Mëngjesi i parë kur Suedia filloi t’i ngasë makinat në krahun e djathtë-Viti 1967

Falë mentalitetit disa njerëz e kanë të vështirë të përshtaten me të renë. Ndonjëherë lëshohen turravrap prej kuriozitetit, çudisë apo edhe naivitetit. Nuk mund të shohin përtej asaj që u ofrohet si një tendencë. Shpesh shoqëritë bëhen pjesë e iluminimit, por për disa njerëz kjo është diçka e pakuptueshme. Mjafton konformizmi fodull për të kuptuar se shumë gjëra nuk janë ashtu siç duken.“Të parit” nuk është tendencë e as moral, por një lloj fryme për të cilën një shoqëri ka nevojë ta ndiejë e të veprojë. Kjo nuk ndodh sa hap e mbyll sytë. Shoqëritë dhe njerëzit në disa kohë e vende janë foshnjore, të parritura dhe nuk janë ende gati të asgjesojnë shfaqjet e vjetra për t`iu përshtatur risive.
Prej kohësh ishte dëgjuar se gruaja e moshuar lëvizte sa nga njëri vend në tjetrin, ajo nuk qëndronte gjithmonë në të njëtin qytet. Nuk po i marr me radhë emrat e qyteteve ku ajo qëndronte, por po ju bëj me dije impaktin që ajo sillte, bashkë me oratërinë e saj, me shpresën se në vendet që vizitonte do të kishte; në mos efekt, të paktën kuriozitet.
Ishte përhapur fjala në qytetin e vogël se e moshuara paskesh fuqi të hiqte syrin e keq, kështu që kërkonte që këtë ta manifestonte si një ngjarje në mes të qytetit, ku mund ta shihnin të gjithë.
Njerëzit që vuanin nga ky shqetësim, pa një pa dy zunë radhët e gjata dhe u shtynë kush të mund të fillonte më parë.
– Siç duket ti bredh shumë nëpër shtëpitë e huaja, – e thumboi e moshuara Kasemin që dridhej nga frika. – Të marrin mësysh kurvat ty, nuk duhet të shkosh, – e qortoi ajo. Gruaja e Kasemit, e bërë lulëkuqe, ia plasi të qarit dhe u largua me vrap. Kasemi e ndoqi me vrap, por nuk e arriti dot, dhe e harroi çfarë tjetër po i thoshte e moshuara.
– Po ti, pse rri tërë ditën nëpër kafenera dhe harxhon lekët me Baftjarin e Samiun. Nuk ke sy? Ke vjedhje, – e sqaroi e moshuara Kalemin, i cili atë çast u kujtua për marifetin që i bënin ata të dy dhe u nis t’i këpuste një dru dy shokëve hajdutë.
E moshuara ishte një grua e pashme. Ngjyra e flokëve dhe fustani ia hijeshonin misionin. Asnjëherë nuk përlotej apo trishtohej prej rasteve. Jepte porositë, u tregonte veset dhe defektet, por kërkonte me çdo kusht ta dëgjonin pa bërë zë të gjithë ata që ishin atje në shesh.
– Nuk të ka hije moj zonjë të merresh me thashetheme e të lesh vajzat e pallatit beqare, – i tha Adiles dhe e përzuri prej “shërimit”. Adilja mëndjemadhe u largua, por nuk ia bëri syri tërr për fjalëve të saj. Kushedi se çfarë ofertash merrte ajo për thashethemet!
– Po ti, syshkruara, përse nuk je martuar akoma? – e pyeti me përkëdheli e moshuara vajzën.
– Nuk e di, prandaj kam ardhur të ma thuasht ti, – i tha vajza duke buzëqeshur.
-Ty nuk të ka penguar mësyshja, se me ato sy të kaltër që ke, e thyen mësyshin vetë, – iu përgjigj e moshuara me seriozitet.
– Unë këto i kam lente të vëna, nuk jam sykaltër, – iu përgjigj vajza syzezë, duke hequr lentet dhe duke ia treguar të vërtetën njerëzve në shesh.
E moshuara u largua rëndë-rëndë, pa e vrarë mendjen për mësyshin e atij qyteti, që ua kishte mpirë mendjen njerëzve dhe i kishte kthyer në njerëz vesesh.
Alida ia nisi sërish thashethemeve dhe u gëzua që vajza sykaltër nuk do të martohej, pa u bërë Alida mblesërja e saj. Kasemin dhe gruan e tij e pajtuan gratë e qytetit, bashkë me burrat e tyre. Edhe Baftjari me Samiun e dëmshpërblyen Kalemin për hiletë që i bënin në lojën me domino.
Të nesërmen në qytet, secili nga të pranishmit e ndali vajzën sykaltër( apo syzezë) për ta falënderuar për guximin, teksa ajo kalonte përbri shëtitores. Pikërisht atje ku kishte dëgjuar zërat nga habia e një dite më parë, këta njerëz që asnjëherë nuk i kishte parë kaq pranë njëri-tjetrit.
– Na shpëtove nga ajo dhe nga vetja, – e falënderuan ata pothuajse njëzëri vajzën.
– Besoj se ju duhen lentet e mia, dhe po ti provoni, do të më besoni që shikimi do t`ju përmirësohet edhe juve, – tha me të qeshur sykaltra (me sytë e zinj), duke mos e zgjatur më atë temë, të cilën, që nga ajo ditë askush nuk e zuri më në gojë.
LONDЁR – Dikush vendosi një palë reçipeta në majë të një shtylle. Deri në fund të ditës; boksera, çorape dhe këmisha u varën jashtë shtëpive dhe dyqaneve, madje u nderën edhe nëpër rrugë.
Një përpjekje për të turpëruar një grua që të mos i varte rrobat e sapolara jashtë shtëpisë së saj, në Anglinë Jugperëndimore, dështoi në mënyrë spektakolare të mërkurën, kur fqinjët dhe njerëzit e biznesit u bashkuan në mbrojtje të saj dhe varën edhe ata rrobat e tyre jashtë, në mënyrë që t’i shihnin të gjithë.
“Rrugë pas rruge, ishte si një lloj operacioni ushtarak”, tha Paul Arnott, i cili mori pjesë në “Revoltën e Lavanderisë”.
Episodi zuri fill javën e shkuar, kur gruaja, Claire Mountjoy, mori një letër të panënshkruar në kutinë e saj postare në Colyton. Letra pretendonte të fliste “në emër të bizneseve lokale dhe lagjes”, përpara se të kërkonte “me dashamirësi” që ajo të përdorte një tharëse rrobash apo t’i varte ato brenda shtëpisë.
“Ne të gjithë përpiqemi shumë për ta mbajtur qytetin tonë të mrekullueshëm, të lulëzuar dhe të bukur”, thoshte letra, duke theksuar se shtëpia e znj. Mountjoy ishte e dukshme për vizitorët që mbërrinin në qytet. “Kjo letër nuk është shkruar me keqdashje, por ne ju kërkojmë qe të na ndihmoni ju lutemi, që të gjithë ta mbajmë Colytonin një qytet ku të gjithë të jemi krenarë për të”.
Znj. Mountjoy tha se iu duk “mjaft e çuditshme që dikush ishte kaq i mërzitur për këtë gjë. “Do të ishte më mirë”, shtoi ajo, “të kishim patur një bisedë më të këndshme”.
Pasi letra u përhap në mediat sociale, shumë banorë të qytetit të Colyton-it u frymëzuan për të ndërmarrë një nderje kolektive të rrobave në tel. Z. Arnott, një prej banorëve, mësoi për këtë në një grup në Facebook të Colyton-it.
“Kështu, të nesërmen në mengjes u ngrita dhe mora disa nga rrobat e mia më të vjetra dhe i varëm në tel, duke përfshirë edhe një palë boksera”, tha zoti Arnott për Devon Live, një website i ri. Ai e quajti reagimin e fqinjëve të tij “të jashtëzakonshëm dhe absolutisht zbavites”.
Anott tha se njerëzit u nxitën për revolten prej anonimitetit te letrës dhe “mënyrës agresive me të cilën ishte shkruar ajo”.
“Është tipar britanik të mos na pëlqejë ky lloj intimidimi,” tha ai, “dhe qyteti i Colyton-it është me të vërtetë i mirë në rezistimin ndaj këtyre gjërave.”
Colyton, një qytet me rreth 2,000 banorë, në Devon County, ka një reputacion të madh për rezistencë. Dhjetëra burra të Colyton-it u vranë gjatë Rebelimit të Monmouth-it, në vitin 1685, kur u bashkuan me Dukën e Monmouth-it kundër mbretit të sapokurorëzuar; Mbretit Xhejms II.
Që atëherë, Colyton-i është quajtur “Qyteti më rebel në Devon”, një emër që ende duket se i përshtatet.
Tashmë, disa banorë po bëjnë thirrje për një ditë rebelimi vjetor të varjes në tel të mbathurave…
The New Jork Times
Përktheu: Arlinda Guma
Si do të përballosh ti, nënkupto unë,
gjithë ato eko të thella godinash metali, gjithë ato tabela faqendritura,
gjithë ato lajme kacavjerëse, gjithë ato aksidente të papritura,
gjithë ato kthina ku thuhet qoftë larg për ditë,
gjithë ato gama kalendarike për të cilat dikush patjetër
do të dalë të thotë janë vetëm të miat,
përfshi yzengjinë e artë të hënës që kërkon këmbë të bukura,
fjalën të dua të kthyer në kope, për të mbetur gjithnjë nomade,
gruan e pashfaqur ende që vazhdon të heqë vetullën prapa një rrufeje,
çiltërsinë që me pafajësinë bie në dashuri pa asnjë peshë tjetër idiote,
si do të përballosh ti, nënkupto unë,
Tezeun, fitimtarin e parë të botës që ty, nënkupto mua, na e kanë grabitur,
së bashku me amazonat dhe gjirin e tyre të prerë ku legjenda thote,
se qëndron edhe shigjeta e parë e mundur,
çfarë të mbetet ty, nënkupto mua,
në zemrën e zemërekut të zemrës më thuaj,
nga ushtria e freskët e fjalëve që hyjnë në kompjutër,
nga furtuna, e vetmja e mbetur pa zot dhe ylberi i vetmi i mbetur pa zot,
në duart qe mbajne pluhurin dhe të puthurën, në poezitë që vriten të parat,
e përfshirë ti, nënkupto unë,
në këtë masë kaq të pangopur, në atë materien totalitare që të mundon e të thith,
deri në kontrollin e trupit që rri në çdo kufi së bashku me
pudrën në faqe dhe qelizat e tua të vdekura, të miat
nënkupto,
në bashkësinë e trupit me diellin,
në vazhdim të emisionit Trupi dhe Shëndeti i vetmi që jeton në TV që
nga koha e diktaturës, e lidhur me gjithë ato
medikamente që zgjaten të kërkojnë edhe të nesërmen.
Tradhëti të jetës sime, tëndes nënkupto,
ju dua si pulëbardhat, që nisen në fluturim.
E çliruar nga frymëzimi, që përballohet me mijëra vjet,
do të këtë mbetur vetja jote, imja nënkupto,
e lehtë, vetëm në këmishën tënde të pastër, që është
edhe e imja,
në shtegun që të çon në ca flokë të gjatë.
________
Shkëputur nga vëllimi poetik:“Kundërpërfytyrimi”-2016
Loz me lëmshin që të bie nga prehri, ndërsa thur çorapet e leshit,
Shtëllungat e tymit të bardhë i bën fill, i kalon në gishta, i bën top,
Qethur janë delet e reve që po mjelin bijtë e tu në vathën e largët,
Të fërkohem këmbëve, të lutem të më përkëdhelesh prapa veshit,
t’më pëshpëritësh fjalë tigrash, ndonëse u bë kohë që jam maçok,
Por ti bën nyje të tjera, hesht, pa anë e fund kjo cergë merimange…Provoj ta zgjidh, e di, është e kotë, trung jam edhe vetë, me nyje,
Anës vatrës fle dhe thahem në avullin e frymës tënde të parregullt,
Gjuhë çastesh më lëpijnë në fytyrë, qentë që ruajnë tufën e lehin,
Zgjohem, s’ka ndodhur asgjë, veç ti ndërkohë ke bërë edhe ca yje,
Mëngët e vjeshtës ke filluar me kaçurrelat e bardha të një mjegulle,
e veç gishtat shoh që s’të lodhen kurrë, kukullat e varura në penj…
Dhe një ditë me ndodhi të nxirrja prej andej një libër nga dikush me emrin Fante. Rreshtat më rrëmbyen. Zjarr. Asnjë gjepur. Por unë nuk kisha dëgjuar kurrë për këtë Fante-në, askush nuk fliste për Fante-në. Ai ishte i vetëm atje. Një libër.
Kevin Ring: Ju kujtohet gjëja e parë që keni botuar dhe si jeni ndjerë?
Bukowski: Jo, nuk mund ta kujtoj. Mbaj mend botimin tim të parë, “grandioz”, një histori të shkurtër në revistën “Story” të Whit Burnett-it dhe Martha Foley-t, viti 1944. U kisha dërguar atyre disa tregime të shkurtra, për çdo javë, për rreth një vit e gjysmë. Historia që më në fund pranuan ishte e butë në krahasim me të tjerat. Dua të them në drejtim të përmbajtjes dhe stilit, rrezikut dhe eksplorimit e gjithçkaje tjetër. Më patën pranuar një tregim tjetër ato kohë, që mbulohej nga Carese Crosby. Pas kësaj i hodha tej të gjitha tregimet dhe u përqendrova tek pija. Nuk e ndieja se botuesit ishin gati, dhe se, megjithatë edhe unë isha gati, mund të kisha qenë më i gatshëm, por isha dhe i lodhur në të njëjtën kohë me atë që lexoja si letërsi e pranueshme e vijës së frontit. Kështu që piva dhe u bëra një nga pijetarët më të mirë nga të gjithë të kudondodhurit, gjë që gjithashtu kërkon edhe pak talent.
Kevin Ring: Pse ju desh aq shumë kohë për t’iu futur të shkruarit me orar të plotë? Them se ka disa arsye, apo jo?
Bukowski: Po. Pija. Dhe midis kësaj; bumi mes qytetesh, punëve të nivelit të ulët. Gjeta kuptime të vockla në çdo gjë dhe ende e kam një problem me këtë. Kam jetuar një jetë më tepër vetëvrasëse, një jetë përgjysmë dhe kam takuar gra të vështira e të çmendura. Diçka prej kësaj u bë material për shkrimet e mia të mëvonshme. Dua të them, piva. Ishte një skenë vdekjeje në një spital, në një lagje bamirëse. Po më derdhej gjak nga goja dhe nga prapanica. Por erdha në vete dhe piva ca më shumë. Ndonjëherë mund të jetë punë e vështirë nëse nuk të intereson nëse vdes, apo jo? Pastaj dy vjet e gjysmë si bartës letrash dhe njëmbëdhjetë vjet e gjysmë si nëpunës postar, po kështu nuk më dhanë ndonjë dëshirë kushediçfarë për jetën. Në moshën 50 vjeç, njëzet vjet më parë, e lashë punën dhe vendosa të bëhesha shkrimtar profesionist, domethënë një tip që paguhet për shkrimet e tij. E gjeta edhe këtë. Qëllova me fat. Ende jam.
Kevin Ring: Mund të na tregoni diçka për miqësinë tuaj me John Fante-në, ju i doni librat e tij dhe u bëtë mik i tij…
Bukowski: Si një djalë i ri, unë u vija vërdallë bibliotekave gjatë ditës dhe bareve gjatë natës. Kam lexuar… dhe kam lexuar… dhe kam lexuar… Pastaj ia mbathja nga gjërat që lexoja. Dhe vazhdoja të tërhiqja librat prej rafteve përsëri e përsëri. Mundja të lexoja vetëm disa rreshta, pastaj ndieja shtirjen dhe i riktheja përsëri në raft. Ishte një shfaqje e vërtetë horrori. Asgjë nuk lidhej me jetën, jo me timen të paktën, me rrugët dhe njerëzit që shihja në to, dhe në atë që ata çfarë ishin të detyruar të bënin dhe çfarë u bënë. Dhe një ditë me ndodhi të nxirrja prej andej një libër nga dikush me emrin Fante. Rreshtat më rrëmbyen. Zjarr. Asnjë gjepur. Por unë nuk kisha dëgjuar kurrë për këtë Fante-në, askush nuk fliste për Fante-në. Ai ishte i vetëm atje. Një libër. Titullohej: “Pyesni pluhurin”. Nuk më pëlqeu titulli, por fjalët ishin të thjeshta e të ndershme dhe plot pasion. Dreqi ta marrë, mendova, ky njeri mund të shkruajë! I lexova të gjithë librat e tij që mund ta mbartja. E dija se kishte ende disa njerëz magjikë në tokë. Ndodhi që dekada më vonë, në shkrimet e mia të përmendja një “Fante”. Tani të gjitha shkrimet e mia nuk publikohen, por dërgohen te John Martin – “Black Sparrow Press”, dhe ai më pyeti një herë, besoj se ishim në telefon: “Vazhdon ta përmendësh atë Fante-në”? Ёshtë vërtet shkrimtar ai?” I thashë që ishte dhe se ai duhej ta lexonte atë autor. Shumë shpejt u dëgjuam me Martinin, ai ishte shumë i emocionuar: “Fante-ja është i madh! I madh! Nuk mund ta besoj! Unë do t‘i ribotoj veprat e tij!” Dhe pastaj erdhi lumi e librave “Black Sparrow-Fante”. Fante-ja ishte ende gjallë. Gruaja ime më sugjeroi që meqë ai ishte aq hero për mua, të shkoja e ta vizitoja. Ai ishte në spital, duke vdekur, i verbër dhe i sakatuar; diabeti. Ne bëmë vizita në spital dhe një herë tjetër në shtëpinë e tij ku ai rikthye për një kohë të shkurtër. John Fante ishte një bulldog i vogël, thjesht trim, pa u përpjekur. Por ai po shkonte. Megjithatë ai shkroi një libër në atë gjendje, duke ia diktuar fjalët gruas së tij. “Black Sparrow” e botoi. John Fante ishte shkrimtar deri në fund të jetës. Ai madje më rrëfeu idenë për romanin e tij të ardhshëm; Një lojtare bejsbolli, një grua, e cila ia del të shkojë në ligën finale. “Shko përpara, John, bëje”, i thashë. Por ai mbaroi shpejt…
Kevin Ring: A e dini për një film të realizuar nga një prej librave të tij? A është vërtet “Bandini” ai që ata kanë xhiruar?
Bukowski: Nuk jam i sigurt për filmat. Kam përshtypjen se të paktën pesë nga librat e tij po bëhen filma. Një kthesë e çuditshme. John Fante punoi për Hollivudin, ju e dini. Atje ai u zhduk. Atje ku shkrimet e tij të tjera u ndalën. “Pse dreqin shkove në Hollywood, në atë gropë të thatë të askundit?” E pyeta. “Menckeni më tha,” ma ktheu, “shko përpara dhe rrëmbeji të gjitha!”. Mencken-i, ai bir bushtre që e dërgoi Fante-në në ferr. “HL” kishte botuar shumë nga tregimet e Fante-së në Old American Mercury. Fante u takua me Faulkner-in atje. Faulkner-i do të hynte esëll në vilën e tij çdo mëngjes dhe do të dilte andej i dehur çdo mbrëmje. Herë pas here atyre u duhej ta rrasnin në ndonjë taksi.
Kevin Ring: Dëgjuam që ishit pjesë e filmit të Dominic Deruddere “Crazy Love”; bazuar në veprën tuaj. Çfarë ndjesish keni për këtë film?
Bukowski: Me pëlqeu “Crazy Love”. Siç i thashë Deruddere-it: “Ti më bën të dukem më mirë se ç’jam.” Ai më mbivlerësoi. Por doli mirë dhe shumë prej asaj ishte ashtu siç jam në të vërtetë.
Kevin Ring: Si po shkon biografia juaj nga Neeli Çerkovski? A keni pasur shumë kontakt me të? Si ndiheni kur dikush shkruan për jetën tuaj?
Bukowski: Biografia është gati e përfunduar. Epo, unë e njoh Cherkovskin që kur ishte 14 vjeç ose ndoshta 16. Ai më ka filmuar të dehur, shumë herë duke u rrahur. Fotografitë… ka gjithçka. Ai duket se ka qenë përreth meje për një kohë të gjatë, ka parë shumë nga gratë e mia, më ka parë të egër, të mirë, të marrë, të gjithin. Ai shkroi një libër për disa poetë të quajtur Whitman Wild Children, i cili përshkohej nga njëfarë humori, një stil i lehtë të shkruari, saqë kur ai m’u afrua për të shkruar një të tille për mua, i thashë: “Vazhdo.” Kërkova të mos e takoja. I thashë gjithashtu që të mos shkruante aq lehtë për mua. Duhet t’ia vlejnë disa të qeshura, Vërtet nuk mund të bëjnë dhe aq dëm. Nëse jo, atëherë do ta shkruaj vetë, ndryshe nga ajo e tij.
Kevin Ring: Ju jeni shumë popullor në Evropë, Francë, Gjermani, Zvicër dhe vende të tjera. Disa nga historitë tuaja edhe janë përkthyer në formë librash komikë. Si e mendoni të gjithë këtë? A është ndikimi i Carl Weissner-it?
Bukowski: Ndikimi i Carl Weissner-it në punën time të përkthyer sa andej këtej, në të vërtetë thjesht nuk mund të mohoet. Gjërat e librit komik janë vërtet mjaft të mira. Unë nuk e di se çfarë e shkakton këtë në librat komikë. Ndoshta është sëmundje.
Kevin Ring: “Dritat e Qytetit” sollën “Shekspiri Kurrë Nuk e Bëri Këtë”… A e shijuat atë udhëtim në Gjermani?
Bukowski: Në të vërtetë, “Shekspiri Kurrë Nuk e Bëri Këtë”, bën fjalë rreth dy udhëtimeve nëpër Evropë, të cilat unë i kam vënë së bashku në një. I përziej ashtu siç përziej të gjitha pijet e rënda. Me të vërtetë u shkaktova vështirësi disa hoteleve, por ata kurrë nuk e e thirrën policinë, gjë që, mendoj se është klas i vërtetë.
Kevin Ring: Sa e rëndësishme ka qenë për ju “Black Sparrow Press”? Duket se keni qenë shumë besnikë ndaj njëri-tjetrit.
“Black Sparrow Press” më premtoi 100 $ në muaj në qoftë se e lija punën dhe përpiqesha të bëhesha shkrimtar. Askush tjetër nuk e dinte që isha gjallë. Pse nuk duhet të jem besnik përgjithmonë? Edhe tani honoraret nga “Sparrow” janë të përshtatshme ose i tejkalojnë të gjitha honoraret e tjera. Ky është fat.
Kevin Ring: Ju tregoni një dashamirësi dhe një besnikëri të madhe ndaj shtypit të vogël. Përse e gjithë kjo?
Bukowski: Shtypi i vogël gjithmonë ka publikuar gjëra të miat, që shtypi i madh ka patur frikë t’i botojë. Ende e bëjnë.
Kevin Ring: A keni ndonjë libër të preferuar nga tuajt?
Bukowski: Çdo libër i fundit që shkruaj është libri im i preferuar.
Kevin Ring: Dihet se ju pëlqeni muzikën klasike, cilët jane të preferuarit, ndonjë arsye të veçantë?
Bukowski: Sibelius. Tonaliteti i gjatë e i thellë. Dhe një pasion që të godet e të fik dritat.
Kevin Ring: A vazhdoni të shkoni shpesh në gara? A e keni bërë këtë për një kohë të gjatë?
Bukowski: Shkova në hipodrom në përpjekje për të gjetur ndonjë për të bashkëndarë pijen. Nuk funksionoi. Pastaj piva në kabine. Askush nuk më pengon atje. Ashtu duke planifikuar lojrat e tua, bastet, zbulon një çështje të madhe mbi veten dhe njerëzit e tjerë. Për shembull, dija që nuk përcillet tek te tjerët është më e keqe se mosdija. Është një shkollë e mirë, ndonëse ndonjëherë e mërzitshme, por nuk të lë pa reflektuar mbi faktin që je shkrimtar apo çfarëdo që përpiqesh të jesh.
Kevin Ring: A janë ideale kushtet në të cilat shkruani? A shkruani shumicën e ditëve?
Bukowski: Kushtet ideale janë midis orës 10:00. dhe 2 të mëngjesit; shishe me verë, cigare, radioja në muzikë klasike. Shkruaj 2 ose 3 net në javë. “Shfaqja më e mirë në qytet.”
Kevin Ring: A do të vini përsëri në Evropë. Disa vjet më parë ju u konsideruat që të vinit në Panairin e Librit në Londër…
Bukowski: Nuk mendoj se do të udhëtoj më. Udhëtimi nuk është gjë tjetër veçse një shqetësim. Ka gjithmonë probleme të mjaftueshme aty ku je.
Kevin Ring: A mund të na jepni ndonjë gjurmë në lidhje me librin tuaj të ardhshëm?
Bukowski: Zakonisht një libër në vit. E di se tingëllon e tmerrshme e thënë kështu, por mendoj se tani jam duke shkruar më mirë se kurrë ndonjëherë.
Kevin Ring: Çfarë shihni në të ardhmen tuaj? A do të vazhdoni të shkruani?
Bukowski: Nëse ndaloj së shkruari jam i vdekur. Dhe kjo është e vetmja mënyrë që unë të ndaloj: I vdekur.
Revista “Transit”, Viti 1994
Përktheu nga anglishtja: Arlinda Guma
*Titulli është redaksional
Dëshira ime e fillimtë nuk më cyste drejt filozofisë apo drejt letërsisë, jo, por drejt diçkaje që letërsia e pranon më me ëndje sesa filozofinë. Qysh prej njëzet vjetësh ndihem i zotuar në një kthesë të gjatë për ta mbërritur këtë gjë, këtë shkrim idiomatik, që, ndonëse e di se është qashtërsi e pakapshme, vazhdoj ta ëndërroj – Derrida
Bisedoi: Catherine DAVID-
Nëse filozofia është sot e nderuar, sepse është forma më e pranueshme për të ardhmen e intelegjencës, kjo në sajë të Jacques Derrida-së, cytësi kryesor i Kolegjit botëror të Filozofisë, i krijuar në vitin 1983, nën mbrojtjen e tri qeverive. Ndërkaq, ky mendimtar-shkrimtar pesëdhjetë e pesë vjeçar, është njëherazi i famshëm dhe i panjohur, i respektuar dhe i shpërfillur në Francë. Tersi i universiteteve që i kundrojnë dijet të ngurtësuara, ai gjithashtu, është një i përkorë përveçësues në skenën publike. Jacques Derrida nuk është shtihan. Hulumtues i kufijve, ai bën që në veprën e tij të troshiten sinoret e filozofisë, të psikoanalizës dhe të letërsisë… Ky mendimtar që vozit i çkëthur në veprat e të tjerëve: Husserl-it, Kant-it, Freud-it, Nietzsche-s, Genet-it, Jabés-it, Levinas-it, – qortohet shpesh për vështirësinë e stilit. Duke mëtuar të jetë sa më i thjeshtë, ai i ka ftilluar Catherine David-it cilat janë keqkuptimet dhe kurthet që kërcënojnë mendimin e sotëm.
“Një takim me Derrida-në? Më së fundi do të kuptojmë diçka!”. Kështu më kanë thënë disa kur i kam lajmëruar se do të bëja këtë punë me ju. Kallëzojnë që tekstet tuaja janë të vështira, në kufirin e lexueshmërisë. Disa lexues janë shkrehur qysh më parë prej këtij nami. Si e jetoni këtë? Është një efekt që e mëtoni vetë apo, përkundrazi, e vuani?
Derrida: E vuaj, po mos qeshni, dhe bëj gjithçka më duket e mundur ose e pranueshme, për të shpëtuar nga ky kurth. Por dikujt i duhet shumë për të gjetur diçkazë të dobishme tek unë: një lloj marrëdhënieje. Për ta ftilluar do të bëja të flisnin gjëra tejet arkaike të historisë sime, t´i bëja të flisnin për të tjerët, shumë të tanishëm, prej një skene shoqërore ose historike, që jam rrekur ta vë në hesap. Nuk është fjala për të analizuar këtë marrëdhënie duke jeratisur përpara magnetofonit. Por, a s´ju duket se ata që më bëjnë procesin e asaj që përmendët, kuptojnë thelbësoren e asaj që thonë se nuk e kuptojnë, sepse dinë se bëhet fjalë për të vendosur në diskutim një pamje të leximit dhe vlerësimit, me komfortin e tij, interesat, programet dhe gjithë takëmin e kësisojtë? Nuk është ahti kundër një matematikani ose një fizikanti që nuk kupton asgjësend, apo dikujt që flet një gjuhë të tjetërfartë, por kundër dikujt që i përket gjuhës suaj, ndaj kësaj “marrëdhënieje” që është e tyre…
Ju siguroj që nuk do ta pranoj kurrë orvatjen të jem i vështirë për të qenë i vështirë. Kjo do të qe shumë qesharake. Besoj vetëm tek domosdoshmëria e kapjes së kohës ose, nëse ju pëlqen, e lënies së saj, për të mos fshirë rrudhat. Për arsye filozofike ose politike, në të dhënat e reja tekniko-ekonomike problemi i komunikimit e pranueshmërisë është për të gjithë më i rëndë se kurrë dhe nuk mund të jetohet veçse në zorbela, në mosmarrëveshje dhe kompromise.
Për t´ju lexuar, duhet të kesh nocione jo vetëm të filozofisë, por gjithashtu të psikoanalizës, të letërsisë, të historisë, të gjuhësisë apo të historisë së pikturës…
Derrida: Ka asish që mundësohen doemosdo, i kërkon apo jo, nga një tekst në tjetrin, një lloj kimie…
Për t´ju lexuar, duhet të kesh lexuar Derrida-në…
Derrida: Kjo është e njëmendët për të gjithë! A s´është shpërdoruese të matesh me një udhë të së kaluarës, me një shkrim që është vulosur vetë, pak e nga pak? Si të bësh ndryshe? Interesantja është ta zhbësh, ta zhvulosësh. Rrekem të filloj në rrethinat e shumë të thjeshtës, që shpesh është e vështirë dhe e rrezikshme.
Ju e dini, “mendimi” që ftillohet me filozofinë, shkencën, apo letërsinë si të tilla, nuk u përket fundekreje ayre. Këtillohet një shkrim që shpesh lexohet me një lehtësi të rrokshme… Si “Kushtimet” dhe “Kartolina”, p.sh.
Derrida: … Po, një shkrim statuti i të cilit, në disa gjasa, është e pamundur të caktohet: është apo jo një parashtrim teorik? Nënshkruesi dhe marrësit janë qysh më parë të njehsueshëm apo të prodhuar dhe të veçmuar nga teksti? P.sh., kur unë them me një ton të pavendosur: “Ti vjen”, a kemi kritere të sigurta për ta vendosur? Ku është shkenca, ku është filozofia në lidhje me këtë? Ju mund ta trajtoni apo të ndiqni gjuhën gjer në pikën kur vendimet nuk janë më të mundshme. Jo për t´u shtëmëngur apo sëkëlldisur, por sepse ky limit pritjeje, çështja e vendimit ose e interpretimit, është i gjallë (prej këtej dhe çështja e përgjegjësisë, e përgjigjes). Ju mbërrini një sinor prej të cilit ajo që ju ngjasonte e sigurt shfaqet në brishtësinë a historinë e vet pa u zhdukur ose përballur medoemosdo.
Thoni që s´është për t´u sëkëlldisur, por kjo brishtësi, ka gjasa t´ju sëkëlldisë njëfarësoji.
Derrida: Shkruhet gjithmonë duke hilezuar me të keqen. Mbase për të mos e lënë gjithçka të vrujohet, por, tek e mbramja, ju e dini, rikthehet gjithmonë nervoziteti dhe fjala është për lexuesin apo për vete. Është mirë kësisoji. Dëshira e gjallë për të shkruar ju mban në marrëdhënie me një tmerr që rrekeni ta manovroni duke e lënë të gjithin të pacënueshëm, të dëgjueshëm, shi në atë vend ku mund t´ju gjejnë, t´ju dëgjojnë, juve vetë dhe që ju lexojnë, përtej çdo ndarjeje, pra, i shpëtuar dhe i humbur njëkohësisht.
Shpëtimi tek veçimi, a s´është njëlloj si të shpëtosh prej fatit? Prej fatit tuaj të filozofit, p.sh?
Derrida: Gjakoni seriozisht të më bëni të flas për “fatin” tim në këto kushte? Jo. Po nëse fati është një mënyrë e tjetërfartë për të mos qenë i lirë, ajo ç´ka më intereson, kurdo dhe kudo, është pikërisht ai kryqëzim i kismetit dhe i domosdoshmërisë, vija e jetës, gjuha e vetiaktë e një jete, edhe nëse ajo nuk është gjithmonë e pastër. Për shembull, për të mos e lënë pyetjen tuaj pa përgjigje: përse kam këtë marrëdhënie me filozofinë dhe jo një tjetër? Përse si filozof “profesional” kam zënë këtë vend, në një cak që nuk është i papërcaktuar, etj.? (E di që, ashtu siç thatë dhe ju, do të ndërkryhesha njëfarësoj, nëse flas për “caqe” dhe “vetmi” – dhe ndërkaq…)
Dëshira ime e fillimtë nuk më cyste drejt filozofisë apo drejt letërsisë, jo, por drejt diçkaje që letërsia e pranon më me ëndje sesa filozofinë. Qysh prej njëzet vjetësh ndihem i zotuar në një kthesë të gjatë për ta mbërritur këtë gjë, këtë shkrim idiomatik, që, ndonëse e di se është qashtërsi e pakapshme, vazhdoj ta ëndërroj.
Ç´kuptoni me “idiomatik”?
Derrida: Një pronësi që nuk mund të pronësohet, që ju shenjon pa ju përkitur, që nuk i shfaqet veçse një tjetri, që nuk ju vjen veçse në shkrepëtimat e marrëzisë që bashkojnë jetën dhe vdekjen, që bashkojnë vdekjen dhe gjallueshmërinë njëherazi. Ju ëndërroni, dhe kjo është fatale, shpikjen e një gjuhe a të një kënge që të jenë tuajat, jo veçori të një “uni” më shumë, sesa një nënshkrim i theksuar, d.m.th, muzikal, i historisë suaj më të palexueshme. S´flas për një stil, por për një kryqëzim përveçësish, banesë, zëra, grafi, ato që mbarten me ju dhe trupi nuk ua braktis kurrë. Ajo që shkruaj shëmbëllen në kujtesë me një gjurmë të hullizuar që vërtitet rreth një libri të shkruajtur, që për vete e këtilloj ”Gjuha e vjetër e re”, më arkaikja dhe më e reja, e padëgjuar, paraqitshmërisht e palexueshme. Në Pragë, siç e dini, sinagoga më e moçme quhet Vielle-Neuve (E Vjetër-E reja, shënim i përkthyesit). Ky libër do të ishte krejt tjetër gjë prej asaj rruge së cilës i shëmbëllen ende. Sipas të gjitha gjasave, një anamnezë e pambarueshme që forma e lyp: jo vetëm historinë time, por kulturën, gjuhët, familjet, Algjerinë zanafillisht…
Do ta shkruani?
Derrida: Mendoni… Por pirgëzimi i ëndrrave, i shestimeve ose i shënimeve, duhet të rëndojë mbi atë që shkruhet në të tashmen: një ditë një copë e kësisojtë libri mund të bjerë si një gur që ruan kujtimin e një arkitekture haluçinante, së cilës do të donte t’ i përkiste… Guri rezonon dhe vibron akoma, ai transmeton një lloj gëzimi të dhimbshëm dhe të padeshifrueshëm, nuk dihet më për kë dhe për cilin…
“Kartolina” ishte njëri prej këtyre gurëve.
Derrida: S’ e di më.
Ju folët për Algjerinë, çdo gjë ka filluar për ju që andej…
Derrida: Eh, ju doni t`ju them gjëra si “Unë-kam-lindur-në-El-Bair-në-rrethinat-e-Algjerit-familje-çifute-borgjeze-e-vogël-e-asimiluar”. A është e nevojshme? S`e bëj dot, duhet të më ndihmoni.
Si quhej babai juaj?
Derrida: Dreq o punë. Kishte pesë emra dhe që të gjithë emrat e familjes, së bashku me disa të tjerë, janë bimsuar tek “Kartolina”, ndonjëherë të palexueshëm dhe për ata që i mbanin, shpesh pa shkronjë të madhe, si të bënin për t’i “dashur” apo për t’i mbajtur “nën fre”?
Në ç’moshë u larguat nga Algjeria?
Derrida: Përfundimisht… erdha në Francë në moshën nëntëmbëdhjetë vjeçare. S’ isha larguar kurrë nga El-Biari. Nga lufta e viteve ‘40 në Algjeri, pra nga shurakamat e fillimta nëntokësore të luftës së Algjerisë. Fëmijë, i dëgjoja tek qaseshin si një bishë, me ndjesinë e fundit të botës, që në të njëjtën kohë ishte gjendja më e natyrshme, në të gjitha gjasat, e vetmja që kam njohur. Edhe pse një fëmijë është i paaftë t’i analizojë gjërat, ishte e sigurt që ajo do të mbaronte me zjarr dhe gjak. Kërkush nuk mund të shpëtonte nga kjo dhunë dhe nga kjo frikë, ndonëse përreth saj…
Keni kujtime prej frikës?
Derrida: Mendoni se kam qenë i detyruar të ruaj diçka? Po, e di nga mushtimet që thikat mund të nxirreshin në çdo çast, në dalje të shkollës, në stadiume, në mjedise të sokëllimave raciste që nuk kursenin kërkënd, arabin, çifutin, spanjollin, maltezin, italianin, korsikanin… Pastaj, më 1940, përvoja e tjetërfartë e çifutëve të Algjerisë. Gjithësesi, të persekutuarit, të pakrahasueshëm me ata të Evropës, janë më të çlirët prej mungesës së pushtuesit gjerman.
A i keni vuajtur vetë këto?
Derrida: Ishte një përvojë që s’linte kërkënd pa prekur, një ajër që s’rreshtje kurrë së thithuri. Fëmijët çifutë janë fringëllitur nga shkollat. Zyra e mbikqyrësit të përgjithshëm: ti do të kthehesh në shtëpi, do të ta shpjegojnë prindërit. Pastaj zbarkuan aleatët: është periudha e qeverisjes së këtilluar dykrerëshe (De Gaulle-Giraud) ligjet raciale u mbajtën pothuajse gjashtë muaj, nën një qeverisje të quajtur “të lirë”. Shokë që s’ju njohin më, poshtërime, mësues të fringëllitur pa një mërmërimë proteste prej kolegëve. Më regjistruan, por u fishka gjatë një viti…
Përse?
Derrida: Që prej këtij çasti ndjehesha, – si ta thuash, – i zhargur në një komunitet çifut që mbyllej dhe që nga ana tjetër quhej “katolik”. Vuajtja u fashit në Francë. Nëntëmbëdhjetë vjeçar, unë besoja me aguridhësi se antisemizmi qe zhdukur, të paktën në hapësirën ku jetoja atëherë. Gjatë adoleshencës, kjo qe tragjedia, ai ishte i pranishëm në gjithçka tjetër (sepse aty kishte gjithçka tjetër, që ndoshta qe po aq përcaktuese: ju e shihni ne përfundojmë në xhinglamingla, ose në një lloj tipi kurioziteti duke përzgjedhur këtë sekuencë. Përse më tërhoqët fillimisht në këtë anë?). Mbase pasojë e çuditshme i kësaj kopanisjeje, një dëshirë integrimi në komunitetin joçifut, dëshirë ngashënjyese por cfilitëse dhe besëpakë, me një vigjilencë nervoze, një qëndrim shterrues për të pikasur shenjat e racizmit në konfigurimet e tij më të ndrojtura, apo degjenerimin e tij të ububushëm. Ndonjëherë, simetrikisht, një lloj largësie padurueshmërie ndaj komuniteteve çifute, kur kisha mbresën se mbylleshin, ose duke vepruar kësisoji. Prej nga ku dhe një ndjenjë mospërkatësie, që pa dyshim e kam kthyer alltys…
Në filozofi?
Derrida: Kudo. Ju flisni për rastësinë dhe kismetin, mirë pra, ju flisni për “profesionin” e filozofit. Të nesërmen e diplomimit dija atë çka gjakoja, “të shkruaja”, siç thonë, por dija pakogjëra çka ishte një universitet. Dëgjova në radio një emision me orientim shkollor, një profesor të hipoganjës që paraqiste klasën e vet, që fliste për një nxënës të kahershëm, Albert Camus-në. Dy ditë më pas u regjistrova në këtë klasë, pa ditur çfarë ishte Shkolla Normale.
Bash atëherë keni fillur të lexoni Sartre-in, apo jo?
Derrida: Paksa më herët. Atëherë ai kishte një rol të rrokshëm për mua. Model që qyshkur e kam gjykuar si të skëterrshëm dhe katastrofik, por që e doja; si gjithçka që kam qenë i detyruar ta dua dhe që gjithmonë e dua atë që kam dashur, është fare e thjeshtë…
Të skëterrshëm dhe katastrofik! Është diçka e fortë, duhet saktësuar…
Derrida: Mendoni që kjo duhet të fshihet apo të seleksionohet? Mirë, pra. Fillimisht përsërit që Sartre, si shumë të tjerë në këtë kohë, më ka, hmmm, udhëhequr. Duke e lexuar, zbulova Blanchot-in, Bataille-in, Ponge-në, për të cilët tani mendoj se mund t’i lexoja ndryshe. Por fundja Sartri ishte ai, “horizonti i pakalueshëm”! Gjërat kanë ndryshuar kur, falë atij, por veçanërisht kundër tij, kam lexuar Husserl-in, Heidegger-in, Blanchot-in… Duhej t’i kushtoja disa duzina me libra kësaj çështjeje: çfarë duhet të ketë qenë një shoqëri si e jona për një njeri, i cili, në mënyrën e vet, ka shkaguar ose ka qenë i pakënaqur nga kaq ngjarje teorike të kohës së vet – përmendim shpejt e shpejt psikanalizën, marksizmin, strukturalizmin, Joyce-in, Artaud-in, Bataille-in, Blanchot-in – që ka shumuar dhe ka hapërdarë kuptime pabesueshmërisht të gabura ndaj Heidegger-it, ndonjëherë Husserl-it, dhe që zotëronte skenën kulturore gjersa bëhet një figurë e madhe popullore? Është e njëmendët që veprat e rrebeshme mund ta kapërcejnë kohën e tyre, ta tronditin peizashin historik, të ftillojnë pa e shfaqur në asgjë të kuptuarit, pa qenë të ndjeshme ose të pranueshme ndaj “risive”. Nuk besoj se ky është rasti i Sartre-it, por, duke bërë shumë pyetje kësisoji, madje mbi vetë dashamirësinë dhe bujarinë e tij legjendare, marr pjesë në dhembshurinë familjare të shumicës për këtë njeri që s’e kam parrë kurrë. Dhe që nuk i përket kohës së veprave që llogariten të miat…
Përgjithësisht ju e bëni Sartre-in shembullin e shkëlqyer se si nuk duhet të jetë një intelektual…
Derrida: S’ e kam thënë këtë…
Po cili duhet të jetë qëndrimi i një intelektuali në marrëdhëniet me veprimin politik?
Derrida: Kërkush nuk do të fitonte nëse kishte një model, veçanërisht një të vetëm. Pastaj kategoria e “intelektualit” nuk ka më sinore shumë të rrepta dhe vazhdimisht nuk ka patur. Është e njëmendët që shembulli i Sartrit dhe bash për këtë këmbëngul, nxitej me maturi. Legjimiteti i tij universitar (normalist dhe diplomimi) dhe shkrimtari i shtëpisë së madhe (nuk ndahen dy gjëra, por do ta bëj shpejt e shpejt), për qëllimet e tij të vetvetishme, të lehta, ose të mëdha, si të doni, ka patur një autoritet të pataksshëm, atë që shkagohet të analizohet nga analistët më të përpiktë dhe më interesantë. Përveçmërisht tek ngjarjet politike kjo është shumë e njohur. Mund të marrësh sot të tjera shkërbime, sepse ngjarja amplifikohet aty-këtu brenda gjasave të pushteteve të reja, ose strukturave të reja (media, botime, etj.) Jo ngaqë është gati të zmbrapset, apo të detyrohet të marrë qëndrime publike: krejt e kundërta, çasti ka ardhur për ta bërë më shumë dhe më mirë, d.m.th, ndryshe.
Domethënë?
Derrida: Paradoksalisht: duke milituar për zgjerimin dhe shumimin e mediave, shtëpive botuese dhe shpërndarjen, për transformimin e tyre kundër monopoleve, homogjenitetit dhe përvetësimit. Sot, kudo ky pushtet përqendrohet, rreket ta vendosë modernitetin teknik në shërbim të kërrnjimeve të vjetra dhe ndonjëherë të budallallëqeve më të ashiqarta. Ai i jep rëndësi të fillimtë banalitetit ose mufkave. Po, po, kjo s’është e pangjashme. Më e shtangshmja kaloi mirë e tumirë, ajo është bërë për t’u kaluar, qysh më parë ka kaluar. Flas sidomos për filozofinë, letërsinë dhe diskursin “ideologjik”. Lumturisht, nga disa shenja mund të kundrohet tek organizohet një lloj qëndrese, në një mori vendesh që, për nga përcaktimi, nuk duhet të flasin për të. E ardhmja do të thotë (ka gjasa) që nuk do të gjakojnë ose nuk do të mëtojnë të flitet për të. Gjakoj që duhet – dhe shpresoj që kjo të mos jetë krejt e pamundur – të ripërcaktohen marrëdhëniet midis “kulturës” dhe shtetit, si dhe përgjegjësisë dyjare që i çorovolit. Kultura e shtetit ka përfaqësuar gjithmonë rrezikun më të madh dhe nuk është assesi mjaft syçelët në këtë rast. Por, nga njëra anë, njëfarë antishtetërimi turmëror mund të jetë i paaftë ta vendosë shtetin në një shoqëri moderne (shpesh gjenden mostra aty ku beson ose gjasmon se beson që mungojnë) dhe nga ana tjetër mosnjohja ose lufta e rolit që, në disa kushte (e vështirë t’ i puthitësh), shteti mundet dhe është i detyruar të luajë, por që është po kaq paradoksale: t’i japë gjasën “kundërkulturës”, të kufizojë mekanizmat e standardizimit, të përvetësimit dhe monopolizimit, etj. Walter Benjamin-i thoshte pothuajse kështu: përgjegjësia e shkrimtarit në radhë të parë nuk është të përparojë tezat revolucionare. Ato shkalafiten sapo buthtojnë në gjuhë, sipas normave të mekanizmit kulturor ekzistues. Është shumë e vështirë, nga vetë përcaktimi “i vështirë”. Për shembull, mund të mëtohet të kuptohet përse kemi ardhur në këtë kuvendim: përse Le Nouvel Observateur, pse unë, më shumë se dje, apo nesër, përse ju më branisni në një kahje të tillë midis kaq gjasave të tjera, përse fakti i zaptimit të kësaj tribune nënkupton më shumë nga ajo çka thuhet, ose lexohet në mënyrë korsive, etj.
Mund ta shtrojmë ndryshe pyetjen. Nëse keni pranuar të bëni një bisedë tek Nouvel Observateur, e keni bërë me idenë të transmetoni diçka. Për një profesor filozofie, vendi i natyrshëm i transmetimit është një amfiteatër. Sipas mendimit tuaj, a mund të flitet për filozofinë në një revistë? Apo mesazhi është domosdoshmërisht i tjetërsuar?
Derrida: Nëse ka një mesazh, ai s’mbetet kurrë i pathënë. Përse filozofia duhej të qe e përkorë ndaj filozofëve profesionistë? Ëshë një profesion, kompetenca e të cilit është e domosdoshme, por që ndarja dhe historia janë boll problematike. Një punë e oboboshme fillon, të cilën duhet ta ndjekësh në universitet dhe jashtë tij, veçanërisht në shtyp…
Jeni një nga filozofët e rallë që interesohen për psikoananalizën, që i jepni një vend në vepër, jo vetëm si një referencë e thjeshtë, por si një levarashmëri e vazhdueshme. A ka në të arsye filozofike, sipas interesit tuaj?
Derrida: Pa folur për brenditë, nga çfarë njihet një shkrim që ndonjëherë nuk ruan asnjë gjurmë të psikanalizës? Tashmë, nëse ka ndonjë afri midis diçkaje prej “subversionit” psikanalitik dhe afirmimit “dekonstruktiv” të filozofisë, kjo e fundit mund të mëtojnë një farë “filozofie” të psikanalizës.
Çfarë doni të thoni me subversion psikanalitik?
Derrida: Fjala s’ është e mirë, por e përdorur për komoditetit. Psikanaliza duhet të të detyrojë boll për të rimenduar rreth bindjeve, për të ndërtuar, p.sh., të gjithë aksiomatikën e të drejtës, të moralit, të “të drejtave të njeriut”, të gjithë diskurset e ndërtuar mbi traktatin e unit, të përgjegjësisë së ndërgjegjes, të retorikës politike, të konceptit të torturës, psikiatrinë legale dhe të gjithë sistemin e saj, etj. Jo për të hequr dorë nga pohimet etike ose politike, por, përkundrazi, për vetë të ardhmen e tyre. Kjo s’bëhet as në shoqërinë psikanalitike, as në shoqërinë që i bie prerazi, në të gjitha rastet jo mjaft shpejt. Ja mbase një detyrë për mendimin. Në këtë kuptim, ne jetojmë që të gjithë në një eremi të përditshme, mynxyrëse dhe komike njëherazi, kismeti ynë historik më përveçësues…
Vitin e kaluar ju ishit në Pragë për të takuar intelektualët çekë. Kur u nisët, në aeroport, doganierët kanë “gjetur” drogë në valixhen tuaj. Kaluat njëzet e katër orë në burg dhe u liruat falë ndërhyrjes së qeverisë franceze. Gjatë këtyre njëzet e katër orëve, cili ka qenë mushtimi juaj i eremisë?
Derrida: Mbase një dritësim më i pamëshirshëm, por edhe një farë dhembshurie. Megjithatë, përpara burgimit ka patur një hetuesi prej tetë orësh me funksionarë të lemerishëm që ishin për të qarë hallin. Prokurori, komisari, përkthyesja dhe avokati mbrojtës e dinin bajagi bukur përse e kishin montuar këtë kurth, e dinin që të tjerët e dinin, që survejoheshin, e shoqëronin komedinë me një zgjuarsi të qetë. Ata luajtën një tjetër kur erdhën të më lironin, duke më thërritur respektueshmërisht zoti Profesor. Meqë shpesh u kam përmendur Kafkën (në këtë çast punoja me një tekst të vogël Përpara ligjit dhe s’ka dyshim që, ndërsa kisha shkuar tek varri i Kafkës, ata i janë përkushtuar valixhes sime në hotel), avokati më tha veçan: “Duhet të keni mbresën se jetoni një histori të Kafkës”. Dhe më vonë: “Mos e merrni tragjikisht, vlerësojeni si një mushtim letrar”. Iu përgjigja se e merrja tragjikisht, por së pari për të ose për të tjerët, ç’rëndësi ka. Për mua eremi qenë të tjerët, vështirë të përshkrueshëm me pak fjalë. E njihja skenarin dhe bëja gjithçka që mendova se duhej bërë. Po si mund të përshkruhen të gjitha lëvizjet arkaike që grafullonin poshtë kësaj sipërfaqeje, çastin e doganierit, hetuesinë, burgosjen, sokëllimat dhe të sharat e gardianëve përmes portës së blinduar dhe në vetë kaushin, ku njëri prej tyre varte turinjtë i rrèfkët, sepse i kërkova një avokat francez dhe pastaj, cullakësia, fotografitë (kurrë në jetë time nuk kam qenë më i fotografuar sesa në aeroportin e burgut, i veshur apo cullak, përpara se të vishja “uniformën” e të burgosurit…). Fatkeqësisht, e gjitha kjo formon një përvojë shumë kolektive dhe do të ishte e pahijshme të tregoje se ke kapur disa përveçësi absolute, gjë që s’e kam bërë duke gjasmuar përpara mikrofonave. Herën e parë që kam folur përpara një kamere televizive, kam qenë i detyruar të hesht për atë që përbënte mushtimin tim dhe që atëherë s’ kishte shumë interes. Ishte nata në Gjermani, me trenin që më sillte nga Praga. Më dukej që këtë herë duhej të flisja për atë ç’kishte ndodhur, që isha i vetmi që mund të dëshmoja dhe që kishte një farë interesi të përgjithshëm. Përsëri kam qenë i detyruar t’u përmbahem steriotipeve të përgjithshme: “kam-shkuar-atje-prej-solidaritetit-me-ata-që-luftojnë-për-të-respektuar-të-drejtat-e-njeriut, etj”. Është e njëmendët, doja të përshëndesja ata që jetonin aty, në burg dhe jashtë tij. Por, si thoni ju, në këtë gjendje kur dikush më ofronte një mikofon për Antena 2 të thosha, p.sh: “Ju e dini, do të bëj disa pyetje mbi gjendjen, themelet dhe funksionin e diskutimeve mbi të drejtat e njeriut sot” apo: “Gjithçka që kam jetuar atje kërkon forma të tjera rrëfimi, një poetikë të ndryshme nga ajo e lajmeve të orës 12 e 45”? Apo më mirë: dikush dukej i gëzuar prej meje në këtë burg, se i fanepsej një haluçinacion, gjakonte që kjo të zgjaste më shumë, qante për një tradhëti të çastshme tek linte të pesë camardhokët që ishin me mua në një qeli tjetër”? Përfytyroni kokën e gazetarëve dhe telespektatorëve. Kjo vështirësi që kam ndjerë në atë çast në mënyrë të thekshme, është e vazhdueshme dhe është ajo që më paralizon para çdo fjalëmarrjeje, para çdo dukjeje publike. Madje edhe këtu, tani.
Duke ju dëgjuar të flisni për këto njëzetë e katër orë të mushtimit pragez, kuptojmë që ju do të shkruani një libër që do të përfshijë njëherazi si letërsinë, historinë, politikën dhe filozofinë…
Derrida: Kam shkruar libra në shumë faqe, ose në shumë zëra (Timpani, Marzhet, Seanca e dyfishtë, Pasqyra, E vërteta në pikturë, Hapi, Kartolina). Por për këtë shumësi të rëndësishme, ose të volitshme, duhen shestuar forma të tjera, muzikë tjetër. Si t’ia bëjmë atëherë të pranojnë që kërkesa “dominante”, e cila, thonë ose bëjnë sikur besojnë, kërkon gjithmonë më shumë linearitet, kursivitet, shkathtim? Një zë i vetëm mbi vijë, një fjalë e vazhdueshme, ja ajo çka gjakohet të ndillet.
Përktheu: Balil Gjini
Sikur qentë të mund të deheshin, zonjë!
Arlinda Guma
– Alo, Greta?
– Jo zotëri, nuk jam Greta, keni gabuar numër…
– Ah… më falni… unë… kërkoja Gretën…
– Nuk ka Greta këtu zotëri… natën e mirë!…
– Natën e m…
Receptori ulet në mbajtëse përpara se zëri i të panjohurit të mbarojë fjalën.
Gruaja zvarrit pantoflat ngadalë, lëshon perdet e rënda, shuan dritën dhe drejton hapat për në dhomën e gjumit.
Zilja e telefonit tringëllin sërish sapo ka hapur derën e dhomës së gjumit.
– Uff… – shfryn ajo e bezdisur, ndërsa zilja është ndërprerë.
Gruaja ndal hapat mëdyshas në korridor. Qëndron një grimë pa lëvizur, e gatshme për t’iu drejtuar sërish dhomës së gjumit, por zilja e telefonit fillon të bjerë sërish. Kësaj here tringëllima është më këmbëngulëse. Gruaja i afrohet telefonit dhe e ngre me të shpejtë.
– Alo, Greta? – pyet i njëjti zë i panjohur.
– Jua thashë njëherë zotëri, nuk jam Greta, keni gabuar numër…
– Ah… nuk jeni Greta… Sa mirë që nuk jeni ajo… E dini?… Greta është personi i fundit me të cilin dua të flas sot…
Gruaja ulet në poltronë ndërsa bën një gjest të paduruar me duar.
– Po atëherë… përse e kërkoni kur nuk doni t’i flisni?…
– Shikoni… është çështje pakëz e ndërlikuar… e gjatë dhe e ndërlikuar… A do të kishit pak kohë për mua, zonjë? Nëse po… unë do t’jua tregoja me qetësi si qëndrojnë punët…
– Jo, më vjen keq zotëri, nuk kam kohë të dëgjoj historinë tuaj! Ёshtë ora një pas mesnate… natën e m…
– Zonjë, zonjë, mos e ulni receptorin… Ju përgjërohem… Jam në një gjendje tmerrësisht të keqe… Kam nevojë të flas me dikë. Ju duhet të më dëgjoni!…
Gruaja, e cila sapo është bërë gati të ulë receptorin në mbajtëse, mbetet me dorën pezull në ajër.
– Ja, për të mos ju humbur kohë po nis t’jua tregoj shpejt e shpejt sesi qëndrojnë punët… Kam nevojë të flas me dikë sot… Më kuptoni? Përndryshe do të çmendem… Ju më kuptoni, apo jo? Jam i sigurt që po… Përndryshe, do ta kishit mbyllur telefonin me kohë… Shikoni si qëndrojnë punët, zonjë… Fqinji im vdiq… Dje…. Vdiq, më kuptoni? Mbaroi sa hap e mbyll sytë… Nuk kishte vuajtur më parë nga ndonjë sëmundje, por vdiq, i vetëm, në apartamentin e tij të madh… E gjeta të ngrirë në kolltukun e lëkurtë përpara televizorit… Krahët i ishin lëshuar të dorëzuara poshtë… Trupi i ishte nxirë… Vetëm qeni kuiste i trishtuar, me kokën mbështetur tek këmbët e të zotit (ato ende mbanin mbathur një palë pantofla shtëpie, zonjë!)… Kurse televizori i ndezur jepte të reja nga bota e VIP-ave… Më kuptoni, zonjë? Të reja nga bota e VIP-ave! Fqinji im jetonte i vetëm, nuk kishte të afërm, dhe unë nuk kisha parë asnjëherë ta vizitonte ndonjë mik. Sot u bë varrimi… Në varrimin e tij ishim vetëm unë dhe qeni i tij… Nuk e njihja shumë fqinjin tim, ishim takuar disa herë në tarracë kur frynte ndonjë stuhi e madhe dhe antenat e televizorëve lëviznin prej vendit… Ai fliste pak, zonjë… Shumë pak… Në të vërtetë, edhe unë, nuk jam ndonjë orator i madh… por ai fliste me të vërtetë shumë pak, më pak se unë… dhe unë, siç ju thashë, nuk dija shumë rreth tij… Ah… nuk ju thashë më kryesoren… edhe unë jetoj vetëm, zonjë… Vetëm fare. Natyrisht që flas me shumë se fqinji im, por nga ana tjetër, nuk kam as edhe një qen që të kuisë për mua, nëse papritur… Ju më kuptoni… Nëse papritur, pulsi im ndalon së rrahuri. Po ku e kisha fjalën?…
– Te varrimi, zotëri!…
– Ah, po! Shumë e vëmendshme zonjë! Komplimentet e mia. Më falni se jam shumë i turbulluar sonte… Nejse… Unë dhe qeni shkuam të dy në varrim. Punonjësi i varrimit vërtiste nëpër gojë i bezdisur një çamçakëz. Më pas e frynte dhe e bënte tullumbace përpara fytyrës… Unë ndërkohë i lexoja fjalimin qenit. Nuk e njihja mirë fqinjin tim zonjë, se, siç ju thashë, ai fliste pak, dhe unë… nuk jam aq gojëkyçur sa ai, megjithëse nuk e kam një qen… Megjithatë fjalimin ia përgatita më së miri. Një fjalim të denjë për një zotëri të vërtetë… Sepse i tillë dukej fqinji im, zonjë… edhe pse, unë e njihja pak… shumë pak… Ndërsa unë lexoja fjalimin, qeni i ulur përtokë mbi dy këmbët e parme miratonte në heshtje gjithçka që unë lexoja për të zotin e tij. Sa mirë, zonjë, kur ke dikë që të miraton në heshtje gjithçka që thua!… Punonjësi i varrimit shikonte herë pas here orën i paduruar… Ngutej… Nuk i vura faj për këtë, mësova se pak me vonë kishte një varrim tjetër… M’u dhimbs. Ajo e tij sigurisht që nuk është një punë e lehtë, kështu, unë i shkurtova dy paragrafë nga fjalimi. Ju betohem që nuk ishin dhe aq të rëndësishëm zonjë, zotnillëku i fqinjit tim kishte dalë qartë qysh në paragrafët e parë të fjalimit, pikërisht tek ata paragrafë që qeni i miratoi me sy. Qeni më shikonte me ca sy që i lëngëzonin mirënjohje. Duhej ta kishte dashur shumë të zotin e vet… Kurse punonjësi i varrimit vazhdonte të më shikonte i bezdisur… Edhe pse unë… për hir të tij i shkurtova dy paragrafët. Ç’mosmirënjohje!… Pastaj tullumbacja e çamçakëzit i plasi në fytyrë… Unë ndërkohë e kisha mbaruar fjalimin. Punonjësi i varrimit filloi të hidhte rrëmbyeshëm lopata dheu mbi fqinjin tim, ndërsa qeni kuiste mekur…
– Më ndiqni, zonjë?…
– Po, po, po ju ndjek…
– Sa ndryshoi zëri juaj, zonjë!… U bë si i sfungjertë… Kam frikë se po hallakatem dhe nuk po ju tregoj atë më të rëndësishmen… Po vazhdoj rrëfimin më mirë, edhe pse, më duhet ta pranoj që zëri juaj tani më shpërqendron… Në një copë letër, lënë mbi tavolinën e tij të punës, ishte shënuar një numër telefoni dhe një emër përbri… Greta shkruhej atje. Nuk e di çfarë e ka patur Gretën fqinji im, por druhem shumë ta marr në telefon dhe t’i them që ai vdiq… Ndoshta është e bija. Kam dëgjuar vagullt njëherë nëpër shkallë se fqniji im kishte një bijë të jashtëligjshme, besoj se ju më kuptoni ç’dua të them me këtë, zonjë…
– Po, po, ju kuptoj fare mirë…
– Nuk di si t’ia jap lajmin Gretës, pastaj, edhe qeni…
– Çfarë ka qeni?
– E kam marrë këtu në shtëpinë time, zonjë, por ai nuk pranon të hajë, hedh herë pas here vështrimin nga dera… Ka ca sy të trishtuar, zonjë, që të pikojnë në shpirt. Për shkak të tij sonte i kam kthyer disa gota. Po të mos i kisha kthyer, tani ndoshta edhe unë do të isha duke parë nga dera… Kaq shumë më dhimbset… Sikur qentë të mund të deheshin, zonjë!…
– Epo, ju duhet ta merni patjetër në telefon këtë Gretën, zotëri!…
– Po, po, jam i vetëdijshëm për këtë, por nuk është vetëm kjo, zonjë… nuk druhem vetëm prej kësaj…
Zëri hesht një grimë.
– Pa shih sa u zbut zëri juaj, zonjë!… Ju nuk e dini, kurrsesi nuk mundeni ta dini, që zëri juaj ka aromë… Unë e nuhas që prej këtej… Ju duhet të jeni një grua e bukur zonjë, por mbi të gjitha, e ngrohtë, njëlloj si zëri juaj. Më lejoni t’jua them këtë, dhe ju lutem, mos më keqkuptoni, mos mendoni se jam duke ju vardisur… Jo… nuk e kam ndier asnjëherë të nevojshme t’i vardisem një gruaje, zonjë! Por ja që e nuhas parfumin e zërit tuaj… Unë di t’i dalloj me sy mbyllur këto gjëra, zonjë… Ah, më duket se nuk ju tregova që unë jam fotograf me profesion. Jam fotograf modelesh, zonjë! Thonë që jam i zoti në punën time, por më lejoni t’ju them se ju duhet të jeni krejt ndryshe nga modelet që fotografoj unë…
– Ashtu? E si qenkam unë, që qenkam kaq e ndryshme nga ato? – ia kthen gruaja, me pakëz pezm nazik në tonin e zërit.
– Oh, jo, jo! Më keqkuptuat! Jua thashë si kompliment këtë. Ju nuk i njihni modelet, zonjë! Janë të ftohta, akull… Gjithmonë të uritura… Gjithmonë hundë e buzë. Modelet nuk dinë të dëgjojnë siç dini ju, zonjë… Për më tepër, ato kanë ca zëra metalikë që të gërvishtin tëmthat, njëlloj si aksesorët e veshjeve të tyre… Unë e nuhas që ju duhet të jeni një grua në kuptimin më të vërtetë të fjalës dhe për këtë keni të gjithë admirimin tim. Ju po tregoheni kaq e mirë me mua, nuk po ma mbyllni telefonin… Siç ju thashë, zonjë, unë vërtet nuk e kam një qen, por tek-tuk e kam patur edhe ndonjë grua. Natyrisht, asnjëherë nuk kam patur një grua si ju, me një grua si ju patjetër që do të kisha patur një lidhje të gjatë, por kjo është tjetër gjë… E dini çfarë më shkrepi në kokë kur u ktheva nga varrrimi, zonjë? Më hipi një dëshirë e marrë të dilja e të bleja një qen… Por… nuk e kisha dhe aq të qartë çfarë më duhej më shumë… Nuk dija nëse më nevojitej një qen… apo një grua… Ndoshta një grua… Pse jo, të parën që do të takoja!… Tani që po e mendoj, ju jeni e para, por kjo, natyrisht, është një gjë krejt tjetër… Sepse, siç ju thashë, unë nuk jam duke ju vardisur, zonjë!… Ndoshta do të qe më mirë një qen. Po, po!… Një qen. Dreq! Pse fillova të shoh edhe unë nga dera tani?…
Zëri i panjohur nga ana tjetër e receptorit ka heshtur.
Dëgjohen disa zhurma të mekura, tik-taku i sahatit në mur, pastaj frymëmarrja e rregullt që tregon se të panjohurin e ka zënë gjumi.
Gruaja ul ngadalë receptorin, qëndron për disa minuta me vështrimin e ngrirë në hapësirë, pastaj ndjen të ftohtë në shputat e zbathura dhe ngrihet nga poltrona.
2009
Dhe hëna dhe qielli dhe bota-Charles Bukowski
Shëtitje të gjata netëve-
ja çfarë i bën mirë shpirtit,
të përgjosh nëpër dritare,
të shohësh shtëpiaket e lodhura,
që përpiqen të zmbrapsin
burrat e tyre të çmendur prej birrës…
Përktheu nga anglishtja: Arlinda Guma
Arb Elo
Ndoshta librat që rendis më poshtë janë përkthyer tashmë në shqip. Nuk e di, por edhe nëse janë përkthyer ndërkohë, do t’ia rekomandoja dikujt t’i lexonte në një gjuhë të madhe të huaj e kjo vlen më së pari për Lao Tse-në, këtë klasik i cili vlen për Lindjen e Largët po aq sa ç’vlen, bie fjala, Platoni për Perëndimin. Dikush që është i interesuar për të tilla tema e të tillë libra njeh normalisht edhe një gjuhë të huaj e kjo që shënova vlen më së pari pikërisht për atë lexues iluzor përzgjedhës, me qenësinë e cilësitë e të cilit spekulohet aq shumë te ne, më së pari nga vetë njerëzit e letrave, botuesit e institucionet e kulturës po ashtu.
Ajo që harrohet shpesh në Shqipëri – e që ka çuar në këta vite tranzicioni në bjerrjen jo vetëm të leximit, por edhe të shpresës se kjo do të mund të ndryshohej njëfarësoj për mirë – ajo që harrohet pra ose anashkalohet është se “lexuesi” nuk është më i njëjti, nuk është më ai i vitit tashmë të largët 1990, i cili, gjithnjë nëse dinte një gjuhë të huaj, zor se mund të kishte qenë në vendet ku flitej ajo gjuhë e aq më pak mund të lexonte letërsi në atë gjuhë siç ndodh sot, ca nga liria e udhëtimit e ca nga zhvillimet mediatike që i dimë të gjithë.
Ndaj edhe përkthimit të letërsisë së huaj në shqip nuk do të kish pse t’i mëshohej aq shumë parë nga ky aspekt, pasi, siç thashë, dikush që është në gjendje të çmojë letërsinë e mirë, di sot më së paku një gjuhë të madhe të huaj e mund të lexonte pa problem në të librat që mëton të lexojë.
Arsyeja për të sjellë në shqip letërsinë e huaj ka të bëjë më së pari me shqipen vetë, me gjuhën tonë si të tillë, e cila do të mund të komunikonte kësisoj me simotrat e saj në botë, me të gjitha konotacionet kombëtare e shoqërore që përmban ky komunikim.
Mirëpo kjo është tjetër temë e u nisa veç t’i rekomandoja ndokujt tre librat e mëposhtëm – pa arrogancën që përmban vetiu ngucja e shijes tënde një tjetri, shpresoj, por edhe në qoftë ashtu, ngucje pra, mjafton një klik ca më tutje për të mos u ndikuar prej saj.
“Autobiografi e një jogi”
Shumë vite më parë një kureshtje, e nxitur më shumë nga arsye personale, më pat shtyrë të rrëmoja në seksionet ezoterike e gjysmë-fetare të librarive e bibliotekave dhe nëse nis ta bësh këtë nuk zgjat shumë e do të hasësh doemos e shpejt Paramahansa Joganandën dhe librin e tij më të njohur “Autobiografi e një jogi”.
Gjyshja ime, ngase kam qenë shëndetlig e ndoshta i urtë e jo trazovaç, në fëmijëri më merrte shpesh me vete në qokat e vizitat e saj thuajse të përditshme në Tiranën e asaj kohe, në rrethina e në rrethe, ku kishin shumë lidhje e miq familjarë. Gjithashtu këto vizita i ktheheshin, po ashtu gati përditë, edhe në shtëpinë e saj. Në këto biseda, siç shumëkush e di, pas përshëndetjeve të zakonshme, tregohet e rrëfehet shumë e meqë, në njëfarë mase, unë isha i shtrënguar, sidomos kur u shkonim njerëzve, të mbaja vesh, jam stërvitur po ashtu në të besuarit a jo të këtyre historive.
Pasi shpesh flitej për shërime të pabesueshme, për xhin(d)e e shpirtra, për njerëz “të mirë” e dervishë, hoxhë, priftërinj e fallxhore e me radhë, e patetika e emocionaliteti ynë i spikatur, që mbufatet në kurriz të skepticizmit e racionalitetit, bënte edhe ai të vetën; dua të them që është e vështirë të më përshtypësh mua me të tilla rrëfenja.
E megjithatë, gjithë ç’kisha dëgjuar a lexuar më parë për të tilla gjëra, përfshirë këtu edhe mrekullitë që përshkruhen në Bibël e në Kuran, paskëshin qenë lojra fëmijësh, krahasuar me ato që shpalos Jogananda në këtë libër.
Porse një libër mund ta çosh, fatmirësisht, deri në fund, edhe pa e gjykuar vërtetësinë e tij e pa u pozicionuar së brendshmi në besimin a jo të historive që rrëfehen aty, e kështu, gjysmë i detyruar edhe nga fakti që gjendesha në tren e më duhej megjithatë të “shtyja” disa orë deri në qytezën time, i shkova Joganandës deri në fund, madje duke përjetuar edhe atë magjepsjen e harruar të fëmijërisë së parë, kur pata lexuar “Njëmijë e një net”, apo edhe “Tregime të moçme shqiptare”.
Është e thjeshtë dhe e shëmtuar e ndodh, për fat të keq, gjithnjë e më shumë, ta cilësosh tjetrin – në këtë rast Joganandën – për të përhënur, sharlatan e me radhë, nëse nuk e beson dot rrëfimin e tij cit me mrekulli e shenjtorë. Ca më e vështirë e më pak e shëmtuar (përsa kjo nuk çon në fanatizëm e kundërvënie e idhujtari) është t’i besosh atij.
Porse, siç shkrova, kjo dilemë shtrohet më së pari në marrëdhëniet me njerëzit e shoqërinë ku jetojmë, në marrëdhëniet me të tjerët e, jo së fundmi, në marrëdhëniet tona me vetveten, marrëdhënie këto që shpesh e marrin shtysën fillestare pikërisht nga besimi.
Me një fjalë, unë nuk kam as pse i besoj e as pse mos t’i besoj Joganandës dhe nuk ishte kjo arsyeja për ta lexuar atë asokohe e nuk është arsye për ta rilexuar, siç kam bërë më vonë.
Arsyeja, të paktën për mua, për të lexuar të tilla gjëra, është një jo-arsye, është mungesë rehatie, është një mungesë iluzioni e shkaktuar nga racionaliteti shpesh makinesk, po e quaj, e botës ku jetoj(më).
Dhe natyrisht, të kesh një banesë, një punë, një grua, dy makina e dy fëmijë, “ta kesh në terezi” siç i themi, nuk mjafton vetiu për t’u ndier mirë – për më shumë për këtë temë mund t’i rekomandohej këtu shumëkujt: “Të kesh apo të jesh” nga Erich Fromm.
Me një fjalë, unë do t’ia rekomandoja deri diku ndokujt Joganandën, por jo gjithkujt; do t’ia rekomandoja ndokujt që jeton në Perëndim e jo dikujt që jeton në Lindje, mirëpo duke qenë se të jetuarit gjëkund jo vetëm sot, por sot më shumë se kurrë, nuk është asnjëherë çështje vetëm gjeografike, do t’ia rekomandoja pra ndokujt që jeton shpirtërisht në Perëndim, apo më saktë “me” Perëndimin.
Pasi, në njëfarë mënyre, ne jetojmë qoftë edhe duke vdekur së shpejti edhe në një tjetër botë të panjohur, qoftë kjo edhe e hiçtë, qoftë kjo edhe e panjohur: sidoqoftë pra. E ngacmime për të medituar, për ta malluar a sjellë ca më pranë botën tjetër, gjenden në librin e Joganandës me tepri.
“Tao Te King”
Vjen një pikë, kur koha që të mbetet bëhet e llogaritshme e për pasojë e çmuar. Atëherë dilema e të zgjedhurit, në këtë rast e lektyrës, bëhet edhe më e rëndë, pasi koha është një, ndërsa libra ka shumë. Dyfish më e rëndë është dilema e të rilexuarit; përpjestimisht ajo e të rilexuarit sërish. Mund të zgjedhësh gabim për të lexuar, por jo për të rilexuar; në këtë kuptim, ajo që thamë më sipër është vetëm deri diku e vërtetë, pasi, nëse kur rilexon humbet mundësinë për të njohur diçka të re, po aq mënjanon edhe mundësinë për të humbur kohën me diçka që nuk ia vlen.
Ka pak libra që mund t’i rilexosh për herë të tretë apo për herë “n”. Më të shumtët janë ose libra fetarë: Bibla, Kurani, Bhagavad Gita, etj., ose poetikë. “Tao Te King” apo “Daodejing”, që i atribuohet sipas legjendës Lao Ce-së apo Laoci-së, të urtit të famshëm kinez, që ndoshta, sipas legjendës akoma, nuk do të ishte hedhur në letër, nëse një nxënës i tij nuk do e kishte detyruar ta bënte këtë, është, (mendimi im ky dhe krejtësisht jashtë kanoneve të gjithëkudondodhshme), një sintezë e të dyja zhanreve, një farë “Predikimi në mal” pa dëgjues, më i zgjatur, por po aq domethënës e po aq poetik.
Herën e parë më pat rënë në dorë ky libërth 20 e ca vjet më parë: nuk pata kuptuar asgjë. Shumë më vonë, po rastësisht, m’u dha rasti t’i hedh prapë një sy, ulur në një stol në një kopsht manastiri dhe në atmosferën më të mirë të mundshme, e rashë menjëherë në dashuri me të. E kam dhuruar, jam penduar për këtë, e kam blerë prapë, për ta dhuruar gjithashtu prapë, derisa dikush u kujtua të ma dhuronte kësaj here mua.
Ndonëse në kohët tona të shpejta, të ndërlikuara, (dhe jo aq moderne sa duan të na mbushin mendjen disa) pakkush vret mendjen për kuptimin e së tërës, – e më pakkush akoma dyshon në përgjigjet e marra për të dhëna e fillon të interesohet për urtësinë e vjetër, duke u nisur ndoshta nga përkeqësimi dhe jo evoluimi i njerëzimit, – Lao Ce mbetet edhe pas 2400 vjetësh çuditërisht i freskët dhe bashkëkohor, një “duhet patur” e duhet lexuar të paktën dy a tri herë në jetë.
“Efekti i pafundësisë”
Dëgjon shpesh të thuhet se nuk jemi ne që i kërkojmë e i gjejmë librat, por qenkëshin ata që na gjejnë ne. Në thelb, kjo çështje – nëse njeriu kërkon e gjen vetë në këtë botë apo gjehet nga bota – përmban atë dilemën e lashtë të determinizmit dhe vullnetit të lirë, të cilës nuk mund t’i shkohet asnjëherë deri në fund pa u pozicionuar më së pari kundrejt njeriut vetë e – meqenëse nuk ka kuptim të nisesh e të flasësh për njerëzimin në përgjithësi, pa e sqaruar më së pari me veten tënde këtë pozicionim – më e shumta që mund të bësh është thjesht të përshkruash se si ke gjetur a je gjetur nga dikush apo diçka, në këtë rast nga Carlos Castaneda dhe libri i tij më i njohur “Udhëzimet e Don Huanit”.
Kur patëm ardhur “këtej”, ka dy dhjetëvjeçarë e gjysmë e ca më shumë, të çliruar nga zinxhirët, të rinj e të kompleksuar – po le ta kthej në njëjës, pasi kjo nuk vlente për të tërë “ne” – i kompleksuar pra nga mosnjohja e gjuhës e sa e sa faktorë të tjerë, që nuk ka pse të shtjellohen këtu, sa herë e sillte rasti e gjeja dikë a më gjente dikush që më duronte, bëja atë gabimin që bëhet rëndom edhe sot në Shqipëri: rrekesha ta përshtypja tjetrin me leximet e mia, ndërkohë që kjo mund të ishte fare e panevojshme e aspak në vendin e duhur, parë që ata pak njerëz që interesohen për ty në ato rrethana kanë lexuar aspak ose fare pak e gjëja e fundit për të cilën do të mund të bashkëbisedohej në ndonjë birrari të dorës së tretë do të ishte ndonjë shkëmbim përshtypjesh për Balzakun, bie fjala.
Marrëdhëniet me leximin “këtej” janë të një natyre krejtësisht tjetër se te ne dikur e për të kuptuar se çfarë natyre qenkësh kjo të duhen vite, varësisht kjo nga sa integrohesh në kulturën tjetër, integrim ky që ndodh, në njëfarë mase, në varësi me desintegrimin – le të themi: harresën ose më mirë: “shkëputjen” – prej kulturës nga ke ardhur. Me një fjalë, ti edhe fiton, edhe humb në të njëjtën kohë.
Leximi i Castaneda-s gjithashtu i përmban të dyja këto përmasa: nga ky del edhe i fituar, edhe i humbur. Ose më mirë: as nuk përfiton gjë, por nuk është as se humb, përkundrazi.
Si të kuptohet kjo? Librat e Castaneda-s nuk janë letërsi, nuk janë as filozofi; janë të maskuar si autobiografi e një adepti, një kërkuesi, një rishtari – porse ai që pret të gjejë aty ndonjë drejtim në jetë, apo edhe më keq: ai që pret të marrë një dorë për t’u “përndritur” prej tyre, tundim ky që me siguri ka çuar në rritjen e popullaritetit të autorit në vitet ’70 e më vonë (e që të kujton Koelion, për të cilin një mik më shkruante: “Bëj ç’të duash, por vetëm atë mos ma përmend…”) – janë të maskuar si gjoja “prej vërteti” e kështu me radhë.
E megjithatë unë ia kam lexuar të tërë.
Emrin e Castaneda-s ma pat përmendur asokohe një, le të themi, jugosllav, me të cilin qeshë miqësuar atëbotë, azilant dhe ai, emigrant edhe ai si unë, me të njëjtat simptoma që përshkrova më sipër, e me të cilin rrëkëllenim pijetoreve alkoolin me eks e tymosnim, kur e sillte rasti, hashash e marihuanë, apo përmalloheshim për ndonjë kërpudhë halucinogjene, që gjendeshin pa shumë peripeci edhe në Holandë, ndonjë çerek ore më tutje.
Dua të them se Castaneda-n nuk e gjeta e as më gjeti ai mua: “u gjendëm” në një moshë të caktuar në të njëjtin udhëkryq jetësor e kureshtja për të marrë vesh se si ia kishte bërë autori për të dalë që aty, më pat bërë edhe mua të lexoja çdo gjë të tij, aq më tepër që mënyra se si ai e përshkruante vetveten në marrëdhëniet me Don Huanin, shamanin, “nagualin”, gurun e vet, ishte fort simpatike dhe, siç shkrova, paskëshim patur interesa të përbashkëta psikedelikë atëbotë.
Në këtë kuptim, unë e dua Castaneda-n siç duam një mik të vjetër, thjesht mbase sepse më ka përshoqëruar në sa e sa net mendjemjegullta e nostalgjike, mirëpo kjo nuk është arsye për t’ua rekomanduar atë të tjerëve.
Porse ndoshta mund t’i rekomandohej dikujt libri i tij i fundit “Efekti i pafundësisë” dhe jo për arsyen se ky është libër “i mirë”, apo se duhet lexuar me se s’bën. Ka libra më të bukurshkruar për këtë temë e më të shumëlexuar gjithashtu; përmend këtu Hesse-n, si i pari që më sjell ndërmend vendi ku jetoj, dhe lojën e tij të zarave prej qelqi, por edhe Joganandën që zura në gojë para ca kohësh.
Është një libërth i hollë, i këndshëm, jopretencioz dhe, kështu më duket mua, “i sinqertë”, i dikujt, që pasi ka lënë ca shenja modeste në këtë botë, tretet pa nam e pa nishan drejt pafundësisë, efektin e së cilës – më bëhet prapë – e ka ndier vërtet, pavarësisht se ca zëra të ligj të atyre që rrëmojnë gjithçka paskan vërtetuar se Don Huani është vetëm trillim i Castaneda-s e nuk paskësh ekzistuar vërtet.
Mua vetë aq më bën nëse i ndjeri Karlos më ka rrëfyer a jo biografinë e vet “prej vërteti”; nuk ishte asokohe e nuk është kjo as arsyeja e as motivi për ta lexuar atë a ndokënd, jo për mua të paktën.