mënyrë që një autor përpiqet të shpëtojë fytyrën me sa mundet: “Ha! ha! ha! – shumë mirë!” Por, siç i kujton gruaja Dangle-t, burrit të saj të vocërr, artistit mund t’i rezervohet e qeshura e fundit. Edhe menazherët, edhe autorët me më pak merita, qeshin me pretendimet e tua”, i thotë ajo. “Publiku është kritik i tyre – pa miratimin e drejtë të të cilit ata e dinë se asnjë dramë nuk mund të vihet në skenë dhe me duartrokitjet e të cilit ata mirëpresin sulme të tilla si të tuat.”
Argumenti i Zonjës Dangle do të dukej më pak bindës edhe disa dekada më vonë, kur kritiku dhe publiku do të kokolepseshin më fort.
Ndërsa normat e shkrim-leximit u rritën dhe kostoja e prodhimit dhe e konsumit të shtypit u ul, qarkullimi i kritikës u rrit. Njëqind vitet në të dyja anët e “The Critic” shënuan, për Virginia Woolf-in, epërsinë e “kritikut të madh – Dryden, Johnson, Coleridge, Arnold”. Ekspertiza e kritikut të madh bazohej në autoritetin e tij. Ai i shprehte gjykimet e tij me pasion dhe me bindje, me një zë që tërhiqte mënjanë figurën që fillimisht Johnson-i, pastaj Woolf-i, e celebruan si lexuesi i zakonshëm.
Duke e krijuar dhe duke e zotëruar këtë lexues, kritiku gëzonte liri të konsiderueshme në zgjedhjen e temave që trajtonte dhe në mënyrën sesi ai i trajtonte ato – me “vrullin e çiltër të një Dryden-i, apo Keats-i, me sjelljen e tij të mirë dhe të natyrshme, me këndvështrimin dhe mendimin e tij të thellë., apo me atë të Flaubert-it dhe me fuqinë e jashtëzakonshme të fanatizmit të tij”, shkuante Woolf-i.
Kaq prestigjiozë ishin të urtët romantikë dhe viktorianë, vëren Guillory, “sa e gjithë letërsia aspironte kushtin e kritikës (në frazën e famshme të Arnold-it, “kritika e jetës”).
Në kulmin e famës së saj kulturore, kritika nuk ishte shërbëtore e letërsisë; ajo ishte partnerja e saj e barabartë në thelb dhe në stil, superiore në aftësinë e saj për të hyrë në botën përtej fletëve dhe imagjinatës.
Megjithatë, në kapërcyell të shekullit të njëzetë, ndodhi diçka e çuditshme, diçka që, në vitin 1925, e shtyu Woolf-in që të shikonte përreth dhe të ankohej për mungesën e papritur të madhështisë. “Recensentë kemi por jo kritikë; një milion policë kompetentë dhe të pakorruptueshëm, por asnjë gjyqtar. “Njerëzit me shije, të shkolluar dhe me aftësi, janë duke u mbajtur përgjithmonë leksione të rinjve”, shkruante ajo. “Por rezultati shumë i shpeshtë i penave të tyre të afta dhe të zellshme është tharja e indeve të gjalla të letërsisë në një rrjet kockash të vogla.”
Pikërisht jashtë kornizës së këtyre fjalive të dënuara qëndron institucioni i akademisë, vendi ku u mbajtën leksionet dhe diseksionet, dhe ku rendi shoqëror – si dhe kritika së bashku me të – u transformua nga ngritja e profesionit. Profesionalizimi, siç e përkufizoi sociologu Magali Sarfatti Larson, ishte “procesi me anë të të cilit prodhuesit e shërbimeve speciale kërkuan që të krijonin dhe të kontrollonin një treg për ekspertizën e tyre”. Ata e kryen këtë duke e bërë hyrjen në tregun e punës të kushtëzuar me trajnime dhe kredenciale formale. Duke filluar nga shekulli i nëntëmbëdhjetë, trajnimi profesional filloi të lëvizte përtej praktikave të thjeshta – duke i vënë në hije mjekët e vjetër apo “leximin e ligjit” – dhe në sallat e leksioneve të shkollave të sapokrijuara. Në dekadat e para të shekullit të njëzetë, organizatat kombëtare kishin vendosur standarde për kredencializimin e avokatëve, mjekëve dhe infermierëve.
Profesionalizimi i kritikës, sipas Guillory-t, ishte një çështje më pak koherente, sepse kritika nuk i përkiste një zanati apo disipline të vetme. Ndryshe nga fushat shkencore apo nga ato teknike të universitetit, ai nuk kishte asnjë metodë të përsëritshme dhe asnjë problem shembullor që duhej zgjidhur. Në vend të kësaj, shkruan Guillory, ajo u ofroi praktikuesve të saj “një plejadë objektesh” – poema, pamflete filozofike, altare – që na thërrasin “ne gjatë kohës së gjatë të ekzistencës njerëzore”.
Pikërisht në universitet dolën lexuesit e parë profesionistë. Humanistët e Rilindjes u metamorfozuan në klasicistë dhe retoricienë (gardianët e gjuhëve të vdekura); redaktorët e hershëm modernë në filologë dhe historianë të letërsisë (pedantë, të ngushtë, të thatë); dhe të urtët romantikë dhe viktorianë në belletristë (idiosinkratikë, të stërfryrë, paksa melankolikë). Më pas, duke filluar rreth viteve 19-30, u bë një përpjekje për të integruar këtë panteon personazhesh në një identitet të vetëm: Studiues-Kritiku, i cili na vështron nga fytyrat e ashpra të John Crowe Ransom-it dhe R. P. Blackmur-it, ose, në U.K., e F. R. dhe Q. D. Leavis. Studiuesi-Kritiku ia bashkangjiti kritikën një objekti specifik letrar dhe një metode – lexim në imtësi, frymëzuar nga I. A. Richards në librin e tij “Kritika praktike”. Kjo metodë u pasqyrua në një produkt pune, në esenë interpretuese dhe së bashku ato përbënin gurin e themelit të shumicës së orëve të letërsisë.
Krijimi i një metode formale të hetimit kritik ishte pjesërisht një përpjekje për t’i vënë studimet letrare në një nivel me shkencat, të cilat ishin modelet kryesore për zhvillimin e profesioneve në universitet. Leximi në imtësi u degëzua në shumë metoda leximi – lexim retorik për dekonstruksionistët, lexim simptomatik për marksistët, lexim riparues për teoricienët e çuditshëm – duke kulmuar në atë që është quajtur “luftërat e metodave”. Por luftërat e metodave, argumenton Guillory, përfaqësonin me të vërtetë një gatishmëri për të mos u kënaqur me “asnjë metodë”. Asnjë nga këto praktika nuk mund të përsëritej në kuptimin shkencor; asnjë studiues i letërsisë nuk mund të përpiqej të vërtetonte rezultatet e, të themi, një kritike feministe të “Jane Eyre-t”. Për më tepër, kritika u interesua më shumë për protokollet e veta sesa për atë që Guillory e quan “vepra verbale e artit”. Diskutimet sesi funksiononte një roman apo një poemë ishin më pak të vlefshme se çfarëdo ngjarje historike apo politike që ai shfaqte. Qëllimet e kritikës dhe të studimit ndryshuan. Faza e fundit e harkut të kritikës filloi me ngritjen e një figure që Roger Kimball-i e përshkroi në mënyrë të paharrueshme si “radikali me mandat” dhe që ne mund ta mendojmë si Dijetar-Aktivist. Për të, detyra e duhur e kritikës ishte të merrte pjesë në transformimet shoqërore që ndodhin jashtë universitetit. Beteja kundër shfrytëzimit, pretendonte ajo, mund të zhvillohet duke shkruar për racizmin, seksizmin, homofobinë dhe kolonializmin, duke përdorur një gjuhë gjithnjë e më të rafinuar të kontekstit historik, të identitetit dhe pushtetit.
Artefaktet letrare (poema, romane dhe lodra të tjera të elitës) mund të zëvendësohen si objekte studimi nga ato të kulturës pop (Taylor Swift, selfie dhe lojëra të tjera të masave). Në vitin 2004, ishte e mundur që Edward Said-i të ankohej se kishte vetëm dy rrugë në dispozicion të kritikut në një epokë specializimi intensiv. Ai mundej “ose të bëhej një dekonstruksionist teknokrat, analist i diskursit, historian i ri, e kështu me radhë, ose të tërhiqej në një festë nostalgjike të një gjendjeje lavdie të shkuar, të lidhur me atë që ndillet sentimentalisht si humanizëm”. Në vitin 2023, do ta konsideronim atë jashtëzakonisht me fat për të gjetur punësim në profesorat, cilëndo rrugë që ai të zgjidhte.
Në rrëfimin e Guillory-t, kjo kronologji shërben si sfondi mbi të cilin ai vizaton një skicë sociale dhe psikologjike të studiuesit, një ekzemplar që duket, nga të gjitha këndvështrimet, tmerrësisht i deformuar. Nëse ka një tezë që bashkon esetë në “Professing Criticism“, është se formimi profesional përfshin një “profesion të deformimit” përkatës. Çdo lloj trajnimi profesional u jep marrësve një ndjesi mjeshtërie dhe njëfarë harrese ndaj asaj sesa kushton kjo mjeshtëri – domethënë, humbjen e mënyrave të tjera të perceptimit të botës. Termat e ndërlidhura janë “psikozë profesionale” (John Dewey), “paaftësia e edukuar” (Thorstein Veblen) dhe, së fundmi, “nerdview” (Geoffrey K. Pullum), të gjitha më haptas poshtëruese sesa “deformimi”.
Megjithatë, ata kuptojnë aspektet e ankthshme dhe disi të mëshirshme të studiuesve profesionistë (veçanërisht kur i ndesh me grupe) që Guillory, një model mirësjelljeje dhe takti, i anashkalon. Një profesionist nuk është ndryshe nga një kalë gare që ka vënë patkonj aq gjatë sa të jetë mpirë ndaj ndjesisë së tyre. Të gjithë profesionistët janë të deformuar; çdo profesionist deformohet në mënyrën e vet. Komentuesi më qesharak dhe më i zemëruar i deformimit të studiuesve ishte padyshim Friedrich Nietzsche, të cilin Guillory e citon. Te “The Gay Science “, Nietzsche shkruan: Në librin e një studiuesi ka pothuajse gjithmonë diçka shtypëse, diçka të shtypur: “specialisti” shfaqet disi – padurimi i tij, serioziteti i tij, inati i tij, mbivlerësimi i tij për këndin ku ai ulet dhe rrotullohet, gunga e tij – çdo specialist ka gungën e tij. Çdo libër shkencor pasqyron edhe një shpirt që është shtrembëruar; çdo zanat të bën të shtrembër. Shikoni sërish miqtë e rinisë tuaj, pasi kanë marrë specialitetin e tyre – Mjerisht, në çdo rast ka ndodhur edhe e kundërta!… Dikush është mjeshtër i tregtisë së tij me çmimin e të qenit viktimë e tij. Dikush mund të shohë dijetarin – gungën dhe barkun e tij, staturën e tij apatike, bërrylat e tij të mprehtë dhe të epur. Stigmat e tij fizike gjejnë pasojat e tyre në zakonet e tij të çuditshme të mendjes dhe zemrës. Ky dijetar ishte një qenie e tërbuar, e penguar menjëherë nga mjeshtëria e tij dhe e lidhur me pasion, në mënyrë obsesive me të.
Sot, në akademi, shikon përreth me tmerr se çfarë ka krijuar një shekull profesionalizimi – mjeshtëria, po, por edhe imtësia burokratike, zemërimi i fshehur në mënyrë të ngathët, shpejtësia për t’u fyer dhe devotshmëria, oh, devotshmëria! Studiuesi i letërsisë bashkëkohore, na thotë Guillory, karakterizohet nga një ndjenjë e fryrë e ngutit dhe e rëndësisë së veprës së tij.
Ky narcisizëm profesional është ana tjetër e një pasigurie për vlerën shoqërore të punës së tij, një ankth që puna shkencore, pavarësisht sa e menduar, elegante apo vërtet interesante është, nuk ka asnjë efekt të dallueshëm në problemet politike që e shqetësojnë atë. Në njëfarë niveli, ai e di se kjo “formë e zëvendësimit politik”, siç e përshkruan në mënyrë provokuese Guillory, nuk mjafton për të arritur qendrën kulturore që gëzonin kritikët e mëdhenj të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Por kjo nuk e pengon që ta kuptojë atë. Vetëvlerësimi i jashtëzakonshëm i studiuesit është korrelativi i sjelljes, i një mbivlerësimi të qëllimit të studimit, i cili nga ana tjetër është një përpjekje për të përballuar pasigurinë radikale rreth këtij qëllimi, “shkruan Guillory. “Sikur të mjaftonte të thuash, me Aristotelin, se dëshira për të ditur është e gjitha arsyeja e punës së dijetarit!” Dikush dyshon se Guillory nuk është i kënaqur nga situata e profesionit të tij, por ai është i kujdesshëm që të shmangë shtrëngimet e dorës ose thirrjet e zhurmshme për veprim. (Ai ka të ngjarë ta shihte një kritikë të tillë si një simptomë të sëmundjes dhe jo si një recetë të zbatueshme.) Megjithatë, “Professing Criticism” na ofron ne në akademi një mundësi për ta reformuar veten tonë të deformuar – ose, në mënyrë më modeste, ndoshta, për të rimenduar justifikimet që ofrojmë për mësimdhënien dhe shkrimin rreth letërsisë. Studiuesit, në vend që të ndjekin rëndësinë nëpërmjet një politike të zëvendësimit, mund të përfitojnë nga përqafimi i margjinalitetit të studimit letrar. Duke vepruar kështu, praktikuesit e kritikës do t’i lironin të luanin me forcat e tyre të fshehura: me aftësinë e tyre për t’u shprehur me intensitet dhe me vendosmëri mbi bukuritë dhe defektet e shkrimit; aftësia e tyre për të menduar për gjuhën me absorbim dhe inteligjencë; dashuria e tyre e përzier për artin, zanatin, erudicionin, marrëdhëniem dhe sensualitetin. Kush e di se çfarë pasojash mund të ketë kjo në atraktivitetin e disiplinës për studentët e pavendosur universitarë apo te lexuesit e interesuar laikë? Pa dyshim, e gjithë kjo rrezikon të tingëllojë sentimentale, siç paralajmëroi Said-i. Por, në një kod të lartë të “”Professing Criticism” Guillory parashtron pesë arsyetime josentimentale për studimin letrar në të tashmen dhe të ardhmen bazuar në historinë e gjatë të funksioneve që ka përmbushur. Arsyetimi i parë, “gjuhësor/kognitiv”, e sheh kritikën si një forum për praktikat shumë të kultivuara të dëgjimit, të tê folurit, leximit dhe shkrimit që shërbejnë si themelet më të thella për zhvillimin e mendimit. E dyta, “morale/gjyqësore”, ngre pyetjet e udhëzimit etik pasi ato lidhen me përfaqësimin dhe me interpretimin; Për shembull, a mund t’i atribuohet edhe autorit të tij një mendim i papëlqyeshëm i shprehur nga narratori i një romani? Ky arsyetim është më i spikatur në leximin laik, dhe megjithëse akademikët shpesh e dënojnë tendencën e leximit laik për të degraduar në etiketimin e personazheve si të mirë apo si të këqij, si të pëlqyeshëm apo të papëlqyeshëm, ai është gjithashtu justifikimi i fshehtë për kritikën politike, shkruan Guillory, “ku veprat e letërsisë gjykohen si vetë agjentë moralë, të fshehtë ose rezistentë sipas rastit.” Arsyetimi i tretë, “kombëtar/kulturor”, buron nga mënyra sesi, duke filluar nga epoka e hershme moderne, koncepti në zhvillim i identitetit kombëtar u ndërthur me një vlerësim të ri për letërsinë popullore, e cila më parë kishte më pak prestigj se latinishtja dhe greqishtja e vjetër. . Arsyetimi i katërt, “estetik/kritik”, është ai që Guillory e vendos në pikën e përçarjes midis botës së recensionit dhe profesorit të letërsisë, e cila nuk mund të kuptonte kurrë sesi të mësonte apo gjykimi estetik kredencial. Pikërisht këtu Guillory bën pretendimin e tij më të guximshëm dhe më të hapur. “Disiplina jonë është ose duhet të jetë e përkushtuar për të zhvilluar aftësinë për të gjykuar mes lexuesve të letërsisë. Ka qenë shumë e lehtë për disiplinën që ta kthejë gjykimin në të pathënën, apo edhe ta përçmojë atë si thjesht një hile ideologjie,” shkruan ai.
Më shumë se kurrë, pasiguria e kënaqësisë estetike në letërsi kërkon një teori të sofistikuar të transmetimit kulturor në të gjithë vendet e saj, por mbi të gjitha në klasë, ku të gjitha shkallët e disiplinës gjejnë fillimin e tyre.” Deri në çastin që arrijmë te arsyetimi i pestë dhe i fundit, “epistemik/disiplinor”, ndokush mund të dojë shumë që të zbresë përsëri në shkallë. Nga të gjitha presionet mbi formimin profesional, me të cilat përballen studiuesit e letërsisë sot, ndoshta më e forta është frika e përjashtimit nga profesioni fare.
Libri i Guillory-t me siguri do të ngjallë ndjenja të forta te një apo dy breza studiuesish që vazhdojnë të vuajnë nga mospunësimi dhe pasiguria. Përvoja të tilla japin deformimet e veta: keqardhëse për kohën e humbur; dhimbje e një të ardhmeje që i ka mbyllur portat; hidhërimi që të tjerët kanë akses në burime për arsye që duken arbitrare ose të padrejta.
Të jesh një studiues i pavarur, pavarësisht nga cilësia e bursës, është pikërisht që të përjashtohesh nga sistemi i shpërblimeve,” argumenton Guillory. Një profesion, ai e vëzhoi këtë në “Cultural Capital”, është një ego-ideal, një imazh i brendshëm i vetvetes. Ndoshta nuk ka asgjë më të vështirë ose më pak shpërblyese për t’u historiizuar sesa një ego e stêrfryrë.
Në “Professing Criticism”, Guillory përfundon një ese të titulluar “Mbi krizën e përhershme të arsimit pasuniversitar” duke vënë në dukje rritjen e vendeve që përshtatin llojet e kritikave që universiteti nuk mundet. Këto janë faqe (në pjesën më të madhe) të shkëmbimit intelektual në Internet, versione të reja të ‘revistave të vogla’, të tilla si n+1, ose të revistave të tilla si The Point, si dhe përhapja tani e madhe e blogjeve për çështje kulturore , disa prej të cilave organizojnë shkëmbime të nivelit të lartë,” shkruan ai. Faqe të tilla zbulojnë dëshirën e përhapur për një angazhim me letërsinë dhe kulturën që është më serioze se zakonet e konsumit masiv dhe që kërkon zhanre dhe forma të reja ligjërimi.” Ai nuk e zhvillon më tej çështjen. Megjithatë, dikush dyshon, duke patur parasysh se çfarë mund të përballojnë të paguajnë revista dhe blogje të tilla, se çdo kontribues i mundshëm do të duhet të mbajë një punë, ose disa.
Ky lloj i ri kritiku mund të shkruajë për një nga revistat që emërton Guillory. Por nuk ka asnjë arsye për ta kufizuar veten në vende të tilla. Nuk është e pazakontë të hasësh në një esé në Goodreads ose në Substack që është po aq perceptuese sa esetë akademike ose gazetareske, të cilat, pavarësisht sa raundeve të rishikimit që u nënshtrohen, pasqyrojnë profesionin e deformimit të sferave të tyre përkatëse.
As nuk duhet ta kufizojmë fushën e kritikës në shkrim. Kushdo që u ka dhënë mësim studentëve e di se kritikat më të mira shpesh prodhohen në klasë, përmes bisedave në të cilat dikush përpiqet të demonstrojë sesi funksionon një poezi ose një roman për shumë lexues të ndryshëm, pak prej të cilëve aspirojnë të shkruajnë ose të bashkohen me profesoratin.
Në fillim të “Professing Criticism”, Guillory shkruan se I. A. Richards e konsideronte kritikën “si një praktikë në të cilën ishte i angazhuar çdo lexues i letërsisë”. Por këtu paraqitet një propozim tjetër: nëse të gjithë janë kritikë, atëherë askush nuk është.
Ideja kujton fundin e Guillory-t për “Cultural Capital“, në të cilin ai e përcjell lexuesin e tij përmes një eksperimenti mendimi që Karl Marksi ndërmori te “Ideologjia Gjermane”.
Nën organizimin komunist të shoqërisë, spekulon Marksi, eliminimi i ndarjes së punës do të eliminojë gjithashtu dallimin që u takon artistëve – shkrimtarëve, piktorëve, skulptorëve, kompozitorëve, aktorëve, kritikëve dhe prodhuesve të tjerë të “punëve unike”. Horizonti utopik i prodhimit estetik është zhdukja e piktorit, e shkrimtarit, e aktorit, e kompozitorit dhe kritikut – ose, më mirë, zhdukja e pikturës, shkrimit, e kështu me radhë, si fusha autonome. Në këtë botë nuk do të kishte kritikë profesionistë, do të kishte vetëm njerëz që merren me kritikën si një aktivitet mes shumë njerëzve.
Prodhuesit kulturorë do të konkurronin ende për t’i lexuar, studiuar, shikuar, dëgjuar, jetuar, kënduar, veshur produktet e tyre dhe do të grumbullonin ende kapital kulturor në formën e “prestigjit” apo famës”, shkruan Guillory. Por nuk do të kishte rëndësi nëse ju keni botuar kritika në formën e një review-je të Goodreads apo të një artikulli në revistë; nëse kritika është transmetuar përmes fjalës së shkruar apo të folurit, në formë podcast-esh apo leksionesh publike; nëse objekti i kritikës ishte një roman, një film, një shfaqje, një këngë, një kërcim, një pikturë, një fustan. Gjithçka që do të kishte rëndësi do të ishte logjika e mendimit të kritikës, kënaqësia e stilit të saj, bindja e gjykimeve të saj dhe edukimi i dhënë përmes fjalëve të saj. Rezultati do të ishte çlirimi i kritikës nga institucionet e të përfituarve materialisht, duke e lejuar atë të vërshojë në aktivitetet e jetës së përditshme. Profesioni i studimit letrar siç është i institucionalizuar aktualisht në universitet mund të mos jetë vendi nga i cili nis rrugëtimi drejt një kritike të ardhshme. Kritika letrare mund të duhet të shprofesionalizohet përpara se praktikuesit e saj ta lejojnë veten që të përqafojnë hapur gjykimin estetik ose përpara se të flasin edhe një herë me zërin e lexuesit laik.
Ka faqe të ndryshme që prezantohen si alternativa jo vetëm për të shkruar, por edhe për mësimdhënie: programe për të rritur dhe të arsimit të vazhdueshëm, qendra komunitare, librari, festivale libri, leksione, madje edhe platformat e mediave sociale të Internetit. Megjithatë, në fund të fundit, dramat e ardhshme të kritikës mund të mos shpalosen në SHBA ose në Mbretërinë e Bashkuar, apo edhe në gjuhën angleze. Është e lehtë të besosh, me besimin e verbër të njerëzve provincialë dhe të mbrojtur, se profesioni fillon dhe mbaron në të dyja anët e Atlantikut, me Yale-n apo me Harvardin tuaj, me Oksfordin apo me Kembrixhin.
Por ka një botë të gjerë që shtrihet përtej institucioneve të anglosferës dhe ka qeveri që, për një arsye apo një tjetër, mbeten më të interesuara për t’i ndihmuar artet dhe shkencat humane që të lulëzojnë si pjesë e përpjekjes më të madhe njerëzore
Të qëndrosh përkrah Guillory-t në pozitën e tij të lartë, apo ndoshta një degë ose dy më lart, nuk do të thotë të ëndërrosh për të shkuarën apo të vajtosh të tashmen. Është të skanosh horizonte të reja për ardhjen e dytë të kritikut.

Përktheu: Arlinda Guma

Marrë nga: The New Yorker