Është këtu-Harold Pinter
(për A)Ç’tingull ishte ai?
Kthehem nga dhoma që fërgëllon.
Ç’ishte ai tingull që erdhi nëpër errësirë?
Ç’është ky labirint drite që na mbështjell ndër krahë?
Ç’janë këto veprime që bëjmë?
Duke kthyer kokën para dhe mbrapa?
Ç’dëgjuam?
Ishte ajri ku ne të dy morëm frymë, kur u takuam për herë të parë.
Dëgjoje. Është këtu.Përktheu: Arlinda Guma
Nënës sime-Mahmoud Darwish
Kam mall për bukën e nënës sime
Për kafen
Prekjen e saj
Kujtimet e fëmijërisë vijnë tek unë
Ditë pas dite
Duhet t’i jap kuptim jetës
Në orën e vdekjes sime
Ia vlejnë lotët e sime mëje.
Dhe nëse unë do të kthehem një ditë
Më merr si një vello për qerpikët e tu
Mbuloji kockat e mia me bar
I bekuar prej hapave të tu
Na lidh së bashku
Me një tufëz flokësh
Me një fijëz që derdhet nga e pasmja e fustanit tënd
Unë mund të bëhem i pavdekshëm
Mund të bëhem një Zot
Nëse prek thellësitë e zemrës tënde.
Nëse kthehem
Më përdor si dru për të ushqyer zjarrin
Si telin e rrobave në çatinë e shtëpisë
Pa bekimin tënd
Unë jam shumë i dobët për të qëndruar në këmbë
Jam i vjetër
M’i kthe hartat e yjeve të fëmijërisë
Në mënyrë që unë
Së bashku me dallëndyshet
Të arrij ta përshkruaj rrugën
E të kthehem në folezën tënde që pret.Përktheu: Arlinda Guma
Pse shkruani? Revista defekt-teknik ua drejtoi këtë pyetje disa shkrimtarëve dhe poetëve shqiptarë, brenda dhe jashtë vendit.
Defekt-teknik nuk bën dallime me hierarkitë. Në vëmendjen e kësaj reviste, përgjigjia e një krijuesi të ri është po aq e rëndësishme sa dhe përgjigjia e një shkrimtari apo poeti të afirmuar.
Në këtë rast, përgjigjia e radhës erdhi nga poeti Nuri Plaku.
Pse shkruaj? – Nuri Plaku
PËRSE SHKRUAJ?
Në fillim ishte mani! Një man madhështor në oborrin e shtëpisë sime të vjetër, që mbushej çdo pranverë me xixëllonja dhe dukej si pemë krishtlindjesh. Gjatë ditës, shtrihesha në hijen e tij e ndiqja koncertin e zogjve, ndërsa në mbrëmje ngjitesha deri në majë dhe mahnitesha pas hënës. Kur e prenë, më rrëmbyen edhe zogjtë edhe hënën dhe ndjeva një dhimbje aq të madhe sa qava. Vëllai dhe motrat më llastonin të pushoja dhe sapo ia arrinin qëllimit, qeshnin me dobësinë time. Mani nuk m’u nda nga përfytyrimi deri sa një ditë e “mbolla” sërish në zhgarravinat e mia letrare dhe ndjeva se u qetësova. Mos vallë shkrimi është peng e lot? Mos kjo është një nga përgjigjet e pyetjes “përse shkruaj?”
Atëherë askush s’më pyeste përse shkruaja, por çfarë shkruaja. Unë nuk përgjigjesha dhe e fshihja duke mbuluar letrën me duar. Ndoshta pse mund të qeshnin me mua? Apo pse zhgarravinat ishin pjesë e shpirtit tim dhe shpirti nuk i rrëfehet kujtdo?
Pastaj erdhi një moshë kur fillova të mendoja për metaforën. Ndodhi atëherë kur mësuesja e leximit letrar vuri re hutimin tim gjatë shpiegimit të mësimit, nxorri një shkrepëse nga xhepi, e rrotulloi në majë të gishtave e tha:
– Ja, kjo është një metaforë…
Hapi kutinë, nxori një fill, e ndezi, e fiku, e sërish tha:
– E patë? Brenda saj kishte zjarr dhe tym, ky është sekreti i metaforës.
Rrugës, teksa kthehesha në shtëpi, mendoja për metaforën. Po atë ditë, nëna më dërgoi në dyqan të blija një shkrepëse. Ika me një frymë dhe, kur u ktheva, i ndeza gjatë rrugës të gjitha fijet duke parë me vëmendje flakën e tymin. Kutia mbeti bosh… Nëna u mërzit dhe sapo i tregova për shembullin e mësueses para klasës, m’u kthye duke nëmur: “Të martë dreqi ty dhe atë budallaçkën tënde që ju mëson të lozni me zjarr!” Ma hodhi kutinë te këmbët dhe nxitoi për në dyqan.
Në kohën më të vështirë të jetës sime, unë e kam bërë shkrimin mburojë të fatit tim. Sapo kisha mbaruar gjimnazin dhe prisja të paraqitesha në konkursin e gazetarisë, kur më njoftuan se kërkesa ime ishte pezulluar dhe ndalohesha të botoja. Një letër ankimore me tri firma ishte dërguar nga fshati në ish-Komitetin e Partisë së rrethit me mesazhin e kobshëm të privimit tim për shkak të një njolle biografike që familja e kishte marrë gjatë Luftës së Dytë Botërore. U ktheva kokulur në shtëpi duke hequr këmbët zvarrë nga pikëllimi. Ishte muaji gusht e kudo zotëronte kënga e gjinkallave, por këpucët e mia u përbaltën sipër tyre. Lotët që më çurgonin nga sytë binin mbi pluhurin e nxehtë të udhës e hidhnin stërkala mbi meshinën e zezë. E zezë ngeli edhe vraga e dhimbjes sime. U ula e fillova të shkruaja. A mund të kisha në ato çaste një përgjigje të saktë për pyetjen “përse shkruaj?” Mua më duket se kjo pyetje ka mijëra përgjigje. Dhe çdo përgjigje është një arsye që varet nga një tjetër pyetje. Sepse shkrimi herë – herë është një betejë, një mënyrë ekzistence, mënyrë ekuilibri që mbart brenda tij shpresën e jetës, shpresën e së ardhmes, është armë mbijetese për autorin, ngjajshëm si është përdorur edhe në qelitë e burgut. A nuk ishte ndalimi i shkrimit, qeli e burgut të fjalës? Atëherë nuk mund të botoja por përse shkruaja? Pse nuk gjeja një mënyrë tjetër ngushëllimi, të dilja të vrisja kohën si gjithë moshatarët e mi, e të rendja pas aventurave rinore, por ngujohesha si murg në “qelën” e letrës? Sepse pikërisht aty unë gjeja veten. Sepse te shkrimi shihja dinjitetin tim, ëndrrën time më të bukur. Dhe nuk doja kurrsesi ta braktisja atë ëndërr, nuk doja kurrsesi ta shembnin të tjerët përtokë, si manin e fëmijërisë. Isha gati të “digjesha” në atë flakëzën e shkrepses që mësuesja e mbante përherë të ndezur në kujtesën time.
Në përfytyrimin tim, nevoja për të shkruar është sendërtuar në formën e një “gozhde” të ngulur thellë në ashtin e zemrës. Kjo do të thotë se ajo ka lindur me mua dhe unë shkruaj atëherë kur ajo fillon të trazojë gjakun me majën e saj. Në këtë çast mund të jem në rrugë, në kafe, në shetitje, në plazh, i shtruar në spital, kudo, madje edhe në gjumë. Kushdo që ka provuar të bjerë në shtrat me torturën e një vargu të pagjetur, e befas të zgjohet nga një metaforë që ia djeg shpirtin me “zjarrin” e saj të bardhë, më kupton më mirë se kushdo. Ky është edhe çasti më i lumtur për mua, sepse drita e metaforës ndriçon aq shumë brenda meje, sa më mbush me paqe. Duket sikur kam bërë një lutje të thellë dhe Zoti ma ka pranuar. Kjo është ana e kënaqësisë shpirtërore. Por shkrimi ka edhe qëllime të tjera. Vjen një ditë e ai bëhet misioni yt intelektual. Unë shkruaj me qëllimin e hapur për t’i shërbyer shoqërisë duke pasqyruar jetën e saj, por, kam edhe “qëllimin e fshehtë” të shkruaj veten, për të mbetur, edhe për sot, edhe për nesër. Të mbetem unë dhe ata për të cilët kam shkruar. A nuk kemi në çdo kohë botime pa fund? A nuk kemi gjenerata shkrimtarësh? Pra, përgjigjia e pyetjes “përse shkruaj?” ka mijëra përgjigje në bazë të biografive dhe eksperiencave të autorëve dhe vetëm një thelbësore e funksionale që i derivon gjithë të tjerat rreth vetes: – Shkruaj të lexohem!
Jean Baudrillard na duket njëri nga mendimtarët më të matur e më të vetëdijshëm për sa u përket sfidave të epokës. Në SHBA, së bashku me dy a tre të tjerë (Derrida, Bourdieu), ai bën pjesë në radhët e intelektualëve-kult. Disa mjedise artistike e konsiderojnë tashmë si një ikonë dhe një pikë absolute referimi. Vetë Baudrillard-i gjykon se e gjitha kjo vjen si pasojë e një keqkuptimi: “Ata i marrin të gjitha metaforat fjalë për fjalë dhe i konsiderojnë si dije ato çka për mua mbeten në rrafshin e simulimit dhe hipotezave…”
Por ky gjykim nuk i pengon njerëzit të dynden në konferencat e tij. Në Angli, në katër vëllime botohen të gjithë artikujt kritikë rreth veprës së tij… Në Francë, Baudrillard-i vetë sapo ka nxjerrë njëri-pas tjetrit tre libra: “Fjalëkalime”, “Objektet e veçantë” (së bashku me arkitektin Jean Nouvel) dhe “Cool Memories IV” (përmbledhje shënimesh, mendimesh dhe aforizmash). Së fundi, libri i tij “Amerika” do të ribotohet në dhjetor, i ilustruar me gjashtëdhjetë prej fotografive të bëra prej tij.
Bisedoi: Jean-François Duval
Ju, Jean Baudrillard, jeni i përkëdheluri i amerikanëve…
Para tre vjetësh madje më ftuan të bëj një show në Las Vegas! Mes një publiku jashtëzakonisht të interesuar njerëzish që, në sallën e kazinosë, luanin muzikë rreth nesh. U interpretuan disa këngë që kisha kompozuar dikur, si p.sh. Motel Suicide.
Lexova ca gjëra, dhashë një konferencë… Vitin që shkoi, u organizuan tri ditë kushtuar veprës sime në Kaliforni, ndërsa tani më kanë ftuar në një organizim në Florida që bëhet rreth të gjitha aspekteve të Disney connection, shkurt, rreth gjithçkaje që mund të tregohet për globalizimin…
Për mendimin tuaj, bota është në rrugën e disneyzimit?
Sigurisht. Edhe një vend si Las Vegasi, që dikur kishte veçantinë e tij të qartë, është zhytur brenda këtij fenomeni: sot është kthyer në Disneyland, me pallatet e rreme.
Ndonëse duken aq të fuqishme, a nuk janë edhe SHBA-të shumë të brishta përballë këtij fenomeni?
Ato janë po aq viktima sa edhe pjesa tjetër e planetit. Ne do të dëshironim të kishte
një zot, një dominues… Jo! Të thuash që janë SHBA-të zotat e globalizimit nuk ka
asnjë kuptim. Ajo çka është dominuese është struktura dhe SHBA-të janë përfshirë brenda saj në të njëjtën mënyrë si edhe ne. Globalizimi është me të vërtetë një vepër e përbashkët. Një fenomen i parikthyeshëm që pushton tërë shoqërinë… Nëse ka viktima, SHBA-të janë shumë më tepër se ne…
Por ato nuk duken si viktima, ama…
Nga një pikëpamje humaniste, globalizimi, në fund të fundit, shfaqet si një holokaust botëror. Po shkojmë drejt një lloj zhdukjeje. Por dallimi midis SHBA-ve dhe nesh është se ato po shkojnë drejt zhdukjes me një lloj dinamike shumë të madhe. Gjë që, së paku, ndryshon atmosferën e përgjithshme…
Do të ketë qëndresë…
Ekzistojnë modele kundërshtare ndaj gjithë kësaj, është e vërtetë. Islamizmi është më
i shfaquri. Është e sigurt se fronti i një lufte të katërt botërore gjendet pikërisht në këto antagonizma…
Lufta “e katërt” botërore!
E treta, për mendimin tim, ka ndodhur tashmë – ishte lufta e ftohtë, që përfundoi me rënien e Murit. E katërta është tani: ajo nuk ka një front të mirëfilltë, por është ndoshta e para luftë me të vërtetë botërore: sfida e saj është globalizimi.
Dhe, sigurisht, do ketë qëndresa të marrëzishme, që do të shkojnë duke u theksuar.
Përballjet do të marrin forma të paparashikueshme, të veçanta, për të cilat nuk mund të flasim tashmë me terma politike apo strategjike. Për më tepër që ato vijnë edhe nga zemra e sistemit…
Reagimi ynë, për momentin, është ai i ecjes përpara, një mënyrë të shmanguri, një mënyrë të bishtnuari të gjithë problemeve duke i numerizuar ato, duke i kaluar në rendin e informatizimit të plotë, në zgjerimin e teknologjive të reja… Në raport me këtë, nuk ka më asnjë gjykim, asnjë sprapsje: jemi përtej gjykimit, duhet të ecim më tej. Bëjmë sikur kërkojmë një etikë për gjithë këtë, por është e qartë se ajo është e pagjendshme.
Qëndresa mos ka të bëjë me disa forma veçantësie?
Po, ka disa forma veçantësie që refuzojnë të shkatërrohen. Islamizmi sot është pikërisht shpërblimi antagonist i sistemit integrist dhe fondamentalist të vlerave perëndimore… Sepse ne jemi vetë në një lloj integrizmi – për faktin se dëshira jonë është të krijojmë një botë krejtësisht të integruar, ku të mos ketë më asnjë negativizëm dhe asnjë fatalitet. Integrizmi i disave është i dhunshëm, por yni është soft. Soft por në funskionim të plotë.
Pra, për mua, sfida nuk është aspak e lidhur me vërshimet fetare, nacionaliste, etj. Ajo lind nga situata aktuale. Skinhead-ët, neonazistët, për aq sa do t’i analizojmë si mbeturina të Bishës së fëlliqur, pa kërkuar të dimë atë që shprehet me anë të kësaj, do vazhdojmë t’i anashkalojmë fenomenit.
Është mallkimi i sistemeve të përparuara, të sofistikuara: këto prodhojnë një negativizëm që rritet njëkohësisht me to… Një lloj mase kundërshtuese. Dhe të mbash një anë në këtë mes është e vështirë. Nëse mbani një anë, atë të Islamizmit për shembull, kjo bëhet menjëherë një çështje ideologjike, në një kohë kur nuk bëhet fjalë aspak për diçka të tillë.
Po qëndresat e tipit José Bové, apo të Observatorit të globalizimit, manifestimet
e Siatëllit, të Pragës…
Nuk po them se jam shpërfillës ndaj tyre, por nuk shoh këtu ndonjë alternativë. Më duket se këto bëjnë pjesë në të njëjtën lojë. Në fund të fundit, më duken si po ai vullnet integrimi në rendin e përgjithshëm të gjërave, edhe pse janë të mirëbesueshëm ideologjikisht.
Mos kërkojnë pjesën e vet të fitimit?
Po. Shikoni të Gjelbrit: ekologjia është ende një formë kolonizimi; ajo përfundon me dëshirën për të racionalizuar burimet e botës sipas vetë kritereve tona, në shërbim të një prodhimi.
Qytetërime të tjerë adoptojnë teknologjinë perëndimore pa u përshtatur me
mënyrën perëndimore të të menduarit.
Po, përkrah fuqisë së jashtëzakonshme ekonomike, etj., të SHBA-ve, ka fuqi të një
lloji tjetër, simbolik. Dhe fuqia simbolike mund të jetë e pashkatërrueshme, teksa e para është e brishtë. Lojërat nuk kanë mbaruar… Në strukturën mendore japoneze, për shembull, ka një strukturë simbolike shumë të fortë, të pashpërbëshme, që mund ta bëjë ekonominë e botës të mendojë sipas mënyrave perëndimore.
Perëndimi pretendonte se po i sillte botës vlera universale…
Në fakt, sistemi perëndimor nxjerr si arsye përmasën universale. Mirëpo, ky është një
iluzion. Për japonezët, universalizmi ynë na përket vetëm neve: ai na është krejtësisht
vetjak. Dhe në masën që universalizmi, i bazuar mbi vlerat tona humaniste, etj., përfaqëson veçantinë tonë, edhe globalja është fundi i këtij universalizmi. Sepse globalja as që do t’ia dijë për vlerat universale të lindura në Perëndim. Ky është thjesht një proces transpolitik, imoral. Prandaj them se ne jemi viktima po aq sa dhe të tjerët. Veçantia jonë zhduket po aq sa ajo e shoqërive afrikane.
Ana që duhet të mbajmë, sipas jush, është ajo e veçantive?
Veçse, për fat të keq, këto veçanti – çka vihet re shumë mirë – mund të jenë të dhunshme, terroriste, krejtësisht të këqija, dhe ky është shkaku që them se lufta e katërt botërore është kjo që po ndodh: kjo luftë nuk ka front, por luhet gjithkund.
Edhe brenda nesh. Çfarë i reziston brenda nesh, për nga veçantia, kësaj mënyre jetese në të cilën marrim pjesë?
Ju flisni për holokaust. Kjo fjalë ka një peshë të rëndë…
Por është një proces ku po rrezikohet krejt raca njerëzore… Kemi të bëjmë vërtet me shfarosjen, shuarjen, sakrificën kolektive të një specieje që do të përjetësohet ndoshta nën një formë artificiale, në një lloj ribotimi identik të vetvetes, një racë e klonuar.
Por që, si e tillë, në kompleksitetin e vet natyror, do të marrë fund. Duket se jemi fort qartë në këtë lloj gjëje…
Është ideja e një posthumaniteti për të cilin po flitet gjithnjë e më tepër…
Po. Do t’i jepet fund evolucionit të species për ta stabilizuar nën një formë të përsosur, të përmirësuar… E ardhmja e species njerëzore nuk do të jetë më as politike, as historike, por biogjenetike. Filozofë të tillë si Sloterdijk na e lajmërojnë këtë me terma filozofikë, profetikë, a thua se po gjendemi ende përpara ndonjë alternative! Pikërisht këtë gjë u qortoj atyre: sepse nuk kemi të bëjmë me një alternativë, por me diçka që po ndodh sot.
Përse? Sepse raca jonë i kundërvihet me çdo çmim zhdukjes së vet, fatit të vet. Ajo zgjedh një mënyrë zhdukjeje shumë të stërholluar. Arrin të zhduket pa e bërë këtë.
Ajo bëhet e pavdekshme në artefakte gjenetike apo të tjera. Dhe nuk pranon të shohë se ekziston një art i zhdukjes…
Ç’doni të thoni?
Shumë kultura, të ndryshme e të veçanta, janë vetëzhdukur – pa patur nevojën që për këtë t’i bien nga globalizimi… Zhdukja e tyre ishte për to pjesë e një fati, e fatit të tyre. Ndërkohë ne kërkojmë të eleminojmë çdo fat, çdo formë vdekjeje dhe negativizmi – për t’i siguruar vetes një lloj mbijetese të pafund…
Do të ishte, atëherë, më mirë të mos veprojmë mbi realitetin, të mos duam ta ndryshojmë atë?
Fe të ndryshme, metafizika e kanë bërë këtë rregullin e tyre të lojës. Shoqëri të quajtura primitive janë prirur sidomos drejt një ekuilibri, që shpeshherë e kanë gjetur. Ato nuk kërkonin ecjen përpara. Ne nuk mund të kthehemi mbrapa, të mos evoluojmë, kjo është e pamundur. Përkundrazi, do thoja më saktë: të shkojmë gjer në fund, për të parë atë që do të ndodhë kur ky proces të arrijë caqet e fundit. Veç të tjerash, kjo është ajo që përpiqem të bëj në punën time, me anë të mendimit.
Pikërisht, a nuk po e rimagjepsni pak botën? Me fotografitë tuaja? Me shkrimet
që bëni?
Sigurisht. Aforizmat, te libri “Cool Memories”, apo fotografia, janë në fakt për mua një mënyrë për të rigjetur veçantinë e një gjuhe. Ka në këtë gjë një magjepsje, një kënaqësi… Jo një kënaqësi autiste, por më tepër është ideja se ekzistojnë mikromodele alternative për gjithçka që thamë – por që janë të pamundura për t’u përgjithësuar.
Përktheu: Alket Çani
[Jean Baudrillard (1929-2007), sociolog dhe filozof francez i njohur botërisht, ka
mbajtur një qëndrim të ashpër ndaj shoqërisë së konsumit, që e konsideron si të pakuptimtë dhe i parashikon rënien. Ka botuar rreth pesëdhjetë libra, ndër të cilët do të veçonim “Sistemi i objekteve”, “Shoqëria e konsumit”, “Amerika”, “Simulakrume dhe simulime”, etj. Kjo intervistë është e vitit 2005.]
Revista defekt-teknik u drejtoi një pyetje, shkrimtarëve dhe joshkrimtarëve, mbi mënyrën sesi këndvështrohen personazhet femërorë në letërsinë botërore dhe në atë shqiptare.
Përgjigjia e radhës erdhi prej poetes Neviana Shehi.
Arlinda Guma: Mendoni se në letërsinë botërore, përfshi edhe në atë shqiptare, personazhet femërorë duke u këndvështruar së shumti nga shkrimtarët burra, kanë një lloj boshllëku të vazhdueshëm? Të cilin mund ta plotësonin këndvështrime të reja, më çliruese, të grave shkrimtare? (Edhe pse ndonjëherë më duket sikur edhe vetë disa shkrimtare gra i kanë këndvështruar këto personazhe sipas modeleve të vështrimeve burrërore të kolegëve të tyre.) Si e shihni ju këtë?
Neviana Shehi
Mendoni se në letërsinë botërore, përfshi edhe në atë shqiptare, personazhet femërorë duke u këndvështruar së shumti nga shkrimtarët burra, kanë një boshllëk të vazhdueshëm, të cilin mund ta plotësonin këndvështrime të reja, më çliruese, të grave shkrimtare? (Edhe pse ndonjë herë më duket sikur edhe vetë disa shkrimtare gra i kanë këndvështruar këto personazhe sipas modeleve të vështrimeve burrërore të kolegëve të tyre). Si e shihni ju këtë?
Para se të hyjmë në temë, do të ndalemi pak te simboli i Evës dhe Adamit, që është një nga më të lashtët dhe më universalët në kulturat fetare, filozofike dhe letrare. Dhe menjëherë do të shtronim këtë pyetje: a do të kishte kuptim Libri i Zanafillës pa Evën? Ose, cila do të ishte rrjedha e njerëzimit pa Evën? Përgjigjet, natyrisht, do të ishin të ndryshme dhe te shumta.Një është e qartë dhe e prerë: Adam dhe Eva përfaqësojnë origjinën e jetës njerëzore. Në kopshtin e Edenit ata janë në një gjendje pafajësie dhe paqeje. Por, kafshimi i frutit të Pemës së Ndaluar, përfaqëson kalimin nga pafajësia në mëkat. Kjo histori është përdorur shpesh si një simbol i dobësisë njerëzore, lakmisë dhe kuriozitetit të njeriut. Por, në interpretimet e më vonshme, për shkak të rrethanave të ndryshme, faji për dëbimin e tyre nga Edeni, i ngeli Evës dhe që atëherë dyshimi ndaj femrës u bë lajtmotiv i së keqes, i cili lajtmotiv, fatkeqësisht, akoma është prezent.
Me paraqitjen e Humanizmit dhe Renesansës (fillimisht në Itali), si një lëvizje e reformimit intelektual, kulturor dhe arsimor në Evropën e periudhës së Mesjetës së vonë dhe periudhës së hershme moderne, simboli i Evës dhe Adamit u përdor në letërsi, art, filozofi dhe teologji për të eksploruar natyrën njerëzore, lirinë e zgjedhjes dhe vetëdijen morale dhe sot interpretimet moderne shpesh u japin vlerë pozitive Evës dhe Adamit, duke i parë si simbol të kërkimit të dijes.
Femra në letërsinë shqipe ka një trajtim të larmishëm, i cili ka evoluar në varësi të kohës, nga figura tradicionale e nënës dhe gruas së sakrificës, deri te heroinat e fuqishme dhe femrat moderne. Pra, shkrimtarët shqiptarë e kanë pasqyruar gruan në mënyra të ndryshme.
Nga ajo që kemi lexuar, është konstatuar se në letërsinë e Rilindjes Kombëtare dhe periudhën e hershme, gruaja është paraqitur kryesisht si simbol i dashurisë për atdheun dhe familjen. Ajo përfaqëson vuajtjen, dhe njëherazi, është ruajtësja e kulturës dhe traditës shqiptare.
Në periudhën e Realizmit socialist, gruaja portretizohet si punëtore e zellshme dhe pjesë e ndërtimit të socializmit. Figura e saj është shpesh një simbol i progresit shoqëror, duke dalë nga kufizimet patriarkale.
Brezi im qe edukuar përmes veprave të ndryshme, duke u identifikuar me shumë personazhe të autorëve tanë.
Kujtojmë romanin e Haki Stërmillit “Sikur të isha djalë”, pastaj veprat e Sterio Spasses, “Afërdita” dhe “Afërdita përsëri në fshat” e shumë të tjera, të cilat vepra, atë kohë te ne lanë një impakt të çuditshëm. Në atë moshë rinore ne ëndërronim që të bëheshim si personazhet e shumë veprave, ndonëse më vonë kuptuam se jeta ishte pak më ndryshe.
Siç kemi vërejtur, në letërsinë e pas Luftës së Dytë Botërore, gruaja paraqitet si punëtore dhe kontribuuese aktive në shoqëri. Letërsia socialiste e shpërfytyroi shpesh gruan, duke e kthyer në simbol të përkushtimit ndaj kolektivit dhe partisë, shpesh duke i mohuar ndjesitë individuale.
Krijimi i boshllëkut, të cilën e përmendni Ju, e dashura Arlinda, te ne ishte pasojë e rrethanave të një mentaliteti të çoroditur, të cilën më së miri do ta ilustrojë Çajupi (në poezinë “Fshati im”):
Burrat nën hije,
lozin, kuvendojnë,
pika që s’u bie,
se nga gratë rrojnë!
Megjithatë, më vonë, personazhi grua në letërsinë tonë do të trajtohet me ndryshe dhe do të fillojë ta zë vendin e merituar, do të jetë e barabartë me burrin dhe më e fortë. Pra, nuk do ta përcjellë fati i mallkuar i Evës.
Kemi shumë shkrimtarë që i kanë dhënë gruas një trajtim të thellë psikologjik dhe filozofik. Në veprat e tyre, gruaja shfaqet si një qenie komplekse, shpesh e ndarë mes dëshirave personale dhe presionit shoqëror. Për shembull, Lola në “Kronikë në gur” të Ismail Kadaresë, është një grua që simbolizon sensualitetin dhe lirinë, duke kundërshtuar normat e rrepta shoqërore.
Sot, letërsia shqipe pasurohet gjithnjë e më shumë me zëra femërorë që eksplorojnë tema si pavarësia, seksualiteti, dhuna ndaj grave, identiteti gjinor dhe barazia sociale. Këto zëra ndihmojnë në përhapjen e një ndërgjegjësimi të ri për rolin dhe fuqinë e gruas në shoqërinë moderne. Gruaja nuk është më vetëm një simbol, por një qenie njerëzore me konflikte të brendshme dhe aspirata.
Pra, figura e gruas në letërsinë shqipe ka kaluar nga një simbol i thjeshtë i dhembshurisë dhe sakrificës në një qenie të pavarur dhe komplekse që, pa ekuivoke, kërkon identitetin e saj në këtë botë.
Shiu binte në çati – Ana Castillo
Tik, tik, tik,
tik, tik, tik…
Një goditje me thikë
mu në gjoksin e vendit
dhe nata nuk pulsoi më
atë ditë Shën Valentini.
Një tik, tik, tik binte në çati.
dhe askush nuk fljeti më, as dashuria ime, as qeni,
as unë
pas lajmit për masakrën e fundit.
Shtatëmbëdhjetë fëmijë humbën jetën. Studentë, poetë, udhëheqës të së ardhmes,
ishin shtatëmbëdhjetë shpirtra atë kohë. Shtatëmbëdhjetë, numërojini në arkivole,
që nuk do të plaken kurrë.
Shtatëmbëdhjetë djem dhe vajza. Numërojini, nëse arrini,
britmat e prindërve dhe të njerëzve. Terrorizmi vendas është kaq i shfrenuar
në një vend që e quan veten demokraci,
i cili e ka bërë vdekjen të duket banale.
Dhe e gjithë kjo filloi shekuj më parë.
Burra me armë, që e urrejnë njerëzimin, dashnorë të pushtetit
tani, ata heqin maskat, kostumet,
me bekimin e Zotit President. Tik, tik, tik… binin pikat e shiut nga qielli
dhe askush nuk fjeti më, as dashuria ime, as qeni, as unë.Përktheu: Arlinda Guma
Muzgjet e shkurtit-Arben Velo
Për mua muzgjet
janë kafe shqeto,
i pijnë pyjet që dogjëm
që të mbanim larg dimrat.
Ca gerguj andej vijnë,
më sjellin një fole shkurti.
Të gjerb qetësisht,
muzgje vetmish burri.
Vetmia është e çuditshme,
të ngjishet në kraharor
kur i dhemb kujtesa.
Më dhembin të vdekurit e djeshëm,
s’di t’i ngushëlloj,
si letra ankesash
mbi tokë kanë zënë radhë.
Ankohen kot!
Pronësinë mbi varret
të gjallët e kanë marrë.
Sa shumë jemi zhbërë!
Shkurtit, ditët tona
në derë i mbetën.
Nga Wester Union-i
më erdhi një faturë.
Për netët
kur me foletë
unë gjerbja muzg vetmie,
gergujt paguan lejlekët.
SHTIGJE – Alket Çani
I
Shtigje hapur shtigje mbyllur shtigje
Ngjizur nga dëshira e shtegtarit
Qiell lumë rrjedhë e shtruar brigje
Të vetmuar pa praninë e vetmitarit
II
Me zë pa zë asgjë
S’të thotë ku të mbetesh
As vetë s’e di kur zë
Shtegtimin brenda vetes
Me hir pa hir i mpirë
Çliruar prej vetvetes
Pandeh se je i lirë
Kur shtegton brenda vetes
III
Përgjumje e lehtë
E një mendimi
Të fshehtë
Pas një shtegtimi
Stepje ndalesë
Trill i mendimit
Në mes
Të rrugëtimit
Rizgjim përmendje
Hov i mendimit
Në prag
Të mosveprimit
IV
Jehonë e hapit më mban lidhur
Pas shtigjesh që tashmë kanë humbur
Kujtim i mjegullt ku rri strukur
Jeta si një zinxhir i zgjidhur
Më kot mundohem me mundim
T’i rimbledh hallkat një nga një
Nga kohë e largët vjen një zë
Që më nguros në një ngurrim
Të gjatë si ngurrimi që patën
Tri Erinitë para se mitet
T’i kthenin në Eumenide
Në lojën e ditës me natën
Në lojën e Zotit me zare
Midis kujtesës dhe harrimit
Përsillen shtigjet e mendimit
Të nëpërdorur si rruzare
Revista defekt-teknik u drejtoi një pyetje disa shkrimtarëve dhe poetëve shqiptarë.
A mund të bëhesh shkrimtar duke ndjekur kurse të krijimit letrar?
A mund të mësohet shkrimtaria?
Përgjigjia vijuese erdhi nga Enida Sheshi Haxhi. Ajo nuk është shkrimtare, as poete, por është një shkruese e mirë e eseve filozofike dhe këndvështrimi i saj është po aq i vlefshëm në larminë e përgjigjeve që kanë dhënë shkrimtarët dhe poetët.
“Të gjithë tregimet janë një tregim i vetëm.”
E përfytyroj këtë këtë fjali të shkruar diku në Bibliotekën e Manastirit të Shën Katerinës në këmbët e Malit Sinai, mes rafteve të pluhurosura dhe dorëshkrimeve të pahapura. Askush nuk e di kush e ka shkruar, as kur.
Ndoshta ishte një shkrimtar i lashtë që e kuptoi se çdo rrëfim është një variacion i një historie të hershme, ose ndoshta ishte një lexues që, duke kaluar nga një libër në tjetrin, kuptoi se fundi i çdo tregimi nuk ishte gjë tjetër veçse fillimi i një tjetri.
Dhe kjo ide se gjithçka përsëritet, më çon te mendimi se shkrimtari shkruan jo për të shpikur diçka të re, por për të kujtuar diçka që ekziston diku, ose që ka ekzistuar dhe është harruar e që i vjen në mendje si një jehonë nga një epokë tjetër.
Fjala nuk është akti i parë, por një pasojë; çdo shkrim është një përkthim i një teksti më të hershëm, një tekst që nuk mund të lexohet drejtpërdrejt, por që mund të rindërtohet pjesë-pjesë, në një përpjekje të pafund për të arritur origjinën.
Disa thonë se ky tekst është “Bibla e parë”, e shkruar para se të ekzistonte gjuha.
Të tjerë besojnë se është një dorëshkrim i vetë kohës, një narrativë ku çdo ngjarje, çdo jetë, çdo mendim është thjesht një kapitull i një historie më të madhe. Dhe ka nga ata që besojnë se ky tekst nuk ekziston fare, se është thjesht një iluzion i krijuar nga shkrimtarët që nuk mund të pajtohen me faktin se fjala është një labirint pa qendër.
Por nëse është një labirint, shkrimtari është i dënuar të endet në të. Ai ecën nëpër korridore të pafundme të gjuhës, duke kërkuar një dalje që nuk ekziston. Nganjëherë ai mendon se ka gjetur një rrugë të re, por shumë shpejt kupton se është kthyer në të njëjtin vend, në të njëjtat fjalë, në të njëjtën histori.
Ai shkruan një roman dhe pastaj e kupton se ai roman është vetëm një përsëritje e një romani të mëparshëm. Ai shpik një personazh dhe pastaj kupton se ky personazh ka ekzistuar gjithmonë në një formë tjetër, me një emër tjetër. Ai përpiqet të jetë origjinal, por origjinaliteti nuk është asgjë më shumë se një këndvështrim i ri mbi të njëjtën enigmë të vjetër, sepse “asgjë nuk mund të thuhet për herë të parë”.
Shkrimtari, duke shëtitur në këtë labirint të tijin, mund ta ketë lexuar këtë frazë dhe mund ta ketë harruar; Ose ndoshta nuk e ka harruar, por e ka shndërruar në një tjetër frazë, në një tjetër histori.
Nëse një lexues i së ardhmes, duke shfletuar dorëshkrime të vjetra, do ta gjente këtë frazë diku, atëherë ajo do të bëhej e vërtetë. Sepse ndoshta, siç sugjeron Borges-i, realiteti nuk është gjë tjetër veçse një tekst që ne ende nuk e kemi lexuar tërësisht.
Nëse kjo është e vërtetë, atëherë shkrimi nuk është një akt lirie, por një pakt me pafundësinë. Shkrimtari nuk zgjedh fjalët; ai është i përndjekur prej tyre. Ai nuk krijon, por deshifron; ai nuk gjen përgjigje por mbetet përgjithmonë në kërkim.
Dhe ndoshta kjo është e vetmja e vërtetë që mund të arrijë: se shkrimi është një pyetje që nuk mund të marrë një përgjigje, një enigmë që vetëm e zgjaton vetveten, një histori që nuk përfundon kurrë, sepse është, në thelb, e njëjta histori që është treguar gjithmonë.
Nëse është e vërtetë që asgjë nuk mund të thuhet për herë të parë, nëse çdo fjalë është një jehonë e një fjale tjetër, nëse çdo tregim është vetëm një variacion i një tregimi më të hershëm, atëherë lind pyetja “çfarë e shtyn dikë të ulet dhe të shkruajë fjalë që, në thelb, tashmë janë thënë?”
Pra, përse shkruan një shkrimtar?
Ka nga ata që thonë se shkrimi është një akt lirie – por çfarë lirie ka në një rrjet narrativash të përsëritura, në një labirint ku çdo rrugë të çon në të njëjtin qendërzim? Dhe megjithatë, shkrimtari shkruan. Ai shkruan sepse nuk mund të mos shkruajë. Ai e ndien se ka diçka brenda tij që kërkon të marrë formë, një mendim të paqartë që nuk mund të shprehet ndryshe veçse përmes labirintit të gjuhës.
Ndoshta shkrimi është një formë kujtese.
Jo kujtesë personale, por një kujtesë më e thellë – një kujtesë arketipale, një reminishencë e një rrëfimi që ekziston diku në strukturën e universit.
Nëse çdo libër është një pasqyrë e një libri tjetër, nëse çdo histori është një hije e një historie tjetër, atëherë shkrimi është një përpjekje për të rindërtuar një tekst të humbur, për të rikrijuar një fragment të së vërtetës që nuk mund të shprehet kurrë plotësisht.
Por ndoshta e vërteta është më e thjeshtë.
Ndoshta shkrimtari shkruan sepse nëse nuk shkruan, fjalët do ta ndjekin, do ta mundojnë, do ta përndjekin në ëndrra dhe në heshtje. Sepse shkrimi është mënyra e vetme për të dalë nga labirinti.
Dhe ndoshta, diku, dikur, dikush e ka shkruar tashmë këtë ese. Ose ndoshta një lexues i ardhshëm do ta gjejë, do ta lexojë dhe pastaj do ta rishkruajë, duke ndryshuar disa fjalë, duke zhvendosur disa fraza – dhe kështu ky shkrim do të vazhdojë.
Dhe shkrimtari, pavarësisht nëse e di apo jo, është thjesht një zë i radhës në këtë kor të pafundmë.
Ju bëni dhe një pyetje tjetër: A mund të mësohet shkrimtaria?
Nëse shkrimi është vetëm një zanat, atëherë përgjigjia është po. Dikush mund të mësojë ndërtimin e një rrëfimi, strukturën e një tregimi, teknikën e përshkrimeve, ritmin e dialogut.
Mund të mësojë si të përdorë metaforat, si të ndërtojë tensionin, si ta mbajë lexuesin “të lidhur” pas ngjarjes.
Janë mjete që mund të zotërohen, ashtu siç mëson një artizan të punojë një zeje.
Por nëse shkrimtaria është më shumë se një zanat – nëse është një mënyrë e të menduarit, një nevojë për të eksploruar botën dhe për ta rindërtuar atë përmes gjuhës – atëherë ndoshta ajo nuk mund të mësohet në mënyrën që mësohen zanatet, sepse shkrimtaria nuk është vetëm prodhimi i një teksti, por një akt ekzistencial.
Një shkrimtar nuk bëhet i tillë duke ndjekur rregulla; ai bëhet shkrimtar duke e parë realitetin në një mënyrë që të tjerët nuk e shohin.
Mund të mësosh si të shkruash një roman, por askush nuk mund të të mësojë pse po e shkruan atë roman. Askush nuk mund të të mësojë domosdoshmërinë e të shkruarit, atë ndjenjën e pashmangshme se duhet të shprehësh diçka, edhe nëse nuk e di saktësisht çfarë.
Mësuesit mund të ndihmojnë, por ata nuk mund ta ndezin zjarrin e brendshëm.
Leximi mund të të udhëzojë, por nuk mund të të japë zërin tënd.
Mendoj se shkrimtaria është një proces vetëzbulimi. Nëse dikush mund të mësojë të shkruajë, kjo është vetëm në kuptimin se ai mund të mësojë ta dëgjojë më qartë veten e tij, të kapë më saktë ato që tashmë e mundojnë.
Pra, ndoshta pyetja nuk është: “A mund të mësohet shkrimtaria?” por: “A mund të shmanget?” Sepse shkrimtari i vërtetë nuk e zgjedh shkrimin. Ai është i dënuar të shkruajë.
Çfarë nuk dija më parë-Ada Limón
ishte sesi kuajt lindin thjesht të tjerë kuaj. Jo një fëmijë me çdo kusht, jo një krijesë të hapësirave të padukshme, por një kafshë të tërë me katër këmbë, e vendosur të ecë duke u kacavjerrë pas së ëmës. Një kalë i jep jetë një kali tjetër dhe pastaj papritmas
ja ku janë dy kuaj sa hap e mbyll sytë. Kështu të kam dashur.
ti, që sapo ke zbritur prej trenit të gjatë nga Red Bank-u,
me një kafe të madhe në dorë
dhe një çantë me dy kompjuterët që lëkunden të lodhur.
Mbaj mend që kur e takuam njëri-tjetrin ia shkrepëm të qeshurit.
Çfarë ishte mes nesh nuk ish një gjë e brishtë që duhej ta përkëdhelje nëpër gugitje.
Ajo doli e formuar plotësisht, e gatshme për të vrapuar.Përktheu: Arlinda Guma
