Adri Kalaja
Për librin e ri të Idlir Nivik, “Deltaplang”
Një zezak i bëshëm që nuk shërben mut, një joshqiptar dhe unë në mes. Këto janë personazhet e librit të ri të Idlir Nivik. Por nuk do të flas për këto dhe të tjera në këtë “edicion” të radhës të “Njëqind vitrinave të librit”. Këtë radhë e kam seriozisht. Ndoshta shumë seriozisht, për të jetuar në Shqipëri dhe për të dashur të rri akoma gjallë. Një nga personazhet, që është qenie imagjinare e mbetur në tentativë, për t’i bërë homazh një libri të Kundera-s të përkthyer në shqip, por që nuk gjendet në shqip. “Arti i romanit” pra, ka dalë nga qarkullimi në të njëjtën mënyrë si hyjnë në qarkullimin e mishit të bardhë (ose të kuq, në rastin e princeshës indiane pa emër të Piter Panit) artistet e reja shqiptare. Të njëjtët njerëz që japin lejet e ndërtimit në Tiranë janë ata që edhe rregullojnë politikat e librit në Shqipërinë socialiste. Kishe diçka konkrete të më bëje armik për vdekje, apo kot? Nuk mjaftonte trupi i lodhur e i sëmurë i Moikom Zeqos në mbrojtje të Teatrit Kombëtar? Trupi i fëmijës së vdekur në luftë është Vdekja vetë, thotë Remarku diku. Te “Obelisku i Zi” e thotë. Si bëj dhe unë tani, kot si modest. Trupi i plakut është hija e vdekjes dhe pikë-e-mbaro.
E ajo për këtë shërbim ka për të marrë do franga.
Isha në Paris, në mes të ngutit dhe të tjerave, kisha dhe plaçka që më vareshin si kalorësit të mundur këmbët. Si në ato librat me histori mesjete me kopertinën në ngjyrë gri syltepriçi të ndenjur. Librat për fëmijë që t’i shisnin librarët shqipfolës kur nuk mund të të shisnin histori romantike me vajza me kancer. Një vajzë kancerogjene nuk takova dot në Paris, po kjo është histori tjetër.
Po më vareshin trastat anash, pra. Kisha dhe laptop, i gjori. Mendoja se do frymëzohesha si Hemingueji dhe do ia mbërrija kryeveprës sime të radhës. Të flasësh me një mik, padyshim do t’i thuash ato gjërat e mia, po kjo është histori e përveçme. Pasojë e atij komunizmit tonë fort latent që nuk po i shqitet si njollë në lëkurë biografisë, përndryshe shumë historike shqiptare. Pasi kisha pritur disa orë me radhë dhe pasi kisha ndërruar duke ëndërruar nën diell disa orë me radhë, dhe, po të isha personazh i Marina Abramoviçit, do të kisha ndërruar disa herë kryeradhë.
U ngjita dhe unë në katin e dytë. Para se të ngjitesha në katin e dytë dhe unë, pashë patjetër në hyrje të “Shakespeare and Company” një Fitzgerald dhe një Djuna Barnes. Më duhet të theksoj, Fitzgerald ka më shumë se një, ashtu siç ka më shumë se një Godard, por të gjithëve iu shkon mendja për njërin.
Shakespeare and Company, pra. Dhe një makinë shkrimi e ca poltrona të përdorura. Shumë njerëz, por asnjëri nuk vihej re. Arsyen pse isha aty do ta shtjelloj, do shtjellohet, me aq mundësi dhe talent sa na ka dhënë Jehovai, më poshtë.
Të lexosh Idlir Nivik është si të lexosh gjithmonë me sytë palarë. Ndërkohë që për të lexuar Kadarenë duhet ta mbash temperaturën e dhomës konstante dhe të jesh gjithmonë në alarm që mos të të shkasë diçka në interpretim apo për tjetër send. Ka disa shkrimtarë që kanë frikë nga të qenit shkrimtarë. Këta janë shkrimtarët që harrohen. Shkrimtarët që përdorin mistifikimin dhe të tjera truke ia mbërrijnë disa herë vëmendjes. Shkrimtari i mirë nuk përkufizohet apo caktohet nga kujtesa, ashtu si poezia nuk përkufizohet nga një varg. Mendoj se e gjithë poezia shkruhet për të dhënë një varg, poema në prozë, për të dhënë dhe përçuar një mesazh. Shkrimi i tij vepron sipas një foljeje, një “verbi” siç edhe kanë qejf ta quajnë brezi i tij i edukuar nën hyqmin e teorisë kritike andej nga frëngu ke Paris VIII. Kjo folje është “duhej”, duhej në të shkuarën.
Duhej, si duhej nga të gjithë dhe askush nuk thotë dot një grimë fjalë të keqe për të, dhe nëse e thotë, nuk mund ta thotë me të vërtetë, në këtë rast e ka të pamundur ta thotë me të vërtetë.
Duhej, një shkrim alla Idlir këtu. Për shembull, për të përshkruar ngjarje që lanë shenjë dhe gërvishtën kujtesën kolektive. Ashtu si i gërvishtet makina atij biznesmenit, nuk ka rëndësi kujt, sa rëndësi ka që është biznesmen. Si te teatri apo protesta e studentëve. Tashmë e tutje mund të vihet re se ka vetëm një protestë studentore, ajo e dhjetorit të ’90 ka hyrë në muze, dhe jo në këta muzetë seksi të bërë me paratë e Sorrosit, në ato muzetë e kohës së komunizmit që gëlojnë nga drogaxhinjtë dhe prostitutat. E kush jam unë për t’i gjykuar këto të fundit? Më mirë këto se miq-të-depolitizuar-të-Edi-Ramës. Dihet se komunizmi ynë na la pa kisha, pa din, pa xhamia, pa objekte kulti e pa iman, e pa muze arti kontemporan, e në fund, edhe pa gjizë…
Duhej… thënë kjo gjë, por në një mënyrë që të gjithë ta kuptonin se e kishin gabim, jo se kishte dikush të drejtë më shumë se tjetri. Ardian Vehbiu, për shembull, e përdor ca si shpesh dhe pavend këtë “tjetri”. Ndoshta dhe nga formimi dhe gjenealogjia e tij psikanalitike. Mbaj mend një profesor historie të dikurshëm që ia kishin ngjitur “profesor domethënia” ngaqë theu rekord dhe e përmendi në orë të mësimit fjalën “domethënë” plot shtatëdhjetë e dy herë. Këto vërejtje i themi me turpin e një gruaje kur shkon për të blerë një paketë cigare kur marrim parasysh ç’ka bërë ky (lexo: Vehbija) për kulturën shqiptare, ndryshe nga të tjerët që thjesht kanë kontribuar. Gjërat janë më të lehta kur je ish…
Këtu dhe në këtë shkrim nuk do të marr mundimin të citoj apo të thur elozhe. Besoj se çdo citim në vetvete është një thurje elozhi pasi tregon se e ke marrë mundimin ta lexosh disa herë tekstin, e ke fotografuar ose ke kthyer faqen për ata që janë të dhunshëm me librat. Unë për vete përdor si shenjues bileta me letër të vjetër autobusi. Letra e biletës është e vjetër, se mos mendojë ndonjëri se kërrej lustrafinin e autobusëve të vjetër. Megjithëse ky do ishte goxha instalacion arti, sikur të gjithë të nxirrnim kthetrat e t’i përvisheshim atij autobusit që gati nuk u rrëzua në Lanë. Gjithmonë kur Krenari nuk i bën librat hard dhe me shirit të kuq si nepërkë lozonjare. Vetë procesi i citimit ka një filozofemë të vetën po t’i besojmë Umberto Eco-s.
Te Shtëpia Botuese ‘Zenit” e kam pasur për herë të parë kontaktin me letërsinë e Idlir Nivik, aty afër te pallatet Agimi. Nga aty mësova edhe për stilin e tij të padyshimtë të të shkruarit. Një stil që për çudi nuk i ngjan asnjërit prej autorëve të tij të preferuar, asnjërit prej autorëve të tij të dashur që ka përkthyer, pavarësisht se nuk mund të vihet në dyshim që ka marrë shumë dhe i ka secilit borxh. Me thënë të drejtën librit i tij i parë dhe akoma i paribotuar në shqip është një vëllim dygjuhësh, i titulluar “Syri në mur” apo verbstones.
Poezia, në dukje e thjeshtë dhe minimaliste, kam përshtypjen se i drejtohet një lexuesi të caktuar, një lexuesi që është tashmë lexues, ose siç do e filozofonim “mbërë” lexues. Ky devenir i përket veçse atyre që kanë provuar dhe dështuar, kjo është e rëndësishme të thuhet, të jenë vetë shkrimtarë apo publicistë. Kjo lloj poezie, frymëzuar nga Ginsberg-u dhe antikultura e atyre viteve, sigurisht në Shqipërinë e asokohe nuk gjeti vendin e vet, por as në Shqipërinë e kësaj kohe nuk po gjen vendin e vet. A është faji i autorit apo i botuesit? Nuk ka rëndësi. Me thënë të drejtën mendoj se nëpër lëminë e këtyre autorëve shqiptarë nuk ka hiç rëndësi kjo pjesë.
Idlir Nivik është i vetmi autor, lindur në Shqipëri që mund të thotë “shqiptar jam edhe unë”. Nëse ndër të tjerë (të lartpërmendur po nuk duam t’i japim emër) mund ta ndiejmë që një kilometër larg aromën e pantoflave me gisht dhe misrit të pjekur në Velipojë, te librat e Idlirit shohim një Shqipëri ndryshe. Jo jo, as kjo që thashë nuk është e vërtetë. Shohim çudinë e madhe që Shqipëria ekziston. Ndoshta. Shohim, në të vërtetë një habi të madhe me Shqipërinë. Por një habi që buron nga kureshtja, jo nga dhimbja. Shohim një grotesk ekstrem, aq sa dhe vetë libri i tij më i arrirë (Shekspirotët; Toena) është grotesku i injorancës që vjen nga mosleximi. Pak i shitur dhe hequr nga tregu, ekzistenca e tij e kushtëzuar në raftet tona sikur e bën me turp lexuesin që kalon rrugës dhe e sheh, ashtu të kuq në vishnje nëpër pllakat e trotuarëve, por edhe aty gjithmonë e më pak.
Pse? Sepse vërtet është një libër që studion liminalitetin e qenies njerëzore. Pra, është shkrimtari që poetizon çudinë që i vjen pushtetit nga kastat e ulëta njerëzore. Nga të varfrit, si unë, të marrët, si unë, nga gratë, jo si unë, nga gejtë, e të tjerë. Pse çuditet atëherë pushteti nga katastrofa si protesta dy vjeçare për teatrin apo ajo e Marubit? Pushteti çuditet vetëm nga ai që nuk është pushtet. Po të flasim me terma të M.Foucault. Për pushtetin e ndenjur, shkrimtarët e ndenjur kanë më shumë garanci se sigurimi dikur për regjimin e E.Hoxhës. Por kjo është tjetër histori dhe ai ishte tjetër njeri.
Tek “Terxhumani” ai na mëson, le të themi na përkthen “papërkthyeshmërinë” e ndjesisë që ka Njëri (le të huazojmë një term nga Bashkim Shehu dhe Pierre Clastres-i) kur e merr vala e turmës së tifozëve. Këta tifozë që nuk të fusin duart në xhepa, as të fusin duart si nëpër koncertet e Shpat Dedës. Por kjo botë është bërë për autorë të mëdhenj.
Te “Don Kanuni” jep një mesazh social, gjë aq atipike për të dhe te “Mandakall” po ashtu. Në fakt, nuk mund të bësh satirë pa dhënë një mesazh social. Vitet e fundit në këtë hapësirën tonë në facebook është bërë e modës që të ulen dhe përçmohen ata që tallen me fenomene të caktuara. Këto atentate të vogla kundër të qeshurës dhe në të njëjtën kohë tentativa për edukim katolik të popullatës sonë vetëm sa e bëjnë më qesharak pushtetin për ata që e ndajnë kohën e tyre mes Europës dhe Shqipërisë siç është dhe rasti i kryeministrit tonë që i ngjan asaj gazetares së lodhur të kulturës që në njëfarë mënyre ka preferuar, duke qenë mbret, t’ia lërë pushtetin lolos, ashtu si gazetarja, mjeshtre në seks, i lë trupin e saj në dorë djalit më të ri në moshë.
E ndesha në Lezhë dhe në Vorë Idlir Nivik, ku jo vetëm profesorët por tashmë dhe poetët kërkojnë një bombë. E ndesha në Durrës dhe në Laç Idlir Nivik, ku Judith Butler-i kishte zbarkuar në komisariatin e policisë kinematografike. E ndesha në Shkodër dhe në Prishtinë Idlir Nivik, ku kishim të ftuar te Çani kryetarin e opozitave, në shumës.
Pat thënë njëherë De Goli për Sartrin: Nuk arrestohet Volteri! Mendoj se në këtë rast është vendi të thuhet: Volterin? Nuk e kapin dot!
Shkodër; 2023