Dëshira ime e fillimtë nuk më cyste drejt filozofisë apo drejt letërsisë, jo, por drejt diçkaje që letërsia e pranon më me ëndje sesa filozofinë. Qysh prej njëzet vjetësh ndihem i zotuar në një kthesë të gjatë për ta mbërritur këtë gjë, këtë shkrim idiomatik, që, ndonëse e di se është qashtërsi e pakapshme, vazhdoj ta ëndërroj – Derrida
Bisedoi: Catherine DAVID-
Nëse filozofia është sot e nderuar, sepse është forma më e pranueshme për të ardhmen e intelegjencës, kjo në sajë të Jacques Derrida-së, cytësi kryesor i Kolegjit botëror të Filozofisë, i krijuar në vitin 1983, nën mbrojtjen e tri qeverive. Ndërkaq, ky mendimtar-shkrimtar pesëdhjetë e pesë vjeçar, është njëherazi i famshëm dhe i panjohur, i respektuar dhe i shpërfillur në Francë. Tersi i universiteteve që i kundrojnë dijet të ngurtësuara, ai gjithashtu, është një i përkorë përveçësues në skenën publike. Jacques Derrida nuk është shtihan. Hulumtues i kufijve, ai bën që në veprën e tij të troshiten sinoret e filozofisë, të psikoanalizës dhe të letërsisë… Ky mendimtar që vozit i çkëthur në veprat e të tjerëve: Husserl-it, Kant-it, Freud-it, Nietzsche-s, Genet-it, Jabés-it, Levinas-it, – qortohet shpesh për vështirësinë e stilit. Duke mëtuar të jetë sa më i thjeshtë, ai i ka ftilluar Catherine David-it cilat janë keqkuptimet dhe kurthet që kërcënojnë mendimin e sotëm.
“Një takim me Derrida-në? Më së fundi do të kuptojmë diçka!”. Kështu më kanë thënë disa kur i kam lajmëruar se do të bëja këtë punë me ju. Kallëzojnë që tekstet tuaja janë të vështira, në kufirin e lexueshmërisë. Disa lexues janë shkrehur qysh më parë prej këtij nami. Si e jetoni këtë? Është një efekt që e mëtoni vetë apo, përkundrazi, e vuani?
Derrida: E vuaj, po mos qeshni, dhe bëj gjithçka më duket e mundur ose e pranueshme, për të shpëtuar nga ky kurth. Por dikujt i duhet shumë për të gjetur diçkazë të dobishme tek unë: një lloj marrëdhënieje. Për ta ftilluar do të bëja të flisnin gjëra tejet arkaike të historisë sime, t´i bëja të flisnin për të tjerët, shumë të tanishëm, prej një skene shoqërore ose historike, që jam rrekur ta vë në hesap. Nuk është fjala për të analizuar këtë marrëdhënie duke jeratisur përpara magnetofonit. Por, a s´ju duket se ata që më bëjnë procesin e asaj që përmendët, kuptojnë thelbësoren e asaj që thonë se nuk e kuptojnë, sepse dinë se bëhet fjalë për të vendosur në diskutim një pamje të leximit dhe vlerësimit, me komfortin e tij, interesat, programet dhe gjithë takëmin e kësisojtë? Nuk është ahti kundër një matematikani ose një fizikanti që nuk kupton asgjësend, apo dikujt që flet një gjuhë të tjetërfartë, por kundër dikujt që i përket gjuhës suaj, ndaj kësaj “marrëdhënieje” që është e tyre…
Ju siguroj që nuk do ta pranoj kurrë orvatjen të jem i vështirë për të qenë i vështirë. Kjo do të qe shumë qesharake. Besoj vetëm tek domosdoshmëria e kapjes së kohës ose, nëse ju pëlqen, e lënies së saj, për të mos fshirë rrudhat. Për arsye filozofike ose politike, në të dhënat e reja tekniko-ekonomike problemi i komunikimit e pranueshmërisë është për të gjithë më i rëndë se kurrë dhe nuk mund të jetohet veçse në zorbela, në mosmarrëveshje dhe kompromise.
Për t´ju lexuar, duhet të kesh nocione jo vetëm të filozofisë, por gjithashtu të psikoanalizës, të letërsisë, të historisë, të gjuhësisë apo të historisë së pikturës…
Derrida: Ka asish që mundësohen doemosdo, i kërkon apo jo, nga një tekst në tjetrin, një lloj kimie…
Për t´ju lexuar, duhet të kesh lexuar Derrida-në…
Derrida: Kjo është e njëmendët për të gjithë! A s´është shpërdoruese të matesh me një udhë të së kaluarës, me një shkrim që është vulosur vetë, pak e nga pak? Si të bësh ndryshe? Interesantja është ta zhbësh, ta zhvulosësh. Rrekem të filloj në rrethinat e shumë të thjeshtës, që shpesh është e vështirë dhe e rrezikshme.
Ju e dini, “mendimi” që ftillohet me filozofinë, shkencën, apo letërsinë si të tilla, nuk u përket fundekreje ayre. Këtillohet një shkrim që shpesh lexohet me një lehtësi të rrokshme… Si “Kushtimet” dhe “Kartolina”, p.sh.
Derrida: … Po, një shkrim statuti i të cilit, në disa gjasa, është e pamundur të caktohet: është apo jo një parashtrim teorik? Nënshkruesi dhe marrësit janë qysh më parë të njehsueshëm apo të prodhuar dhe të veçmuar nga teksti? P.sh., kur unë them me një ton të pavendosur: “Ti vjen”, a kemi kritere të sigurta për ta vendosur? Ku është shkenca, ku është filozofia në lidhje me këtë? Ju mund ta trajtoni apo të ndiqni gjuhën gjer në pikën kur vendimet nuk janë më të mundshme. Jo për t´u shtëmëngur apo sëkëlldisur, por sepse ky limit pritjeje, çështja e vendimit ose e interpretimit, është i gjallë (prej këtej dhe çështja e përgjegjësisë, e përgjigjes). Ju mbërrini një sinor prej të cilit ajo që ju ngjasonte e sigurt shfaqet në brishtësinë a historinë e vet pa u zhdukur ose përballur medoemosdo.
Thoni që s´është për t´u sëkëlldisur, por kjo brishtësi, ka gjasa t´ju sëkëlldisë njëfarësoji.
Derrida: Shkruhet gjithmonë duke hilezuar me të keqen. Mbase për të mos e lënë gjithçka të vrujohet, por, tek e mbramja, ju e dini, rikthehet gjithmonë nervoziteti dhe fjala është për lexuesin apo për vete. Është mirë kësisoji. Dëshira e gjallë për të shkruar ju mban në marrëdhënie me një tmerr që rrekeni ta manovroni duke e lënë të gjithin të pacënueshëm, të dëgjueshëm, shi në atë vend ku mund t´ju gjejnë, t´ju dëgjojnë, juve vetë dhe që ju lexojnë, përtej çdo ndarjeje, pra, i shpëtuar dhe i humbur njëkohësisht.
Shpëtimi tek veçimi, a s´është njëlloj si të shpëtosh prej fatit? Prej fatit tuaj të filozofit, p.sh?
Derrida: Gjakoni seriozisht të më bëni të flas për “fatin” tim në këto kushte? Jo. Po nëse fati është një mënyrë e tjetërfartë për të mos qenë i lirë, ajo ç´ka më intereson, kurdo dhe kudo, është pikërisht ai kryqëzim i kismetit dhe i domosdoshmërisë, vija e jetës, gjuha e vetiaktë e një jete, edhe nëse ajo nuk është gjithmonë e pastër. Për shembull, për të mos e lënë pyetjen tuaj pa përgjigje: përse kam këtë marrëdhënie me filozofinë dhe jo një tjetër? Përse si filozof “profesional” kam zënë këtë vend, në një cak që nuk është i papërcaktuar, etj.? (E di që, ashtu siç thatë dhe ju, do të ndërkryhesha njëfarësoj, nëse flas për “caqe” dhe “vetmi” – dhe ndërkaq…)
Dëshira ime e fillimtë nuk më cyste drejt filozofisë apo drejt letërsisë, jo, por drejt diçkaje që letërsia e pranon më me ëndje sesa filozofinë. Qysh prej njëzet vjetësh ndihem i zotuar në një kthesë të gjatë për ta mbërritur këtë gjë, këtë shkrim idiomatik, që, ndonëse e di se është qashtërsi e pakapshme, vazhdoj ta ëndërroj.
Ç´kuptoni me “idiomatik”?
Derrida: Një pronësi që nuk mund të pronësohet, që ju shenjon pa ju përkitur, që nuk i shfaqet veçse një tjetri, që nuk ju vjen veçse në shkrepëtimat e marrëzisë që bashkojnë jetën dhe vdekjen, që bashkojnë vdekjen dhe gjallueshmërinë njëherazi. Ju ëndërroni, dhe kjo është fatale, shpikjen e një gjuhe a të një kënge që të jenë tuajat, jo veçori të një “uni” më shumë, sesa një nënshkrim i theksuar, d.m.th, muzikal, i historisë suaj më të palexueshme. S´flas për një stil, por për një kryqëzim përveçësish, banesë, zëra, grafi, ato që mbarten me ju dhe trupi nuk ua braktis kurrë. Ajo që shkruaj shëmbëllen në kujtesë me një gjurmë të hullizuar që vërtitet rreth një libri të shkruajtur, që për vete e këtilloj ”Gjuha e vjetër e re”, më arkaikja dhe më e reja, e padëgjuar, paraqitshmërisht e palexueshme. Në Pragë, siç e dini, sinagoga më e moçme quhet Vielle-Neuve (E Vjetër-E reja, shënim i përkthyesit). Ky libër do të ishte krejt tjetër gjë prej asaj rruge së cilës i shëmbëllen ende. Sipas të gjitha gjasave, një anamnezë e pambarueshme që forma e lyp: jo vetëm historinë time, por kulturën, gjuhët, familjet, Algjerinë zanafillisht…
Do ta shkruani?
Derrida: Mendoni… Por pirgëzimi i ëndrrave, i shestimeve ose i shënimeve, duhet të rëndojë mbi atë që shkruhet në të tashmen: një ditë një copë e kësisojtë libri mund të bjerë si një gur që ruan kujtimin e një arkitekture haluçinante, së cilës do të donte t’ i përkiste… Guri rezonon dhe vibron akoma, ai transmeton një lloj gëzimi të dhimbshëm dhe të padeshifrueshëm, nuk dihet më për kë dhe për cilin…
“Kartolina” ishte njëri prej këtyre gurëve.
Derrida: S’ e di më.
Ju folët për Algjerinë, çdo gjë ka filluar për ju që andej…
Derrida: Eh, ju doni t`ju them gjëra si “Unë-kam-lindur-në-El-Bair-në-rrethinat-e-Algjerit-familje-çifute-borgjeze-e-vogël-e-asimiluar”. A është e nevojshme? S`e bëj dot, duhet të më ndihmoni.
Si quhej babai juaj?
Derrida: Dreq o punë. Kishte pesë emra dhe që të gjithë emrat e familjes, së bashku me disa të tjerë, janë bimsuar tek “Kartolina”, ndonjëherë të palexueshëm dhe për ata që i mbanin, shpesh pa shkronjë të madhe, si të bënin për t’i “dashur” apo për t’i mbajtur “nën fre”?
Në ç’moshë u larguat nga Algjeria?
Derrida: Përfundimisht… erdha në Francë në moshën nëntëmbëdhjetë vjeçare. S’ isha larguar kurrë nga El-Biari. Nga lufta e viteve ‘40 në Algjeri, pra nga shurakamat e fillimta nëntokësore të luftës së Algjerisë. Fëmijë, i dëgjoja tek qaseshin si një bishë, me ndjesinë e fundit të botës, që në të njëjtën kohë ishte gjendja më e natyrshme, në të gjitha gjasat, e vetmja që kam njohur. Edhe pse një fëmijë është i paaftë t’i analizojë gjërat, ishte e sigurt që ajo do të mbaronte me zjarr dhe gjak. Kërkush nuk mund të shpëtonte nga kjo dhunë dhe nga kjo frikë, ndonëse përreth saj…
Keni kujtime prej frikës?
Derrida: Mendoni se kam qenë i detyruar të ruaj diçka? Po, e di nga mushtimet që thikat mund të nxirreshin në çdo çast, në dalje të shkollës, në stadiume, në mjedise të sokëllimave raciste që nuk kursenin kërkënd, arabin, çifutin, spanjollin, maltezin, italianin, korsikanin… Pastaj, më 1940, përvoja e tjetërfartë e çifutëve të Algjerisë. Gjithësesi, të persekutuarit, të pakrahasueshëm me ata të Evropës, janë më të çlirët prej mungesës së pushtuesit gjerman.
A i keni vuajtur vetë këto?
Derrida: Ishte një përvojë që s’linte kërkënd pa prekur, një ajër që s’rreshtje kurrë së thithuri. Fëmijët çifutë janë fringëllitur nga shkollat. Zyra e mbikqyrësit të përgjithshëm: ti do të kthehesh në shtëpi, do të ta shpjegojnë prindërit. Pastaj zbarkuan aleatët: është periudha e qeverisjes së këtilluar dykrerëshe (De Gaulle-Giraud) ligjet raciale u mbajtën pothuajse gjashtë muaj, nën një qeverisje të quajtur “të lirë”. Shokë që s’ju njohin më, poshtërime, mësues të fringëllitur pa një mërmërimë proteste prej kolegëve. Më regjistruan, por u fishka gjatë një viti…
Përse?
Derrida: Që prej këtij çasti ndjehesha, – si ta thuash, – i zhargur në një komunitet çifut që mbyllej dhe që nga ana tjetër quhej “katolik”. Vuajtja u fashit në Francë. Nëntëmbëdhjetë vjeçar, unë besoja me aguridhësi se antisemizmi qe zhdukur, të paktën në hapësirën ku jetoja atëherë. Gjatë adoleshencës, kjo qe tragjedia, ai ishte i pranishëm në gjithçka tjetër (sepse aty kishte gjithçka tjetër, që ndoshta qe po aq përcaktuese: ju e shihni ne përfundojmë në xhinglamingla, ose në një lloj tipi kurioziteti duke përzgjedhur këtë sekuencë. Përse më tërhoqët fillimisht në këtë anë?). Mbase pasojë e çuditshme i kësaj kopanisjeje, një dëshirë integrimi në komunitetin joçifut, dëshirë ngashënjyese por cfilitëse dhe besëpakë, me një vigjilencë nervoze, një qëndrim shterrues për të pikasur shenjat e racizmit në konfigurimet e tij më të ndrojtura, apo degjenerimin e tij të ububushëm. Ndonjëherë, simetrikisht, një lloj largësie padurueshmërie ndaj komuniteteve çifute, kur kisha mbresën se mbylleshin, ose duke vepruar kësisoji. Prej nga ku dhe një ndjenjë mospërkatësie, që pa dyshim e kam kthyer alltys…
Në filozofi?
Derrida: Kudo. Ju flisni për rastësinë dhe kismetin, mirë pra, ju flisni për “profesionin” e filozofit. Të nesërmen e diplomimit dija atë çka gjakoja, “të shkruaja”, siç thonë, por dija pakogjëra çka ishte një universitet. Dëgjova në radio një emision me orientim shkollor, një profesor të hipoganjës që paraqiste klasën e vet, që fliste për një nxënës të kahershëm, Albert Camus-në. Dy ditë më pas u regjistrova në këtë klasë, pa ditur çfarë ishte Shkolla Normale.
Bash atëherë keni fillur të lexoni Sartre-in, apo jo?
Derrida: Paksa më herët. Atëherë ai kishte një rol të rrokshëm për mua. Model që qyshkur e kam gjykuar si të skëterrshëm dhe katastrofik, por që e doja; si gjithçka që kam qenë i detyruar ta dua dhe që gjithmonë e dua atë që kam dashur, është fare e thjeshtë…
Të skëterrshëm dhe katastrofik! Është diçka e fortë, duhet saktësuar…
Derrida: Mendoni që kjo duhet të fshihet apo të seleksionohet? Mirë, pra. Fillimisht përsërit që Sartre, si shumë të tjerë në këtë kohë, më ka, hmmm, udhëhequr. Duke e lexuar, zbulova Blanchot-in, Bataille-in, Ponge-në, për të cilët tani mendoj se mund t’i lexoja ndryshe. Por fundja Sartri ishte ai, “horizonti i pakalueshëm”! Gjërat kanë ndryshuar kur, falë atij, por veçanërisht kundër tij, kam lexuar Husserl-in, Heidegger-in, Blanchot-in… Duhej t’i kushtoja disa duzina me libra kësaj çështjeje: çfarë duhet të ketë qenë një shoqëri si e jona për një njeri, i cili, në mënyrën e vet, ka shkaguar ose ka qenë i pakënaqur nga kaq ngjarje teorike të kohës së vet – përmendim shpejt e shpejt psikanalizën, marksizmin, strukturalizmin, Joyce-in, Artaud-in, Bataille-in, Blanchot-in – që ka shumuar dhe ka hapërdarë kuptime pabesueshmërisht të gabura ndaj Heidegger-it, ndonjëherë Husserl-it, dhe që zotëronte skenën kulturore gjersa bëhet një figurë e madhe popullore? Është e njëmendët që veprat e rrebeshme mund ta kapërcejnë kohën e tyre, ta tronditin peizashin historik, të ftillojnë pa e shfaqur në asgjë të kuptuarit, pa qenë të ndjeshme ose të pranueshme ndaj “risive”. Nuk besoj se ky është rasti i Sartre-it, por, duke bërë shumë pyetje kësisoji, madje mbi vetë dashamirësinë dhe bujarinë e tij legjendare, marr pjesë në dhembshurinë familjare të shumicës për këtë njeri që s’e kam parrë kurrë. Dhe që nuk i përket kohës së veprave që llogariten të miat…
Përgjithësisht ju e bëni Sartre-in shembullin e shkëlqyer se si nuk duhet të jetë një intelektual…
Derrida: S’ e kam thënë këtë…
Po cili duhet të jetë qëndrimi i një intelektuali në marrëdhëniet me veprimin politik?
Derrida: Kërkush nuk do të fitonte nëse kishte një model, veçanërisht një të vetëm. Pastaj kategoria e “intelektualit” nuk ka më sinore shumë të rrepta dhe vazhdimisht nuk ka patur. Është e njëmendët që shembulli i Sartrit dhe bash për këtë këmbëngul, nxitej me maturi. Legjimiteti i tij universitar (normalist dhe diplomimi) dhe shkrimtari i shtëpisë së madhe (nuk ndahen dy gjëra, por do ta bëj shpejt e shpejt), për qëllimet e tij të vetvetishme, të lehta, ose të mëdha, si të doni, ka patur një autoritet të pataksshëm, atë që shkagohet të analizohet nga analistët më të përpiktë dhe më interesantë. Përveçmërisht tek ngjarjet politike kjo është shumë e njohur. Mund të marrësh sot të tjera shkërbime, sepse ngjarja amplifikohet aty-këtu brenda gjasave të pushteteve të reja, ose strukturave të reja (media, botime, etj.) Jo ngaqë është gati të zmbrapset, apo të detyrohet të marrë qëndrime publike: krejt e kundërta, çasti ka ardhur për ta bërë më shumë dhe më mirë, d.m.th, ndryshe.
Domethënë?
Derrida: Paradoksalisht: duke milituar për zgjerimin dhe shumimin e mediave, shtëpive botuese dhe shpërndarjen, për transformimin e tyre kundër monopoleve, homogjenitetit dhe përvetësimit. Sot, kudo ky pushtet përqendrohet, rreket ta vendosë modernitetin teknik në shërbim të kërrnjimeve të vjetra dhe ndonjëherë të budallallëqeve më të ashiqarta. Ai i jep rëndësi të fillimtë banalitetit ose mufkave. Po, po, kjo s’është e pangjashme. Më e shtangshmja kaloi mirë e tumirë, ajo është bërë për t’u kaluar, qysh më parë ka kaluar. Flas sidomos për filozofinë, letërsinë dhe diskursin “ideologjik”. Lumturisht, nga disa shenja mund të kundrohet tek organizohet një lloj qëndrese, në një mori vendesh që, për nga përcaktimi, nuk duhet të flasin për të. E ardhmja do të thotë (ka gjasa) që nuk do të gjakojnë ose nuk do të mëtojnë të flitet për të. Gjakoj që duhet – dhe shpresoj që kjo të mos jetë krejt e pamundur – të ripërcaktohen marrëdhëniet midis “kulturës” dhe shtetit, si dhe përgjegjësisë dyjare që i çorovolit. Kultura e shtetit ka përfaqësuar gjithmonë rrezikun më të madh dhe nuk është assesi mjaft syçelët në këtë rast. Por, nga njëra anë, njëfarë antishtetërimi turmëror mund të jetë i paaftë ta vendosë shtetin në një shoqëri moderne (shpesh gjenden mostra aty ku beson ose gjasmon se beson që mungojnë) dhe nga ana tjetër mosnjohja ose lufta e rolit që, në disa kushte (e vështirë t’ i puthitësh), shteti mundet dhe është i detyruar të luajë, por që është po kaq paradoksale: t’i japë gjasën “kundërkulturës”, të kufizojë mekanizmat e standardizimit, të përvetësimit dhe monopolizimit, etj. Walter Benjamin-i thoshte pothuajse kështu: përgjegjësia e shkrimtarit në radhë të parë nuk është të përparojë tezat revolucionare. Ato shkalafiten sapo buthtojnë në gjuhë, sipas normave të mekanizmit kulturor ekzistues. Është shumë e vështirë, nga vetë përcaktimi “i vështirë”. Për shembull, mund të mëtohet të kuptohet përse kemi ardhur në këtë kuvendim: përse Le Nouvel Observateur, pse unë, më shumë se dje, apo nesër, përse ju më branisni në një kahje të tillë midis kaq gjasave të tjera, përse fakti i zaptimit të kësaj tribune nënkupton më shumë nga ajo çka thuhet, ose lexohet në mënyrë korsive, etj.
Mund ta shtrojmë ndryshe pyetjen. Nëse keni pranuar të bëni një bisedë tek Nouvel Observateur, e keni bërë me idenë të transmetoni diçka. Për një profesor filozofie, vendi i natyrshëm i transmetimit është një amfiteatër. Sipas mendimit tuaj, a mund të flitet për filozofinë në një revistë? Apo mesazhi është domosdoshmërisht i tjetërsuar?
Derrida: Nëse ka një mesazh, ai s’mbetet kurrë i pathënë. Përse filozofia duhej të qe e përkorë ndaj filozofëve profesionistë? Ëshë një profesion, kompetenca e të cilit është e domosdoshme, por që ndarja dhe historia janë boll problematike. Një punë e oboboshme fillon, të cilën duhet ta ndjekësh në universitet dhe jashtë tij, veçanërisht në shtyp…
Jeni një nga filozofët e rallë që interesohen për psikoananalizën, që i jepni një vend në vepër, jo vetëm si një referencë e thjeshtë, por si një levarashmëri e vazhdueshme. A ka në të arsye filozofike, sipas interesit tuaj?
Derrida: Pa folur për brenditë, nga çfarë njihet një shkrim që ndonjëherë nuk ruan asnjë gjurmë të psikanalizës? Tashmë, nëse ka ndonjë afri midis diçkaje prej “subversionit” psikanalitik dhe afirmimit “dekonstruktiv” të filozofisë, kjo e fundit mund të mëtojnë një farë “filozofie” të psikanalizës.
Çfarë doni të thoni me subversion psikanalitik?
Derrida: Fjala s’ është e mirë, por e përdorur për komoditetit. Psikanaliza duhet të të detyrojë boll për të rimenduar rreth bindjeve, për të ndërtuar, p.sh., të gjithë aksiomatikën e të drejtës, të moralit, të “të drejtave të njeriut”, të gjithë diskurset e ndërtuar mbi traktatin e unit, të përgjegjësisë së ndërgjegjes, të retorikës politike, të konceptit të torturës, psikiatrinë legale dhe të gjithë sistemin e saj, etj. Jo për të hequr dorë nga pohimet etike ose politike, por, përkundrazi, për vetë të ardhmen e tyre. Kjo s’bëhet as në shoqërinë psikanalitike, as në shoqërinë që i bie prerazi, në të gjitha rastet jo mjaft shpejt. Ja mbase një detyrë për mendimin. Në këtë kuptim, ne jetojmë që të gjithë në një eremi të përditshme, mynxyrëse dhe komike njëherazi, kismeti ynë historik më përveçësues…
Vitin e kaluar ju ishit në Pragë për të takuar intelektualët çekë. Kur u nisët, në aeroport, doganierët kanë “gjetur” drogë në valixhen tuaj. Kaluat njëzet e katër orë në burg dhe u liruat falë ndërhyrjes së qeverisë franceze. Gjatë këtyre njëzet e katër orëve, cili ka qenë mushtimi juaj i eremisë?
Derrida: Mbase një dritësim më i pamëshirshëm, por edhe një farë dhembshurie. Megjithatë, përpara burgimit ka patur një hetuesi prej tetë orësh me funksionarë të lemerishëm që ishin për të qarë hallin. Prokurori, komisari, përkthyesja dhe avokati mbrojtës e dinin bajagi bukur përse e kishin montuar këtë kurth, e dinin që të tjerët e dinin, që survejoheshin, e shoqëronin komedinë me një zgjuarsi të qetë. Ata luajtën një tjetër kur erdhën të më lironin, duke më thërritur respektueshmërisht zoti Profesor. Meqë shpesh u kam përmendur Kafkën (në këtë çast punoja me një tekst të vogël Përpara ligjit dhe s’ka dyshim që, ndërsa kisha shkuar tek varri i Kafkës, ata i janë përkushtuar valixhes sime në hotel), avokati më tha veçan: “Duhet të keni mbresën se jetoni një histori të Kafkës”. Dhe më vonë: “Mos e merrni tragjikisht, vlerësojeni si një mushtim letrar”. Iu përgjigja se e merrja tragjikisht, por së pari për të ose për të tjerët, ç’rëndësi ka. Për mua eremi qenë të tjerët, vështirë të përshkrueshëm me pak fjalë. E njihja skenarin dhe bëja gjithçka që mendova se duhej bërë. Po si mund të përshkruhen të gjitha lëvizjet arkaike që grafullonin poshtë kësaj sipërfaqeje, çastin e doganierit, hetuesinë, burgosjen, sokëllimat dhe të sharat e gardianëve përmes portës së blinduar dhe në vetë kaushin, ku njëri prej tyre varte turinjtë i rrèfkët, sepse i kërkova një avokat francez dhe pastaj, cullakësia, fotografitë (kurrë në jetë time nuk kam qenë më i fotografuar sesa në aeroportin e burgut, i veshur apo cullak, përpara se të vishja “uniformën” e të burgosurit…). Fatkeqësisht, e gjitha kjo formon një përvojë shumë kolektive dhe do të ishte e pahijshme të tregoje se ke kapur disa përveçësi absolute, gjë që s’e kam bërë duke gjasmuar përpara mikrofonave. Herën e parë që kam folur përpara një kamere televizive, kam qenë i detyruar të hesht për atë që përbënte mushtimin tim dhe që atëherë s’ kishte shumë interes. Ishte nata në Gjermani, me trenin që më sillte nga Praga. Më dukej që këtë herë duhej të flisja për atë ç’kishte ndodhur, që isha i vetmi që mund të dëshmoja dhe që kishte një farë interesi të përgjithshëm. Përsëri kam qenë i detyruar t’u përmbahem steriotipeve të përgjithshme: “kam-shkuar-atje-prej-solidaritetit-me-ata-që-luftojnë-për-të-respektuar-të-drejtat-e-njeriut, etj”. Është e njëmendët, doja të përshëndesja ata që jetonin aty, në burg dhe jashtë tij. Por, si thoni ju, në këtë gjendje kur dikush më ofronte një mikofon për Antena 2 të thosha, p.sh: “Ju e dini, do të bëj disa pyetje mbi gjendjen, themelet dhe funksionin e diskutimeve mbi të drejtat e njeriut sot” apo: “Gjithçka që kam jetuar atje kërkon forma të tjera rrëfimi, një poetikë të ndryshme nga ajo e lajmeve të orës 12 e 45”? Apo më mirë: dikush dukej i gëzuar prej meje në këtë burg, se i fanepsej një haluçinacion, gjakonte që kjo të zgjaste më shumë, qante për një tradhëti të çastshme tek linte të pesë camardhokët që ishin me mua në një qeli tjetër”? Përfytyroni kokën e gazetarëve dhe telespektatorëve. Kjo vështirësi që kam ndjerë në atë çast në mënyrë të thekshme, është e vazhdueshme dhe është ajo që më paralizon para çdo fjalëmarrjeje, para çdo dukjeje publike. Madje edhe këtu, tani.
Duke ju dëgjuar të flisni për këto njëzetë e katër orë të mushtimit pragez, kuptojmë që ju do të shkruani një libër që do të përfshijë njëherazi si letërsinë, historinë, politikën dhe filozofinë…
Derrida: Kam shkruar libra në shumë faqe, ose në shumë zëra (Timpani, Marzhet, Seanca e dyfishtë, Pasqyra, E vërteta në pikturë, Hapi, Kartolina). Por për këtë shumësi të rëndësishme, ose të volitshme, duhen shestuar forma të tjera, muzikë tjetër. Si t’ia bëjmë atëherë të pranojnë që kërkesa “dominante”, e cila, thonë ose bëjnë sikur besojnë, kërkon gjithmonë më shumë linearitet, kursivitet, shkathtim? Një zë i vetëm mbi vijë, një fjalë e vazhdueshme, ja ajo çka gjakohet të ndillet.
Përktheu: Balil Gjini
